1. Przedmiot i podstawowe źródła prawa karnego
Prawo karne to zespół norm mówiących, jakie czyny są przestępstwami, ustalającymi kary za te przestępstwa oraz określającymi ogólne zasady odpowiedzialności karnej.
Prawo karne jest jednym z najmocniejszych środków, za pomocą których państwo ochrania istniejący porządek.
Ze względu na to, że stosowane środki represyjne wkraczają bardzo głęboko w sferę interesów jednostki, źródła prawa karnego mają zawsze postać ustaw.
Do tej gałęzi prawa (jakim jest prawo karne) zaliczane jest także prawo o wykroczeniach, zajmujące się czynami karalnymi o mniejszej szkodliwości, zwanymi wykroczeniami.
Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny (k.k. w skrócie) z 19 kwietnia 1997r.
2. Ogólna oraz szczegółowa część kodeksu karnego
Kodeks karny składa się z trzech części:
· ogólnej,
· szczególnej,
· wojskowej.
W części ogólnej zostały uregulowane podstawowe zagadnienia prawa karnego. Należą do nich np.: zasady odpowiedzialności karnej, formy popełnienia przestępstwa, okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną, kary. Przedawnienie, zatarcie skazania.
Część szczególna to zbiór przepisów, z których każdy odnosi się do jakiegoś konkretnego przestępstwa (art. 278 – kradzież, art. 286 – oszustwo, art. 280 – rozbój itd.).
Część wojskowa zawiera ogólne i szczegółowe przepisy odnoszące się do żołnierzy.
Oprócz kodeksu karnego przepisy prawa karnego zawierają niektóre inne akty normatywne (np. kodeks handlowy). Są to ustawy regulujące kompleksowo jakąś dziedzinę (np. ochronę przeciwpożarową), a przepisy prawa karnego stanowią w nich jedynie konieczne uzupełnienie przepisów o charakterze administracyjnoprawnym lub innym.
3. Zakres obowiązywania prawa karnego
Chodzi tu o rozważenie kwestii, do jakich przestępstw, kiedy i gdzie oraz przez kogo popełnionych, odnoszą się przepisy prawa polskiego. Czy odnoszą się tylko do przestępstw popełnionych na terenie Polski? Czy obywatel innego państwa, który popełnił przestępstwo w Polsce może być sądzony w Polsce i na podstawie polskich przepisów? Czy Polak, który dopuścił się przestępstwa za granicą i został tam ukarany, może być sądzony powtórnie w kraju na podstawie polskiego prawa karnego?
Sprawa obowiązywania polskiego prawa karnego jest rozpatrywana na dwóch płaszczyznach: w czasie i przestrzeni, na których może dochodzić do kolizji.
a) Obowiązywanie prawa karnego w czasie oznacza., że na podstawie przepisów ustawy karnej mogą być sądzone tylko te przestępstwa, które zostały popełnione w czasie jej obowiązywania. Nie można sądzić i skazać sprawcy za popełnienie czynu zabronionego przez ustawę przed jej wejściem w życie, ani po jej uchyleniu. Jest to zasada obowiązująca we wszystkich cywilizowanych państwach.
W polskim prawie karnym obowiązuje w tej mierze łacińska maksyma: lex retro non agit (prawo nie działa wstecz).
Są jednak wyjątki od tej zasady. Wsteczną moc uzyskały przepisy dotyczące przestępstw popełnionych przez faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy czy przepisy dotyczące przedawnienia przestępstw przez funkcjonariuszy publicznych (pracownicy służby bezpieczeństwa, milicji, prokuratury i in.) w okresie od 1944 do 1989 roku. Rozciąganie działania ustawy karnej wstecz ma miejsce więc tylko w wyjątkowych przypadkach.
Zasada lex retro non agit jest stosowana także przy zmianie przepisów. Jeśli sprawca popełnił czyn pod rządami starej ustawy, a sądzony jest już po wejściu w życie nowej, obowiązuje przyjęcie tego przepisu, który jest korzystniejszy dla oskarżonego.
b) Obowiązywanie prawa karnego w przestrzeni – zależnie od tego kto popełnił przestępstwo oraz gdzie, polska ustawa karna znajduje lub nie zastosowanie.
