Dramat (oparty na założeniach naturalistycznych, poetycko-nastrojowy, symboliczny, realistyczny, ekspresjonistyczny, historyczny). W przeciwieństwie do dramatu pozytywistycznego odznacza się różnorodnością i rozmachem inicjowanych na jego terenie poszukiwań, śmiałością i nowatorstwem artystycznych rozwiązań. Rytm rozwoju teatru młodopolskiego dostosowuje się do tempa asymilowania kolejno napływających z Zachodu inspiracji naturalistycznych, symbolistycznych, ekspresjonistycznych.Andrzej Zawadzki rozróżnił podstawowe tendencje, widoczne w młodopolskim dramacie. Są to: - Dramat oparty na założeniach naturalistycznych, w którym doskonale czuła się Gabriela Zapolska, Tadeusz Rittner, August Kisielewski (W sieci). W tragifarsie Moralność pani Dulskiej, będącej satyryczną reakcją na ludzki fałsz, obłudę i zakłamanie, autorka przedstawiła mieszczańską rodzinę Dulskich, która tkwiła zatopiona w filisterskim kołtuństwie.
- Dramat poetycko-nastrojowy, którego powstanie wiąże się z inspiracją twórczością belgijskiego pisarza Maurycego Maeterlincka, a widoczny jest w utworach Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Sfinks; Wizja) oraz Jerzego Żuławskiego (Eros i Psyche). Wśród jego podstawowych cech trzeba wyróżnić: luźną kompozycję, symbolizm, sugestia. - Dramat symboliczny, uprawiany przez Stanisława Przybyszewskiego i Stanisława Wyspiańskiego. Charakteryzuje go występowanie problemów metafizycznych, motywów winy i kary, walki płci, postaci z zaświatów, symboli (np. w Weselu pojawiają się: podkowa i złoty róg, Stańczyk, finalny taniec chochoła).- Dramat realistyczny, stanowiący część twórczości Tadeusza Rittnera.- Dramat ekspresjonistyczny, którego przykładem jest utwór Kniaź Patiomkin Tadeusza Micińskiego, wyróżniający się – jaki pisze Zawadzki – wizyjnością, charakterem kreacyjnym, odwołujący się często do estetyki krzyku oraz W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu. Autor, zafascynowany tematem walki dobra i zła oraz demonologią podejmował tę tematykę w nowatorskich, a nawet prekursorskich dramatach. Do tego zestawienia dołączyć należy także dramat historyczny, uprawiany głównie przez Stanisława Wyspiańskiego. W takich dziełach, jak Warszawianka czy Noc listopadowa opisał losy bohaterów w kontekście historycznych dziejów Polski.
1. Wstęp - Założenia interpretacyjne i kompozycyjne
· Dramaturgia przełomu XIX i XX wieku- dynamika wynikała ze ścierania się estetycznie przeciwstawnych poetyk- naturalizmu, symbolizmu, neoromantyzmu i ekspresjonizmu- miedzy którymi trwało przenikanie wzajemne środków wyrazu, krzyżowanie technik.
· Twórczość Gabrieli Zapolskiej otwiera panoramę dramatu naturalistycznego. Style w dramaturgii Młodej Polski rozwijały się synchronicznie.
· Trzeba pamiętac o znaczeniu form mieszanych (np. dramaty Przybyszewskiego, łączące naturalizm z symbolizmem), o charakterystycznych formach przejściowych, tworzących pomost między antytezami stylu ( dramaturgia Kisielewskiego lub Rittnera), oraz o wielopostaciowości formalnej niektórych dramatów ( Kasprowicz, Zuławski, Szukiewicz).
· Odrębne problemy badawcze nasuwa dramaturgia Adolfa Nowaczyńskiego. Naturalizm, neoromantyczny rozmach, barokowy nadmiar motywów, satyryczna dydaktyka i historiozofia maja wspólne podłoże w postawie antyromantycznej, w racjonalistycznej interpretacji historii i wynikających z niej wskazań, w realistycznej krytyce współczesności.
