Eliza Orzeszkowa - Marta.pdf - Eliza Orzeszkowa - diogena

Eliza Orzeszkowa

M a r t a

Objaśnienia na końcu ksiąŜki (rozdział 3): WITOLD BILLIP

DEBIUT I MŁODZIEŃCZA TWÓRCZOŚĆ ORZESZKOWEJ

W r. 1866 na biurku Ludwika Jenikego, redaktora Tygodnika Ilustrowanego,

pojawiło się kilkunastostronicowe opowiadanie, noszące tytuł Obrazek

z lat głodowych, a podpisane zupełnie nieznanym w świecie literackim nazwiskiem

– Eliza Orzeszko.

Utwór ten stał u początków pięćdziesięcioletniej blisko pracy literackiej

wielkiej pisarki, otwierał długi, ,,ponad półtorej setki tytułów liczący” szereg

jej powieści, nowel i prac publicystycznych, którymi wzbogacić miała literaturę

polską.

W chwili debiutu przyszła powieściopisarka miała za sobą 25 lat Ŝycia,

spędzonego w warunkach, które, zdawałoby się, w niczym nie mogły jej

przygotować

do wyboru drogi Ŝyciowej dość niezwykłej i – według pojęć jej klasy –

raczej nieodpowiedniej dla dobrze urodzonej i wychowanej kobiety. Eliza z

Pawłowskich Orzeszkowa, urodzona w r. 1841 w Milkowszczyźnie pod Grodnem,

pochodziła z bogatej rodziny szlacheckiej, odebrała konwencjonalne

wychowanie w domu i na pensji klasztornej, gdzie przykładać się musiała do

nauki języków obcych, „salonowej maniery” i tzw. „talentów”, wreszcie poślubiła

z woli matki zamoŜnego równieŜ ziemianina polskiego, właściciela Ludwinowa,

Piotra Orzeszkę.

Wybitnie inteligentna, wraŜliwa, zdradzająca od dzieciństwa głęboki humanitaryzm

i wyczulenie na przejawy społecznej krzywdy, młoda pani

Orzeszkowa zmarnowałaby z pewnością swe nieprzeciętne zdolności i szerokie

zainteresowania w usypiającej atmosferze beztroskiego, sytego i bezmyślnego

Ŝycia szlacheckiego, gdyby nie wydarzenia dziejowe, które, niosąc z sobą

głębokie przeobraŜenia całego Ŝycia narodu, zburzyły ściany jej ludwinowskiego

domu. U schyłku lat pięćdziesiątych senny spokój litewskich i białoruskich

dworków zmąciła fala obrad tzw. komitetów ziemiańskich, powołanych

przez carat dla przedyskutowania reform w ustroju społecznogospodarczym

wsi. PotęŜniejąca fala buntów ludowych i klęska w wojnie

krymskiej zmusiły carat do wejścia na drogę przemian, burŜuazyjnych i postawiły

obszarnictwo wobec konieczności przejścia od liberalnych frazesów

do rzeczowej dyskusji o formach uwłaszczenia. Rozkład feudalizmu, wsteczność

i szkodliwość dotychczasowego systemu – takŜe i dla interesów obszarnictwa

– były tak oczywiste, Ŝe grupa konserwatywnych chwalców „pańszczyzny

i bata” znalazła się w mniejszości. Niemniej jednak obszarnicze plany

rozwiązania społecznogospodarczej sytuacji chłopa zbyt uderzały klasowym

egoizmem, by mogła tego nie spostrzec uwaŜna obserwatorka przebiegu tych

obrad. ,,Byłam namiętną stronniczką chłopów – pisała wiele lat później w

listach – i takich jak ja było wielu... Środkowych ilość była bardzo znaczna i

z młodzieŜą staczała walki dochodzące czasem do wzajemnego rzucania na

siebie noŜów u stołu. Byłam świadkiem scen gwałtownych z tego powodu

nieraz pomiędzy ojcami i synami albo rodzonymi braćmi. Mnie samej dostawało

się nieraz dobrze od starszych i – najbliŜszych”. Mimo zadowolenia, Ŝe

gubernia grodzieńska opowiedziała się w końcu za pełnym uwłaszczeniem,

Orzeszkowa krytycznie oceniała przebieg obrad i czuła się związaną bardziej

z demokratyczną młodzieŜą niŜ z sąsiedzkim gronem szlacheckich Ŝubrów –

w najlepszym razie „cywilizowanych”, liberalizujących „postępowców”. Istnieją

poszlaki, Ŝe zarysowujący się juŜ wówczas konflikt Orzeszkowej z męŜem

opierał się w powaŜna mierze na róŜnicach w poglądach na sprawę

chłopską. Pozwolenie na prowadzenie w Ludwinowie szkółki dla chłopskich

dzieci – to wszystko, co młoda demokratka była w stanie uzyskać od „starszych

i – najbliŜszych”. Owi młodzi stanowić mieli z czasem „czerwoną” grupę

poleskiego powstania, do nich teŜ garnęła się pisarka po jego wybuchu.