Obowiązują w tej mierze następujące zasady:
· Polskie przepisy karne stosuje się do osób, które popełniły przestępstwo na terytorium Polski oraz na polskim statku wodnym lub powietrznym.
Nie ma tu znaczenia obywatelstwo sprawcy, z pewnymi wyjątkami. Nie podlegają polskim przepisom: osoby należące do personelu dyplomatycznego, administracyjnego czy technicznego państw obcych uwierzytelnieni w Polsce (ambasadorzy i ich rodziny np.)
Przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu, gdzie:
a) sprawca dopuścił się czynu,
b) nastąpił skutek,
c) skutek miał nastąpić.
Jeśli choć jedno z wymienionych okoliczności wystąpiło na terytorium Polski, stosuje się Polskie prawo karne.
· Polska ustawę karną stosuje się do obywateli polskich, którzy popełnili przestępstwo za granicą.
Wszczęciu postępowania karnego i wymierzeniu odpowiedniej kary w Polsce nie przeszkadza fakt, że sprawca został już za to samo przestępstwo ukarany za granicą. W razie skazania w Polsce osoby, ukaranej za ten sam czyn za granicą, sąd polski zalicza na poczet kary wykonaną za granicą całość lub część kary (podobnie jest z aresztem tymczasowym).
Obywatela polskiego. Który popełnił przestępstwo za granica i powrócił do kraju, nie wydaje się władzom obcego państwa. To samo dotyczy cudzoziemców korzystających z prawa azylu.
· Polskie prawo karne może być stosowane do cudzoziemca, który popełnił przestępstwo za granica, w dwóch przypadkach:
a) jeśli przestępstwo jest skierowane przeciwko interesom państwa polskiego, polskiego obywatela lub innej polskiej jednostki
b) jeśli przestępstwo jest w polskim prawie karnym zagrożone karą przekraczajacą 2 lata pozbawienia wolności, a sprawdza przebywa na terytorium Polski i nie postanowiono go wydać.
· Bez względu na przepisy obowiązujące w miejscu popełnienia i obywatelstwo podejrzanego, polskie prawo karne stosuje się w razie popełnienia przestępstwa:
a) przeciwko bezpieczeństwu państwa polskiego,
b) przeciwko polskim urzędom funkcjonariuszom publicznym,
c)przeciwko istotnym interesom gospodarczym,
d) fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego,
e) ściganego na mocy umów międzynarodowych.
Odpowiedzialność karną według polskiego prawa karnego ponoszą sprawcy, którzy popełnili czyny zabronione po ukończeniu 17 lat (stan na 2000r.). w przypadku niektórych, najgroźniejszych przestępstw. Odpowiadać mogą sprawcy, którzy dopuścili się czynu po ukończeniu 15 lat (m.in. zabójstwo, rozbój, bardzo ciężkie uszkodzenie ciała, zbiorowy gwałt).
4. Istota i definicja przestępstwa
Nie każdy czyn zabroniony przez prawo jest przestępstwem. Przestępstwem jest tylko taki czyn, który został zabroniony w pewien szczególny, kwalifikowany sposób: pod groźbą kary.
Inne czyny zabronione, nie zagrożone sankcją, są tylko delikatami, czynami niedozwolonymi, bezprawnymi. Wywołują one skutki w innych dziedzinach prawa – prawo karne się nimi nie zajmuje.
Przestępstwo jest to zawiniony czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, zabroniony pod groźbą kary.
Przytoczona definicja wywodzi się z dwóch innych definicji, z których każda przyjmuje inny punkt widzenia. Pierwsza z nich, zwana materialną, zwraca uwagę na fakt społecznej szkodliwości przestępstwa, pozostawiając na dalszym planie naruszenie przepisów.
Według definicji materialnej przestępstwo to czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, bezprawny, karalny i zawiniony.
Druga definicja, formalna, przyjmuje za kryterium wyłącznie stosunek czynu do przepisów prawnych, bez względu na charakter czynu i jego społeczne znaczenie.
Według definicji formalnej przestępstwo to czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
W polskim prawie ustawowa definicja przestępstwa nie zadowala się samą strona formalną, lecz ujmuje przestępstwo także od strony materialnej, podkreślając społeczne niebezpieczeństwo takiego czynu.
Każde przestępstwo ma charakterystyczne cechy, które pozwalają je odróżnić od innych przestępstw. Innymi cechami odznacza się oszustwo, innymi kradzież. Charakterystyczne cechy danego przestępstwa nazywamy jego znamionami.
W każdym przestępstwie występują następujące cztery elementy:
1) podmiot przestępstwa,
2) przedmiot przestępstwa,
3) strona przedmiotowa przestępstwa,
4) strona podmiotowa przestępstwa.
Podmiotem lub podmiotami przestępstwa nazywamy sprawcę lub sprawców.
Przedmiotem przestępstwa jest dobro, przeciwko któremu przestępstwo było bezpośrednio skierowane: skradziona rzecz, życie człowieka, jego dobre imię, wolność, mienie itd.
Stroną przedmiotową przestępstwa nazywamy sposób popełnienia czyny i okoliczności faktyczne, w jakich do niego doszło (czas, miejsce, użyte narzędzia, pozostawione ślady itd.). Jest to obiektywnie istniejąca strona przestępstwa. Ekipa policyjna, która przyjeżdża na miejsce przestępstwa, zajmuje się właśnie utrwalaniem jego strony przedmiotowej.
Stroną podmiotową przestępstwa nazywamy natomiast subiektywne okoliczności sprawy, okoliczności związane z psychiką sprawcy. Należy do nich przede wszystkim wina sprawcy.
Jednym z niezbędnych elementów przestępstwa jest wina. Nie jest więc przestępstwem taki czyn, który odpowiada wprawdzie opisowi zamieszczonemu w jednym z przepisów kodeksu karnego, ale został popełniony w sposób niezawiniony. Bez winy nie ma przestępstwa.
Na ogół przez winę rozumie się określony psychicznie stosunek sprawcy do popełnionego czynu.
Wina jest więc, w przeciwieństwie do pozostałych cech przestępstwa, cecha subiektywną, związaną z psychiką sprawcy.
5. Rodzaje przestępstw
Wśród przestępstw wyodrębnia się różne ich kategorie, w zależności od przyjętych kryteriów.
A oto podstawowe i najczęściej spotykane podziały przestępstw:
1) Ze względu na wysokość grożącej kary przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki.
Zbrodnia to czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą (stan na 2000r.).
Występek to czyn, za który grozi kara pozbawienia wolności przekraczająca miesiąc, kara ograniczenia wolności lub grzywna powyżej 30 stawek dziennych (stan na 2000 r.).
Zbrodnie i występki są sadzone przez sądy w trybie postępowania karnego.
2) Z uwagi na skutek, przestępstwa dzielą się na materialne i formalne lub inaczej skutkowe i bezskutkowe.
Przestępstwo materialne to takie, na które składa się:
a) działanie sprawcy,
b) skutek jego działania.
Wystąpienie obu elementów jest konieczne. Przestępstwa materialne stanowią zdecydowana większość. Należy do nich kradzież, rozbój, zabójstwo, uszkodzenie ciała i in.
Przestępstwo formalne odznacza się tym, że do jego popełnienia dochodzi przez samo działanie sprawcy, bez względu na skutek. Wystąpienie – lub nie – skutku nie jest istotne dla bytu przestępstwa. Skutek może wystąpić, ale przestępstwo przez to nie staje się materialnym. Przekładem przestępstwa formalnego jest nieudzielenie pomocy człowiekowi, któremu grozi utrata życie lub ciężki uszczerbek na zdrowiu.
3) Ze względu na rodzaj winy sprawcy, odróżnia się przestępstwa umyślne i nieumyślne.
Elementem przestępstwa umyślnego jest umyślna wina sprawcy. Przestępstwa nieumyślne popełniane są z winy nieumyślnej (lekkomyślność lub niedbalstwo).
4) Ze względu na sposób zachowania się sprawcy, można przestępstwa podzielić na popełnione przez działanie i popełnione przez zaniechanie.
5) Przestępstwa podzielić można także na zasadnicze, kwalifikowane i uprzywilejowane.
Grupa przestępstw podobnych do siebie, przy czym jedno z nich odgrywa role zasadniczą np. kradzież wśród przestępstw przeciwko mieniu.
Przestępstwem kwalifikowanym jest przestępstwo posiadające takie cechy dodatkowe, które powodują, że jest ono społecznie niebezpieczniejsze od zasadniczego (np. rozbój w stosunku do kradzieży).
Przestępstwo uprzywilejowane jest czymś odwrotnym niż kwalifikowane. Jest ono mniej niebezpiecznym niż przestępstwo zasadnicze. W stosunku do zabójstwa jako przestępstwa zasadniczego. Przestępstwami uprzywilejowanymi są tzw. zabójstwa w afekcie, zabicie dziecka przez matkę w okresie porodu, eutanazja.
6) Ze względu na sposób ścigania, przestępstwa dzielą się na przestępstwa ścigane z urzędu i przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.
Przeważająca część przestępstw jest ścigana z urzędu przez oskarżyciela publicznego, najczęściej prokuratora. Do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego należą przestępstwa popełnione na szkodę jednostki, o niewielkiej szkodliwości społecznej (np. obraza, naruszenie nietykalności cielesnej). W charakterze oskarżyciela występuje tu pokrzywdzony.
7) Ze względu na rodzaj dóbr chronionych przez prawo karne, rozróżnia się przestępstwa polityczne i pospolite.
Przestępstwa polityczne skierowane są przeciwko podstawom ustroju państwa, a sprawdza działa z pobudek politycznych.
Do przestępstw pospolitych zalicza się wszystkie pozostałe przestępstwa.
PROCES KARNY
Proces karny – zespół czynności wyznaczonych przez normy prawne i podejmowanych w celu ujawnienia przestępstwa, wykrycia i osądzenia sprawcy, wykonania orzeczonej kary , środków karnych ,środków zabezpieczających.
Trzy stadia procesu karnego:
Formalne wszczęcie postępowania jest zawsze poprzedzone uzyskaniem przez organy ścigania wiadomości o przestępstwie.
Polskie prawo przewiduje dwa tryby ścigania :
à oskarżenie publiczne
à oskarżenie prywatne
Po otrzymaniu informacji o popełnieniu przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego policja podejmuje czynności sprawdzające jej wiarygodność. W toku tych czynności policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną , co do której istnieje uzasadnione przypuszczenie , że popełniła przestępstwo , jeśli istnieje uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się podejrzanego , zatarcia śladów przestępstwa lub nie można ustalić tożsamości podejrzanego (art. 244 ). Zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i przysługujących mu prawach oraz go wysłuchać. Z zatrzymania trzeba sporządzić protokół i zawiadomić prokuratora. Zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu, w którym może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości zatrzymania. Zażalenie rozpatruje Sąd Rejonowy miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania, który w przypadku stwierdzenia bezzasadności, nielegalności, nieprawidłowości zarządza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego ( art.246 ).
Uprawnienie do bezpośredniego zatrzymania przysługuje tylko policji , ale może dokonać go każdy na gorącym uczynku (art. 243 ), jeśli zachodzi obawa ukrycia się podejrzanego lub nie można ustalić jego tożsamości. Jest to tzw. zatrzymanie procesowe
Pozbawienie wolności w postaci zatrzymania może przekształcić się w tymczasowe aresztowanie, które może nastąpić tylko na mocy postępowania sądu ( w postępowaniu przygotowawczym - Sąd Rejonowy). Jest to środek zapobiegawczy stosowany pod warunkiem, że:
Tymczasowego aresztowania nie stosuje się gdy inny środek zapobiegawczy jest dostateczny.
