Młoda Polska tatrzańska.docx

4 Młoda Polska tatrzańska

Poezja Młodej Polski charakteryzuje się różnorodnością tematów i idei i jest odbiciem kryzysu wartości i bankructwa ideałów pozytywistów. Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na "tatrzańską" i "szatańską" wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki.

Zakopane w młodopolskim okresie, zwłaszcza po osiedleniu się Tytusa Chałubińskiego, który odkrył je jako uzdrowisko, i rodziny Pawlikowskich, a także częstych wizyt Sienkiewicza awansowało do rangi pierwszego salonu literackiego, a wkrótce letniej stolicy Polski, w której spotykali się przedstawiciele trzech zaborów. Powstała tu korzystna atmosfera do swobodnej wymiany myśli oraz twórczości artystycznej. 

Tatry fascynowały Tetmajera, urodzonego w Ludźmierzu na Podhalu. Były terenami ucieczki przed dekadentyzmem, stały się tematem licznych liryków - "Melodia mgieł nocnych", "Widok ze Świnicy...", "W lesie". W ukazywaniu przyrody Tetmajer był impresjonistą, wydobywał refleksy świetlne, odcienie barw, odwoływał się do wszystkich zmysłów. Jego pejzaż pełen światła, koloru ale bez wyraźnych konturów. Poeta stara się uchwycić ulotny moment gdy padające właśnie światło objawia oczom nie kształt ale niepowtarzalną grą barw. Łączy barwę, zapach, ruch, dźwięk w celu uzyskania złożonego artystycznie i nastrojowo efektu - jedna z zasad estetyki modernistycznej. 

W wierszu "Melodia mgieł nocnych" wszystkie użyte efekty służą oddaniu lekkości i zwiewności mgieł np. "Mgły bawią się z puchem mlecza", z puszystym pierzem słów, ich ruch jest delikatny podobnie jak dźwięki. Wrażenia dopełnia rytm wiersza. Jednak nawet wiersze tatrzańskie Tetmajera przenika smutek. Nie jest tak posępny jak w innych utworach ale nawet obcowanie z piękną, potężną przyrodą i nie może go w pełni od niego uwolnić. Szukając ucieczki w pejzażu górskim od dręczących go problemów znajdował ją tylko na chwilę i tak np. patrząc ze szczytu na dół ("Widok...") najczęściej dostrzegał ciemną przepaść mimo, że obcowanie z przyrodą dostarczało mu przeżyć pięknych i podniosłych.

Tatry są także tematem poezji J. Kasprowicza, pojawiają się one w drugim okresie twórczości gdy poeta odchodzi od problematyki społecznej w stronę zagadnień metafizycznych i modernistycznych. Cykl czterech sonetów - "Krzak dzikiej róży" otwierający okres modernistyczny pokazuje pejzaż tatrzański. Kasprowicz jest tu impresjonistą. Ten pełen delikatnych barw i refleksów świetlnych krajobraz dopełniają delikatne wrażenia akustyczne - szum siklawy uzupełniony przez doznania węchowe - pachną świeże zioła. W wierszu powtarzają się dwa motywy - pąsowej róży i próchniejącej limby. Mają one sens symboliczny. Są refleksją na temat życia, przemijania, śmierci. Można powiedzieć, że jest to poezja tęsknoty do siły przyrody, a także zrozumienia, że istota bytu polega na przeplataniu się życia i śmierci. Przyroda tatrzańska stanie się szczególnym motywem w trzecim okresie twórczości Kasprowicza, gdy poeta przestanie się "wadzić z Bogiem", wprowadzi do swojej postawy ideowe akcenty franciszkańskie. Bliski kontakt z przyrodą, poznanie jej staje się dowodem dla poety na istnienie świata transcendentalnego.

MŁODA POLSKA TATRZAŃSKA

Młoda Polska Tatrzańska to określenie wprowadzone przez Boya, zjawisko to przypada ona na okres od ukazania się „Tatr w śniegu” Stanisława Witkiewicza (1887) po wydanie „Nietoty” Tadeusza Micińskiego (1910). Nastąpił wtedy wzrost kulturowego znaczenia Zakopanego, które stało się ważnym ośrodkiem polskiego życia intelektualnego i duchowego nabrało cech wielkiego kurortu. Zarówno same Tatry jak i kultura lud podhalańskiego miały ogromne znaczenie dla modernistów jako sposób na zaspokojenie pokoleniowej tęsknoty za wielkością i za przeżyciami stanowiącymi skuteczne antidotum na ich cierpienie, smutek i rozpacz. Bardzo wielu ówczesnych artystów przyjeżdżało więc do Zakopanego i niemal nie było poety, który by nie napisał wiersza o Tatrach.
Młoda Polska Tatrzańska nie była jednak zjawiskiem jednorodnym. Jacek Kolbuszewski przedstawia je jako trójobszar  - jest to koncepcja bardzo ciekawa, porządkuje ona i wyjaśnia zagadnienie. Wyróżnia więc on Młodą Polskę par excellence tatrzańską wyrażającą stosunek do gór i ich przyrody, Młodą Polskę podhalańską wpisująca się doskonale w charakterystyczną dla epoki fascynację ludowością i wreszcie – zakopiańską jako osobliwy fenomen socjologiczny. Wszystkie te obszary maja swój patronat artystyczny i ideologiczny, kolejno będą to: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław Witkiewicz i Władysław Orkan, Jan Grzegorzewski.
U początków Młodej Polski Tatrzańskiej stoi jednak ktoś inny – Franciszek Nowicki, autor cyklu poetyckiego „Tatry”. Świadomie wykorzystał on osiągnięcia poezji romantycznej i zaproponował nową koncepcję interpretacji Tatr wprowadzając już idee dekadenckie. Był on poetą przełomu, dla nowej epoki odegrał rolę inspirująca i w tym jego największa zasługa.
Nie można też pominąć istotnego wpływu Tytusa Chałubińskiego na kształtowanie się młodopolskich zainteresowań Tatrami, a zwłaszcza wprowadzonego przez niego stylu wypraw górskich tzw. „wycieczki bez programu” . Najdoskonalszy wyraz artystyczny znalazła ona w „Na przełęczy”  S. Witkiewicza.
Natomiast pierwszą tatrzańską literacką próbą Witkiewicza był szkic „Tatry w śniegu” , który realizuje konwencję opisu impresjonistycznego ukazując zmienność pejzażu górskiego i efektów świetlnych. Podobnie jest w „Na przełęczy”. Oba te utwory łączą w sobie dwie konwencje: naturalistyczną w opisie przyrody tatrzańskiej i impresjonistyczną w sposobie operowania kolorem, światłem i cieniem oraz w uchwytywaniu chwilowych wrażeń. Wyraża też w nich Witkiewicz swój stosunek do góralszczyzny, którą, idąc w ślady romantyków, idealizuje. W ten sposób podsumowuje on doświadczenia literatury XIX wieku, ale też otwiera perspektywy rozwojowe tworząc nową konwencję opisywania gór. Nie na tym jednak nie kończą się jego zasługi. Tatry zajęły też ważne miejsce w jego twórczości malarskie oraz zainteresowaniu architekturą – jest on twórcą „stylu podhalańskiego”.

Twórczość Kazimierza Przerwy-Tetmajera, a zwłaszcza jego poezje, podniosła do najwyższej rangi tematykę tatrzańską i góralską oraz wywarła istotny wpływ na kształt z nią związanych zainteresowań epoki. Stworzona przez niego tatrzańska filozofia przyrody odzwierciedlała modernistyczne widzenie świata, ale była też koncepcją własną poety. Jego nowy sposób widzenia gór był niezwykle silny i wyrazisty, a przez to miał ogromny wpływ na twórczość innych poetów, nawet na Kasprowicza.
Niezwykle popularny był cykl nowel Tetmajera „Na Skalnym Podhalu” ,w których jako tło występują wspaniałe opisy Tatr – również tutaj, tak jak w poezji, poeta konsekwentnie realizował założenia impresjonizmu i nastrojowości.
Poetyckie tatrzańskie pierwociny Tetmajera z pierwszej serii „Poezji” nie należały do nazbyt udanych, niewątpliwie były jednak zapowiedzią późniejszych jego dokonań. Natomiast druga seria przyniosła eksplozję poetyckiego talentu.
Tetmajer jest wyjątkowym przedstawicielem Młodej Polski Tatrzańskiej, ze względu na jego ścisły związek z Podhalem. Urodził się on w 1865r. w Ludźmierzu i tam spędził swoje młode lata, a później wielokrotnie przyjeżdżał w Tatry, które znał znakomicie. W jego twórczości znalazł swoje odbicie jego indywidualny i osobisty stosunek do gór. „Tatry nie były ani epizodem, ani rozdziałem w jego życiu – były jedną z jego najistotniejszych treści, jak stały się jednym z najistotniejszych – a jak wykazał czas, najcenniejszym składnikiem jego twórczości.”  Ważne jest też, że jego droga twórcza była całkowicie odrębna, Tetmajer odciął się od twórczości Witkiewicza i od wpływów Chałubińskiego. Przeciwstawił im czysty estetyzm młodopolskiego artysty, podkreślając swoją odrębność i indywidualizm.
Kazimierz Tetmajer, tak jak pozostali twórcy Młodej Polski tatrzańskiej, obficie korzystał z środków artystycznych wypracowanych w XIX wieku, zwłaszcza przez romantyków, ale znacznie je zmodyfikował, wzbogacił i wykorzystał do swoich celów. Gdyby jego sposób przedstawiania Tatr odnieść do wcześniejszej tabelki, należałoby przypisać mu takie kategoria jak autentyzm i subiektywizm. W tym wypadku jednak autentyzm ten nie odnosi się bezpośrednio do realiów topograficznych, ale do przeżyć podmiotu przez te realia wywoływanych. Subiektywizm jest tu tak daleko posunięty, iż ma on decydujący wpływ na percepcję rzeczywistości.
Poezja Tetmajera jest nastrojowo – impresjonistyczna, jej celem jest oddanie jednorazowego wrażenia, tego, co zmienne i chwilowe, pejzażu, który tylko na moment zaistniał przed oczami poety i równie ulotnego nastroju. Cechy charakterystyczne dla danego miejsca, na podstawie których można by je zidentyfikować, nie są istotne – Tetmajer stosuje zabieg dekonkretyzacji topograficznej. Nie zmienia to jednak faktu, że kontakt z górami jest rzeczywisty, niemal zmysłowy.
Subiektywizm doprowadził tez do zupełnej rezygnacji z hierarchii obiektów topograficznych pod względem widokowym, charakterystycznej dla romantyzmu . Dla Tetmajera każdy fragment tatrzańskiego krajobrazu mógł zachwycać i ewokować pewien nastrój. Tak narzucające się w jego poezji poczucie doskonałości piękna górskiego krajobrazu nie dotyczyło więc wybranych tylko miejsc, lecz Tatr traktowanych jako całość. Z tym wiąże się kolejna cecha Tetmajerowskich pejzaży - są one syntetyczne, nie mimetyczne, są jakby sumą różnych aspektów wyglądu Tatr, zmieniających się warunków atmosferycznych, pór dnia, oświetlenia, ale również perspektywy, z której jest oglądany krajobraz. Twórczość tatrzańska Tetmajera wyraża subiektywne i najbardziej osobiste doznania i myśli twórcy. Jest również oryginalna pod względem warsztatu artystycznego. Już w 1912 roku, podczas jubileuszu 25-lecia pisarskiej pracy Tetmajera, nazwano go „geniuszem Tatr”. Jest to miano chyba tylko niewiele przesadzone. Ogromny wzrost poetyckiego zainteresowania Tatrami, jaki nastąpił na przełomie XIX i XX wieku był niewątpliwie również jego dużą zasługą. O popularności jego twórczości świadczyło przede wszystkim ogromne grono czytelników oraz naśladowców.

Równie ważna dla Młodej Polski Tatrzańskiej jest twórczość Jana Kasprowicza. Podjął on tematykę i problematykę tatrzańską stosunkowo późno. Bardzo szybko porzucił jednak tradycyjne konwencje i odnalazł swój własny język poetycki i sposób widzenia Tatr. Jego niewątpliwym osiągnięciem było połączenie symbolizmu z impresjonizmem i budowaniem nastroju. Ewolucja jego poezji przebiegała od konwencji do pełnego indywidualizmu. W ostatecznej formie jego stosunek do gór skrystalizował się w „Księdze ubogich”, gdzie wyrażał się poprzez uwielbienie ucieleśnionych w przyrodzie tatrzańskiej tajemnic bożych i poprzez koncepcję jedności człowieka z przyrodą. Charakterystyczne dla tej fazy twórczości Kasprowicza uproszczenie języka otworzyła dla poezji tatrzańskiej ważne perspektywy rozwojowe, zwłaszcza dla awangardy.
Należy również wspomnieć o T. Micińskim. Był on poetą samodzielnym, odrębnym i wybitnym, jednak jego tatrzańska poezja w całej jego twórczości ma małe znaczenie. Tworzył impresjonistyczne pejzaże, charakteryzujące się dużą odwaga kolorystyczną. W dziedzinie poezji tatrzańskiej również W. Orkan nie miał wielkich osiągnięć.

Oprócz tych wybitnych twórców, było też wielu naśladowców, autorów podrzędnych, którym brakowało często dobrej znajomości Tatr, lub po prostu talentu. Składali oni jednak daninę poetyckiej modzie i chyba ich liczba najwymowniej świadczy o ogromnym zainteresowaniu tym zakątkiem Polski. Literackie odkrycie Tatr było niewątpliwie przeżyciem pokoleniowym.
Na czasy szczytowej fazy Młodej Polski Tatrzańskiej przypadł literacki start L. Staffa. Jego wiersze rekapitulowały jej dorobek i otwierały nowe perspektywy. Góry stały się motywem ważnym w jego systemie poetyckim, przede wszystkim jako miejsce, gdzie poznaje się przyrodę, świat i samego siebie. Miejsce radosne, pozbawione smutku, żalu i tęsknoty. Są to już Tatry inne niż młodopolskie.