· Naturalizm we wczesnym okresie Młodej Polski był mutacja pozytywistycznego dramatu mieszczańskiego. Był to punkt wyjścia. Punktem dojścia- po fazach symbolizmu i neoromantyzmu- okazał się ekspresjonizm dramaturgii Tadeusza Micińskiego otwartej ku perspektywo Czystej Formy teatru S. I. Witkiewicza i nadrealizmu.
2. Schyłkowa faza dramatu mieszczańskiego
· Reprezentantami dramatu mieszczańskiego wg. Tadeusza Siwerta byli: Zygmunt Sarnecki, Edward Lubowski, Kazimierz Zalewski- wszyscy trzej byli literacko aktywni w okresie Młodej Polski.
· W ostatnich sztukach Blizińskiego zauważa się ciążenie tradycyjnej komedii, zarwno wyrosłej z impulsów fredrowskich, jak i z wzorców komedii społecznej doby pozytywizmu, ku naturalistycznemu zaostrzeniu obserwacji i konkluzji- oznaczają pojawiające się przemiany artystyczne.
· U Blizińskiego ewolucja szła w kierunku pogłębienia kontrastów świata przedstawionego, ukazania jego niejednoznaczności. Ten sam aspekt dostrzega się w ostatniej dekadzie komediopisarstwa Bałuckiego.
· Komedie Zalewskiego- przyczyny powodzenia :
o Sensacyjne, powierzchowne ujmowanie tematu
o Doszukiwanie się w nich fabuły zaczerpniętej z plotek warszawskich
o Elementy dowcipu w dialogach
o Zręczna budowa, uwypuklające efekty sceniczne
o Brak istotnych walorów intelektualnych
o Nowoczesność obrazie środowiska, zastąpienie komedii szlacheckiej dawnego stylu komedia mieszczańską.
· Zalewski, Lubowski i ich współcześni powierzali ważne funkcje konkretyzacyjne aktorom, ich mimice, gestom, kontaktowi z publicznością. Pisali dla widza, a nie dla czytelnika. Dostrzegali konieczność wprowadzania nowych akcentów artystycznych.
· W sferze techniki znamienna jest rezygnacja z jednoznacznej konstrukcji zdarzeń, doprowadzenie fabuły do stanu migotliwości, jej otwarcie na wielość interpretacyjnych wariantów, na perspektywę barokowa życia, które nie jest tym czym się wydaje, lecz może snem, teatrem.
· Edward Lubowski- w jego komedii Pt. Królewicz (1896) dostrzegano kryzys ideologii mieszczańskiej, brak pozytywnego bohatera, którego miejsce zajmuje dekadent.
· Ibsenowskie reminiscencje odnajduje się w dramacie Daniela Zglińskieg Pt. Jakub Warka – motywy obłedu i samobójstwa zaostrzaja teze dramatu, zwrócona przeciw egoizmowi finansowego spekulanta.
· W rozwoju dramatu mieszczańskiego dawały się wyróżnić dwie fazy:
o linia progresywna - faza dynamiki; w problematyce dominowała teza społeczna, a w kompozycji modelowa struktura zamknieta
o linia regresywna- faza transformacji wewnętrznej, zmiany skali wartości; jest tu teza psychologiczna, której w technice dramatu odpowiadała modelowa struktura półotwarta.
3. Dramaturgia popularna
· W okresie Młodej Polski pojawia się dramaturgia popularna. Miała następujące wersje tematyczno- techniczne:
o Dawny typ dramatu ludowego, opartego o folklor wiejski, np. sztuki Kantego Galasiewicza.
o Mutacja dawnego typu dramatu ludowego, ukazująca folklor miejski, np. Konstanty Krumłowski.
o Dramat tematyki narodowej sprowadzonej do maksymalnie uproszczonych faktów historycznych, często deformowanych i dostosowanych do tez moralistyczno- sentymentalnych, np. Bolesławicz ( Belweder).
o Adaptacja wybitnych dzieł narracyjnych, np. Wallek- Walewski, Popławski,
o Krotochwila bez nadbudowy problemowej, wtórna w środkach wyrazu, eklektycznie pasożytująca na echach komedii szlacheckiej i pozytywistycznej sztuki mieszczańskiej, np. adaptacja niem. Farsy Kurta Kraatza- Ach, to Zakopane! Wallek- Walewskiego.
o Baśni dla dzieci- niezawodny środek na słabą frekwencję w teatrze, np. Sarnecki.
o Dramat publicystyczny- pisano i wystawiano sztuki agitacyjne, np. Leon Świeżawski
· Konstanty Krumłowski i jego Królowa przedmieścia zespoliła folklor miejski o plebejskim zabarwieniu z klimatem cyganerii o największym findesieclowym sukcesie teatralnym dramaturgii popularnej.
· Dramaturgia popularna w swej domenie obyczajowej zaczęła podlegać impulsom naturalistycznym, a na polu tematyki narodowej sięgającej po schematy i stereotypy historyczne zbliżała się do osiągnięć epigonów romantyzmu, takich jak Elżbieta Bośniacka.
o Należy tu min. Historyczna obudowa powstanie listopadowego i wspomnienie roku 1863, np. A. Staszczyk pisze Noc w Belwederze, A. Stodor Joannę Grudzińską, Bolesławicz- dramat Belweder.
· Okres kościuszkowski też był okresem tematycznie wyróżnianym, w ślady anczyca szedł Bałucki. Popularyzowano tez postac ks. Józefa Poniatowskiego.
· Integralną częścią dram popularnej były utwory przeznaczona dla dzieci i młodzieży o baśniowym lub zbliżonym do poetki baśni charakterze, np. twórczośc Zygmunta Sarneckiego.
Dramat i jego typy: G. Zapolska, T. Miciński, St. Przybyszewski, St. Wyspiański
Dramat historyczny:
· W warstwie fabularnej obejmują dzieje Polski 1787-1813
· spotkanie Katarzyny II ze Stanisławem Augustem na zjeździe w Kaniowie
· Konstytucję 3-go Maja
· Targowicę, kampanię polsko-rosyjską 1792 roku
· Sejm rozbiorowy lub inaczej milczący w Grodnie
· Insurekcję kościuszkowską, rzeź Pragi i III rozbiór Polski.
W sumie dwadzieścia sześć lat walk, klęsk i zwycięstw
Postaci historyczne (wybrane):
· Książę Józef Antoni Poniatowski – (1763-1813), bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego,
· Król Stanisław August Poniatowski – (1732-1798); ostatni król Polski 1764-1795, syn Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego i Konstancji z Czartoryskich,
· Patiomkin (Potiomkin) – feldmarszałek, polityk, potężny faworyt carycy Katarzyny II,
· Seweryn Rzewuski – (1743-1811); był hetmanem polnym koronnym do czasu sejmu 1776, Józef Kossakowski – (1738-1794); biskup inflancki, targowiczanin i zdrajca,
· Jermołow – faworyt carycy,
· Łanskoj – faworyt carycy,
· Aleksander Mamonow – faworyt carycy,
· Giolarmo Lucchessini - markiz włoski w służbie pruskiej.
· Poeta na wskroś młodopolski, odwołując się do tradycji dramatu romantycznego, opowiada niezwykle żywą historię o potrzebie wyzwolenia i niezależności.
· Nowatorstwo dramatu polega na jego wielokondygnacyjności, ogromnej ilości postaci dramatycznych oraz miejsc, włączeniu akcentów humorystycznych do tragedii, polifoniczności.
· Miciński operuje wizjami plastycznymi, nie mówi wprost.
· Jest to dramat symboliczny – ukazuje problemy duchowe człowieka, sfery ludzkich problemów nierozwiązywalnych drogą intelektualną. Nawiązuje do intuicyzmu. Interesujące jest to, co abstrakcyjne, niepoznane, tajemnicze. Środek artystyczny to symbol (przedmiot, sytuacja, obraz, który poza naturalnym znaczeniem krył metaforyczny sens).
· Tak, jak u Wyspiańskiego – większość postaci jest historyczna, reszta to zazwyczaj spuścizna mitologiczna.
· W utworze często mieszają się erotyka, sadyzm, fantastyka, motyw walki dobra ze złem.
· Wątek historyczny jest ściśle związany z powstaniem z 1830 roku, a dokładnie z jego wybuchem i opowiada o wydarzeniach z nocy z 29 na 30 listopada, odgrywających się na dwóch planach – w Łazienkach i w mieście.
· W zakres wizji dramatycznej zostało wciągnięte całe otoczenie: park i pałac Łazienkowski, pomnik Jana III, teatr na wyspie, Szkoła Podchorążych, Belweder.
· Przyczyny wybuchu powstania ukazane są wielowątkowo: okrucieństwo cara, tchórzostwo księcia Konstantego, system szpiegowski, jak również ślepe działania spiskowców wypuszczających z rąk Konstantego, omyłkowo zabijających powszechnie szanowanego generała Nowickiego, odstępstwo od idei powstania generałów Krasińskiego i Potockiego oraz niezdecydowanie typowanego na wodza Józefa Chłopickiego.
Postaci historyczne:
Powstańcy:
· Piotr Wysocki (1797 – 1875) – podporucznik w Szkole Podchorążych Piechoty. Współorganizator tajnego sprzysiężenia, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego.
· Seweryn Goszczyński (1801 – 1876) – poeta, działacz polityczny i konspirator. W Związku Wysockiego należał do grupy cywilnych spiskowców, którzy 29.11.1830 r. dokonali napadu na Belweder.
· Ludwik Nabielak (1804 – 1883) – pisarz i dziennikarz. W nocy 29.11.1830 r. dowodził oddziałem belwederczyków.
· Jan Zajączkowski (1808 – 1882) – podporucznik 4 Pułku Piechoty Liniowej. Powiadomiony o wybuchu powstania zaalarmował północno-zachodnią część miasta i udał się do Teatru Rozmaitości, a następnie pospieszył pod Arsenał.
· Florian Dąbrowski (1798 – 1848) – porucznik 7 Pułku Piechoty Liniowej. Uczestnik walk powstania listopadowego.
· Józef Chłopicki (1771 – 1854) – generał dywizji w wojsku Królestwa Polskiego. Po ostrym starciu z w. ks. Konstantym podał się do dymisji. Typowany na wodza powstania przez członków tajnych stowarzyszeń, odrzucał propozycję. Po wybuchu powstania, przystał na przyjęcie dowództwa.
· Joachim Lelewel (1786 – 1861) – historyk, pedagog. Popierał i inicjował działalność spiskową. Po wybuchu powstania powołany do rządu.
· Ksawery Bronikowski (1796 – 1852) – prawnik, konspirator i publicysta. Po wybuchu powstania zmobilizował rzemieślników i ruszył z nimi na Arsenał
Pozostali uczestnicy powstania:
porucznik Leon Czechowski, Józef Nowicki, Józef Zaliwski
Przeciwnicy powstania:
· Wielki Książę – Konstanty Pawłowicz (1779 – 1831). Przez brata cara Aleksandra, po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1816 roku mianowany naczelnym wodzem wojsk polskich.
· Joanna Grudzińska (1799 – 1831) – druga żona w. ks. Konstantego
· Dmitrij Dmitrijewicz Kuruta (1770 – 1838) – generał – porucznik piechoty rosyjskiej, dowódca korpusu gwardii, zastępca Konstantego jako naczelnego wodza wojsk polskich.
· Aleksy Gendre – generał – major wojsk rosyjskich, należący do świty w. ks. Konstantego; zabity podczas napadu na Belweder.
· Makrot – Henryk Mackrott – najlepszy tajny agent w Królestwie Polskim na usługach carskich.
· Mateusz Lubowidzki (1787 – 1874) – wiceprezydent Warszawy, zausznik w. ks. Konstantego. Znienawidzony przez Polaków. Ciężko zraniony podczas ataku na Belweder.
· Stanisław Potocki (1776 – 1830) – uczestnik powstania kościuszkowskiego, lubiany i szanowany w Warszawie. Po utworzeniu Królestwa Polskiego mianowany generałem i senatorem – wojewodą. Wybrany przez spiskowców na jednego z wodzów powstania odmówił (był przeciwny rewolucji) i pozostał wierny w. ks. Konstantemu, meldując się w Belwederze i przeciągając część wojsk na swoją stronę. Śmiertelnie raniony 29.11.1830 r. podczas próby odwiedzenia Polaków od walki.
Pozostali:
generał Franciszek Żymirski, Michaił Iwanowicz Lewicki, Wincenty Krasiński
Postacie mitologiczne:
· Atena – grecka bogini mądrości, siły i męstwa.
· Nike – bogini zwycięstwa, towarzyszy bitwom i zawodom szermierczym, spełnia ofiary po odniesionym zwycięstwie, głosi tryumf bohaterów po szczęśliwie zakończonej wojnie.
· Nike spod Termopil (w 480 r. p.n.e. w wąwozie Termopile król Sparty Leonidas wraz z 300 Spartanami powstrzymał bohatersko napór przeważających sił perskich; zdradzeni przez Efialtesa wszyscy padli na polu walki, a Kserkses zajął Attykę i Ateny).
· Nike spod Maratonu (w 490 r. p.n.e. pod Maratonem w Attyce Grecy pod wodzą Miltiadesa odnieśli słynne zwycięstwo nad wojskami Persów).
· Nike spod Salaminy (w 480 r. p.n.e. koło wyspy Salaminy flota Grecka dowodzona przez Temistoklesa rozbiła flotę Kserksesa, zmuszając go do odwrotu z Grecji).
· Nike spod Cheronei (w 338 r. p.n.e. Filip II Macedoński pokonał pod Cheroneą Ateńczyków i Teban. Klęska Greków pod Cheroneą stała się kresem niepodległości Hellady).
· Ares – grecki bóg wojny; kłótliwy i gwałtowny, brutalny i okrutny; rozmiłowany w walce dla samego mordu i rozlewu krwi.
· Kery – przebywające w Tartarze skrzydlate duchy piekielne towarzyszące nagłej śmierci człowieka, wydostające się na ziemię na każdy odgłos wojny.
· Hekate – bogini łaskawa dla ludzi, zsyłająca szczęście, siłę i sławę, odwracająca klęski i nieszczęścia, czuwająca nad sprawiedliwością.
· Eumenidy albo Erynie – boginie zemsty, uosobienie wyrzutów sumienia.
· Demeter – bogini urodzaju i roślinności, zwłaszcza zbóż.
· Kora (Persefona, Prozerpina) – córka Demeter, podstępnie porwana i zaślubiona przez Hadesa.
· Utwór stanowi obraz wczesnych godzin powstania początkowego zrywu podchorążych oraz napotkanych przeszkód, pierwszych niepowodzeń, zawodu sprawionego przez wodzów i polityków, a także podziału społeczeństwa polskiego, niezdolnego do konsekwentnej walki o niepodległość.
· Równolegle do planu historycznego autor prowadzi wydarzenia planu mitologicznego ściśle związane z akcją powstańczą, pełniące rodzaj swoistego komentarza czy uzupełnienia. Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku Łazienkowskiego, ożywają w noc listopadową, włączają się w działania ludzkie, inspirują je i aranżują.
St. Przybyszewski „Złote runo”
Dramat symboliczny:
· ...
Kaacha91