Zajmowała

się wówczas aprowizacją i łącznością między oddziałami powstańczymi.

Postać Romualda Traugutta – podówczas dowódcy partyzanckich oddziałów

działających na Polesiu, w którego ukrywaniu i przewoŜeniu pomagała

osobiście – stała się dla niej niezapomnianym wzorem męstwa i patriotyzmu.

Powstanie 1863 r. było doniosłą epoką w Ŝyciu Orzeszkowej. Ta krótka

„wiosna wolności, która przesunęła mi się o wczesnym poranku Ŝycia jak sen

złoty i krwawy”, była wiecznie bolącym wspomnieniem całego Ŝycia pisarki.

Gorący związek z walką wyzwoleńczą narodu uczynił jej na zawsze wstrętną

ugodowość burŜuazji, potępiającej „polityczne szaleństwa”, uszczęśliwionej

moŜliwościami ,,pokojowych podbojów” (czytaj: doskonałych interesów) na

rynkach wschodnich. Klęska powstania była dla Orzeszkowej ciosem strasznym

takŜe i z innego powodu, uderzała ona na Litwie przede wszystkim w

szlachecki dwór, a Orzeszkowa – mimo swego gorącego demokratyzmu,

wychowana

w ciasnej sferze szlacheckiej, w kraju, gdzie wieś i dwór dzieliła

przepaść nie tylko klasowa, lecz i narodowa – nie znała poza nim innych źródeł

polskości i patriotyzmu. Klęska powstania, która na Litwie pociągnęła za

sobą drakońskie represje i okrutny ucisk kultury i języka polskiego, wydawała

się więc jej tym groźniejszą, wywoływała rozpacz i pesymizm. W listach

Orzeszkowej znajdujemy przejmujące wspomnienia tych czasów: „Kochanka

dzieciństwa mego, ojczyzna, wróciła do mnie, wstąpiła we mnie, wielkim płaczem

napełniła serce kobiety przez czas pewien pustej, próŜnej i wesołej...

Chwilami doświadczałam takiego uczucia, jakbym to ja sama osobiście, z

ciałem i duszą, rzuconą była na ziemię i deptaną przez cięŜkie stopy, jakbym

sama z przestrachem i zawrotem głowy zlatywała w przepaść, bez dna, bez

światła, bez nadziei ani ratunku”.

Klęska powstania zrujnowała dotychczasowe Ŝycie Orzeszkowej. Ludwinów

skonfiskowano, mąŜ i wszyscy najbliŜsi poszli na zesłanie. Orzeszkowa

schroniła się w rodzinnej Milkowszczyźnie. „Wjechałam w świat karetą wybitą

błękitnym adamaszkiem, zaprzęŜoną w siedem koni, ze słuŜbą błyszczącą

od blach herbowych... Dwudziestoletnia powróciłam z tamtych stron dalekich

do poojcowskiego domu, zupełnie sama jedna, i znalazłam dom splądrowany

i zniszczony przez wojskowe postoje, długi nie przeze mnie zaciągnięte,

kontrybucję tak wielką, Ŝe gięły się pod nią nawet łany pszennej zie

mi, nieustanne wizyty i przedłuŜone nawet pobyty urzędników... Sytuacja

zupełnie nad siły...”.

Była to sytuacja panująca w ogromnej ilości słabszych ekonomicznie dworów

litewskich, które nie wytrzymały ani popowstaniowych represji ekonomicznych,

ani wstrząsu uwłaszczenia i radykalnej zmiany dotychczasowych

warunków gospodarczych. Dla przyszłej pisarki ruina podstaw jej dotychczasowej

obszarniczej egzystencji była swego rodzaju dobrodziejstwem losu. Nie

z karety wybitej błękitnym adamaszkiem moŜna obserwować Ŝycie narodu, a

Orzeszkowa – jak to przy innej okazji sama stwierdziła – rozumiała dobrze, Ŝe

„dla celów pisarskich poŜyteczniej jest mieć ciernie w dłoni niŜ opaskę na

oczach”. Groźne zachwianie bytu Milkowszczyzny było z pewnością jednym z

czynników mobilizujących przyszłą pisarkę do głębszego zastanowienia się

nad sprawami i problemami Ŝycia, które dźwigało się z ruin i po głębokich

wstrząsach społecznopolitycznych szukało sobie nowych form. Orzeszkowa

dochodziła dwiema drogami do szybkiej krystalizacji swego nowego stanowiska

ideowego, dojrzewającego wcześnie – juŜ w pierwszych latach jej twórczości.

Pierwszą – najbardziej bezpośrednią i bardzo waŜną – była droga osobistych

doświadczeń Ŝyciowych, których wytłumaczenia szukała zastanawiając

Eliza Orzeszkowa - Marta.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: