05. Sobanski R. - WYZNACZNIKI KANONICZNEGO.pdf - Małżeńskie Prawo Kanoniczne - beniek88

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 1 -

KS. REMIGIUSZ SOBAŃSKI

WYZNACZNIKI KANONICZNEGO PRAWA MAŁŻEŃSKIEGO

małżeńskiej, zwłaszcza wobec tendencji gallikańskich i regalistycznych. W toczonych

kontrowersjach nie brakło poglądów skrajnych. Te skrajne to - z jednej strony -

pogląd, iż książę może stanowić prawo małżeńskie jedynie z delegacji kościelnej,

oraz - z drugiej strony - stanowisko, wedle którego Kościół nie posiada w ogóle

żadnej władzy w sprawach małżeńskich. Spór taki był możliwy, gdyż Sobór

Trydencki wprawdzie stwierdził, iż jurysdykcja w sprawach małżeńskich należy do

Kościoła, ale nie wypowiedział się w sprawie jurysdykcji książęcej. Jak większość

wielkich sporów, osłabł on nie dzięki sile argumentów, lecz przez zmianę sytuacji

faktycznej, w tym przypadku przez ustabilizowanie się państwa jako pewnego

systemu organizacyjnego, w którym ze względu na porządek publiczny nie mogło

brakować dyspozycji dotyczących małżeństwa. Tę. uzasadnioną względami

społecznymi. kompetencję państwa co do cywilnych skutków małżeństwa, uznał

ostatecznie Leon XIII.

Równoległość prawa małżeńskiego kanonicznego oraz cywilnego utrwaliła się z

wejściem w życie wielkich, dziewiętnastowiecznych kodyfikacji prawa cywilnego.

Uznając zasadność cywilnego ustawodawstwa małżeńskiego i rezerwując sobie

wyłączność co do spraw związanych z sakramentalnością- czyli istotą- małżeństwa

chrześcijan, Kościół zdecydowanie kwestionował obligatoryjną cywilną formę

zawarcia małżeństwa. Zarazem jednak wszędzie tam. gdzie za pomocą konkordatu

nie udało się znaleźć innego rozwiązania, Kościół zalecał katolikom

podporządkowanie się. Chodziło o uniknięcie większego zła, zwłaszcza zaś o

uniknięcie dyskryminacji małżeństw katolików. Jednak regulując prawnie swoje

stosunki z państwami niezmiennie starał się - wobec nieodwracalnego dualizmu

prawa małżeńskiego - by małżeństwo było zawierane jednym aktem. Takie jest

dalsze historyczne tło art. 10 polskiego konkordatu. Ma on dać praktyczne,

odpowiednie do natury rzeczy i respektujące prawa osoby, w tym wolność religijną,

dyspozycje dla sytuacji, w której krzyżują się prawo cywilne i prawo kanoniczne.

Jakie są przeto decydujące wyznaczniki kanonicznego prawa małżeńskiego? Są to:

jedność, nierozerwalność i sakramentalność małżeństwa. Dwa pierwsze to istotne

przymioty małżeństwa, istotne w tym, że wchodzą one w definicję realną

małżeństwa w rozumieniu katolickim. Sakramentalność to nie przymiot, ona przenika

małżeństwo. Ta sakramentalność powoduje, że małżeństwo kanoniczne zawiera się

nie przez oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński, lecz przez wewnętrzny

akt woli wyrażony na zewnątrz (zgodnie z prawem). Zarówno w prawie cywilnym,

jak i w kanonicznym domniemywa się. że oświadczenie woli jest zewnętrznym

przejawem wewnętrznej decyzji, jednak prawo kanoniczne wiąże z brakami owej

wewnętrznej decyzji konsekwencje odmienne i znacznie głębsze niż prawo polskie.

