PRZEDMIOT FONETYKI

Fonetyka – dział nauki o języku, którego przedmiotem są artykułowane dźwięki mowy, czyli głoski. Zajmuje się procesem wytwarzania dźwięków mowy,
ich klasyfikacją, właściwościami fizyczno-artykulacyjnymi, wzajemnym oddziaływaniem na siebie oraz procesem słyszenia i rozumienia.

DZIAŁY FONETYKI

W zależności od przyjętych kryteriów opisu i klasyfikacji głosek wyróżnia się:

·         fonetykę artykulacyjną, która bada i opisuje dźwięki mowy w oparciu
o obserwacje układów i ruchów narządów mowy uczestniczących
w wytwarzaniu poszczególnych głosek;

·         fonetykę akustyczną, która bada i opisuje akustyczne cechy głosek, analizując właściwości fali dźwiękowej;

·         fonetykę artykulacyjno-akustyczną,  która  bada i opisuje dźwięku mowy, uwzględniając regularne zależności zachodzące między ich stroną artykulacyjną i akustyczną.

W zależności od zakresu badań fonetyka dzieli się na:

·         opisową, która bada, opisuje i klasyfikuje głoski występujące w określonym języku współczesnym, posługując się w swych badaniach bezpośrednią obserwacją ludzi mówiących;

·         historyczną, która bada zmiany fonetyczne, jakie miały miejsce w ciągu rozwoju historycznego języka; usiłuje na podstawie zabytków piśmiennictwa odtworzyć sposób wymawiania właściwy ludziom z dawnych epok;

·         porównawczą, która bada i opisuje głoski kilku pokrewnych języków w celu wyjaśnienia występujących w nich zjawisk i ustalenia stosunku pokrewieństwa zachodzącego między nimi;

·         ogólną, która bada i opisuje głoski różnych języków i na tej podstawie wykrywa ogólne prawa rządzące dźwiękową stroną języka w ogóle.

Ponadto wyróżniamy:

·         fonetykę funkcjonalną, która interesuje się tylko takimi dźwiękami mowy, które pełnią określone funkcje znaczeniowe lub morfologiczne w wyrazach
i ich formach (opisowa natomiast zajmuje się wszelkimi możliwymi odmianami głosek, nawet indywidualnymi różnicami w ich artykulacji, często
nie dostrzeganymi przez niewprawne ucho)

·         fonetykę eksperymentalną, która nie poprzestaje na obserwacji dźwięków mowy dostępnych zmysłom ludzkim, dąży do osiągnięcia obiektywnych wyników badań przez zastosowanie specjalnej, precyzyjnej aparatury, bada mowę ludzką w warunkach laboratoryjnych.

METODY EKSPERYMENTALNE STOSOWANE W FONETYCE

Metoda labiograficzna pozwala na utrwalenie ruchów warg przy wymawianiu poszczególnych głosek. Pomiędzy wargi osoby wymawiającej wkłada się kartkę okopconego papiery, na którym powstaje odbitka kształtu warg. W celu uzyskania obrazu artykułujących warg można się też posłużyć aparatem fotograficznym (jednak wszystkie zdjęcia muszą być dokonywane z tej samej odległości i w tych samych warunkach.

Metoda rentgenograficzna polega na fotografowaniu osoby mówiącej
za pośrednictwem aparatu rentgenowskiego. Do jamy ustnej osoby fotografowanej wkłada się specjalnie przyrządzoną papkę mającą właściwość silnego pochłaniania promieni Rőntgena. Dzięki temu na zdjęciach wyraźnie rysuje się w przekroju pionowe położenie warg, pozycja języka i podniebienia miękkiego wraz z języczkiem.

Metoda palatograficzna – w celu uzyskania obrazu kontaktów języka z dziąsłami, zębami i podniebieniem sporządza się model podniebienia osoby badanej. Sztuczne podniebienie maluje się na czarno i posypuje miałkim, białym proszkiem (zazwyczaj talkiem). Po włożeniu sztucznego podniebienia do jamy ustnej osoba badana wymawia jakąś głoskę wyjmuje model podniebienia. Tam, gdzie język zetknął się
z podniebieniem, proszek został starty.

Metoda kimograficzna pozwala badać ruchy wiązadeł głosowych.

Kimograf składa się z walca poruszanego motorkiem elektrycznym, pokrytego okopconym papierem i pisaków. Jeden z pisaków, na który składa się piórko połączone z bębenkiem owiniętym cienką błoną, zapisuje linię drgań powietrza przechodzącego przez jamę nosową.