W postępowaniu przygotowawczym maksymalna długość tymczasowego aresztowania to trzy miesiące . Na wniosek prokuratora sąd pierwszej instancji ze względu na szczególne okoliczności może przedłużyć tymczasowe aresztowanie , ale nie więcej niż dwanaście miesięcy. Łączny czas trwania nie może przekroczyć do momentu wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji dwa lata . w wyjątkowych przypadkach może przedłużyć je Sąd Najwyższy ( art. 263 ).
Przesłanki procesowe są to strony , z których prawo karne procesowe łączy dopuszczalność lub niedopuszczalność postępowania karnego: pozytywne - muszą zaistnieć , aby postępowanie było dopuszczalne;
negatywne – nie mogą zaistnieć by było dopuszczalne; np. śmierć oskarżonego, przedawnienie, zawisłość sprawy, stan rzeczy osądzonej
materialne prawne – mające swe źródło i wywołujące skutek w sferze prawa materialnego ( np. obrona konieczna ); formalne prawne - ich źródło tkwi w przepisach procesowych , a skutek występuje bezpośrednio w sferze prawa procesowego ( np. brak wniosku o ściganie , nie podleganie sądom polskim ) ;
względne – takie przeszkody, które mogą zostać usunięte ( np. brak wniosku o ściganie );
bezwzględne- takie przeszkody, które nigdy nie mogą zostać usunięte , zawsze uniemożliwiające wszczęcie lub prowadzenie procesu ( śmierć oskarżonego , przedawnienie , abolicja );
ogólne - warunkujące proces w trybie zwyczajnym;
szczególne – warunkujące tryb szczególny procesu ( np. wniosek o ściganie )
Elementy prawa karnego
Kara – jest to środek przymusu państwowego, stosowany przez sądy polegający na sprowadzeniu pewnej dolegliwości
- dolegliwośc ta polega na pozbawieniu sprawcy jakichś praw lub dóbr ( np wolności i związanych z nią przywilejów, czy też majątku lub pewnej jego części )
- Obecnie za podstawowy cel kary uważa się resocjalizację, reedukację przestęcy. Historycznie różnie to bywało – w starożytności celem kary był odwet, zgodnie z zasadą talionu należało się przestępcy odpłacić złem równym czynowi przestępczemu ( oko za oko ząb za ząb ), poźniej np w średniowieczu wyłoniły się prewencyjne ( zapobiegawcze ) cele kary. Można tu wyróżnić dwa rodzaje prewencji
a) prewencję szczegółową – zapobieganie przed ponownym popełnieniem przestępstwa przez sprawcę
b) prewencję ogólną – odstraszanie innych osób od popełniania przestępstw
- cele prewencyjne w pewien sposób aktualne są do dzisiaj choć obecnie kara powinna być wymierzana zgodnie z zasadami humanitaryzmu i poszanowania godności człowieka ( art 3 kk ogólna dyrektywa stosowania kar)
Jeśli chodzi o wymierzanie kar to KK nie określa tej kwestii w sposób sztywny lecz jedynie ramowy. Sądy wymierzają kary wg swego uznania, co nie znaczy dowolnie. Kary wymierzane są w granicach wyznaczonych przez ustawę . Sąd musi jednak wziąść pod uwagę okoliczności takie jak społeczną szkodliwość czynu, względy prewencyjne i wychowawcze, a także potrzeby kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Prócz tego sąd uwzględnić musi szereg okoliczności indywidualnych sposób zachowania i sytuację sprawcy, jego nieletniość itp
Środki karne – obok kary kodeks karny przewiduje dla ukarania przestępcy szereg instytucji zwanych środkami karnymi. Różnica między karą a środkami karnymi sięga dawnego podziału na kary zasadnicze i dodatkowe. Polega ona na tym, iż kara jest samodzielna natomiast środki karne mogą być wymierzane jedynie jako dodatek do kary zasadniczej.
Rodzaje kar:
( art 33 kk )
1. pozbawienie wolności
2. ograniczenie wolności
3. grzywna
4. 25 lat pozbawienia wolności
5. dożywocie
1. Pozbawienie wolności – wymierza się ją w miesiącach i latach , co najmniej miesiąc najwyżej 15 lat. ( odrębną karą wg kk a jednak spacyficznym rodzajem pozbawienia...
dziennikarstwo