Do ust przykłada się metalowy lejek zakończony gumową rurą, łączącą się
z membraną pisaka. Do jednego z otworów nosowych wkłada się zakończenie rurki, połączone z drugim pisakiem. Na papierze oklejonym wokół walca zapisywane są podczas m mówienia dwie linie krzywe, których wychylenia odpowiadają sile strumienia powietrza wydychanego z płuc przez obie jamy (ustną i nosową). Drgania wiązadeł głosowych przy artykulacji głosek dźwięcznych wyraźnie rysują się na wykresie.

Dźwięczność głosek można też badać, przykładając do szyi w okolicy krtani specjalne bębenki przenoszące drgania wiązadeł na piórko zapisujące.

Ponieważ walec kimografu obraca się z jednakową szybkością można dokładnie obliczyć czas trwania głosek, a nawet ich poszczególnych faz artykulacyjnych.

DŹWIĘK JAKO ZJAWISKO FIZYCZNE

Dźwięk – zaburzenie falowe występujące w jakimś ciele sprężystym. Źródłem dźwięku są drgania dowolnego ciała sprężystego.

Cechy dźwięku:

1) częstotliwość (liczba drgań na sekundę) – od niej zależy 2) wysokość dźwięku, 3) natężenie, tj. siła dźwięku, zależy od amplitudy drgań, 4) barwa – zależy od formy drgań (a te od kształtu rezonatora).

Tony – dźwięki o ściśle określonej liczbie drgań na sekundę występujące w takich samych odcinkach czasowych.

Szmery – dźwięki o przebiegach nieregularnych, które powstają, gdy w takich samych odcinkach czasowych występują różne ilości drgań.

GŁOS LUDZKI

Źródłem dźwięków mowy ludzkiej są drgania. Muszą być one wytworzone,
a następnie odpowiednio ukształtowane przez organy narządów mowy.

Natężenie zależy od siły naporu powietrza wydychanego z płuc, na wiązadła głosowe.

Wysokość zależy od długości i naprężenia wiązadeł głosowych (im krótsze wiązadła, tym wyższy głos).

Czas trwania dla samogłosek jest dłuższy niż dla spółgłosek.

Barwa zależy od objętości i kształtu rezonatorów, tj. jamy ustnej, jamy nosowej
i jamy gardłowej.

Skala rozpiętości głosu ludzkiego wynosi ok. 80-1000 drgań na sekundę.

Skala słyszalności głosu, tj. wrażliwości ucha ludzkiego na drgania powietrza, waha się od 16 do 20 000, a nawet więcej, drgań na sekundę.

Słyszalność głosów, zwłaszcza jej górna granica, zależy od indywidualnych właściwości organizmu.

NARZĄDY MOWY

1.     aparat oddechowy (ekspiracyjny, respiracyjny)

o       znajduje się w klatce piersiowej

o       składa się z:

§         płuc zbudowanych z pęcherzyków płucnych

§         oskrzelików

§         oskrzeli

§         tchawicy, które w swej górnej części zamknięta jest krtanią

o       klatka piersiowa – oddzielona od jamy brzusznej elastycznym mięśniem – przeponą

o       podstawowa funkcja – wytwarzanie prądu powietrza (surowca
dla mającego powstać dźwięku)

2.     krtań

o       w dolnej części łączy się z tchawicą

o       w górnej części łączy się z nasadą

o       składa się z 9 parzystych i nieparzystych chrząstek połączonych
za pomocą wiązadeł i mięśni, m.in.:

§         pierścieniowa

§         tarczowa

§         nagłośnia

§         dwie nieruchome chrząstki nalewkowe (nalewkowate)

o       między chrząstką tarczową a chrząstkami nalewkowymi są napięte dwie elastyczne fałdy tkanki łącznej – wiązadła głosowe

o       między wiązadłami występuje szpara, zwana głośnią

o       od strony nasady, tj. od góry, krtań może być w razie potrzeby zamykana ruchomą chrząstką – nagłośnią

3.     nasada – wszystkie narządy znajdujące się ponad krtanią

o       jamy – pełnią funkcje rezonatorów wzmacniających dźwięki:

§         gardłowa

§         ustna

§         nosowa

o       wszystkie narządy artykulacji znajdują się w jamie ustnej:

§         narządy nieruchome

·         zęby (dentes)

·         dziąsła (alveolae)

·         podniebienie twarde (palatum)

§         narządy ruchome

·         wa...