Podczas gdy w prawie polskim wady oświadczenia woli nie stanowią podstawy

unieważnienia małżeństwa i są traktowane jedynie jako przesłanki rozwodu to w

prawie kanonicznym skutkiem wad aktu woli jest nieważność małżeństwa. Wynika to

nie tylko z faktu, że na pojmowanie zdania „consensus facit matrimonium" nie mogła

nie wpłynąć nauka o intencji koniecznej do zaistnienia sakramentu, lecz przede

wszystkim z nierozerwalności małżeńskiej. Sens tej nierozerwalności polega na tym,

że mężczyzna i kobieta wzajemnie sobie się oddają i przyjmują unię trwałą i

nierozerwalną. Przyjmują i oddają, gdy obustronnie wyrażają taką wolę stąd

Małżeństwo to małżeństwo. Tym tautologicznym stwierdzeniem chcę wyrazić, że

małżeństwo nie zostało wprowadzone dopiero przez chrześcijan i nie jest zawierane

jedynie przez katolików. W nauce katolickiej małżeństwo – rozumiane jest jako związek

mężczyzny, i kobiety - to „instytucja prawa natury”, prawo do zawarcia małżeństwa

przysługuje każdej osobie ludzkiej. To „naturalne” małżeństwo chrześcijaństwo postrzega

jednak w nowym horyzoncie, mianowicie jako formę egzystencji chrześcijańskiej: przez

wiarę, nadzieję i miłość małżeństwo jest dla chrześcijan wydarzeniem zbawczym. To

właśnie zawiera się w pojęciu sakramentalności małżeństwa. Jednak podczas gdy inne

sakramenty chrześcijanin przyjmuje ze względu na łaskę, to na sakrament małżeństwa

decyduje się dlatego że chce zawrzeć małżeństwo jak inni ludzie. W świetle tej tożsamo-

ści małżeństwa naturalnego i - gdy chodzi o chrześcijan - sakramentalnego staje się

zrozumiałe, że chrześcijanie przez wieki zawierali małżeństwo wedle praw i zwyczajów

własnego narodu, a - co więcej - wiele spośród tych praw i zwyczajów weszło w teologię

małżeństwa. Zajęła się ona nie tylko owym teologicznym jądrem czyli małżeństwem jako

wydarzeniem sakramentalnym, w którym przez decyzję wian dwoje ludzi decyduje się

budować „Kościół domowy", lecz także małżeństwem jako wydarzeniem społecznym,

wraz z wszystkimi jego założeniami i konsekwencjami. Nie bez wpływu pozostawał tutaj

kontekst historyczny, najmocniej zaznaczający się w czasach średniowiecznego

utożsamiania się „społeczności" i Kościoła. W Europie chrześcijańskiej, rządzącej przez ius

utrumgue, małżeństwo podlegało wyłącznie prawu kanonicznemu. Wraz z reformacją

dzielącą chrześcijaństwo zachodnie na katolickie i reformowane, kończy się jedność

prawa małżeńskiego. Sobór Trydencki definiuje naukę o sakramentalności małżeństwa,

reformatorzy odrzucają tę naukę, a czynią to. gdyż kwestionują jurysdykcję Kościoła nad

małżeństwem.

Już w roku 1528 w księstwie Brunświku poddano małżeństwo jurysdykcji książęcej, co

wkrótce (1537) w artykułach szmalkaldskich rozciągnięto na wszystkie kraje

protestanckie". Ponieważ równocześnie chciano ukrócić praktykę zawierania małżeństw

tajnych, określono obowiązkową formę zawarcia małżeństwa. Dla katolików

wprowadzono ją dekretem Tametsi Soboru Trydenckiego. W wyznaniach

reformowanych taka obowiązkowa religijna forma kłóciłaby się z założeniami ich nauki o

małżeństwie, stąd wprowadzenie formy cywilnej (1580 w Holandii). Była to forma

fakultatywna, wprowadzenie cywilnej formy obligatoryjnej napotykało opór ludu. Z

punktu widzenia protestanckiego sprawa była prosta: skoro małżeństwo nie jest

sakramentem, lecz tylko umową, nie potrzeba do jego zawarcia formy religijnej. Kościół

katolicki natomiast stojąc na stanowisku nierozdzielności umowy i sakramentu, nie mógł

zrezygnować z własnej jurysdykcji nad małżeństwem ani z własnego prawa

małżeńskiego.

Tak więc z reformacja zaczęło istnieć obok siebie prawo małżeńskie kanoniczne oraz

świeckie, przy czym w krajach protestanckich to ostatnie zajęło pozycję wyłączną. W

krajach katolickich Kościół z dużym zaangażowaniem bronił własnej jurysdykcji

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 2 -

kanonistyczne pojmowanie tego wyrażenia jako zawarcie umowy (contractus

matrimonialis).

Pojęcie „umowa” nie ogarnia jednak całej jego antropologicznej treści, sakramentalność

nie wyczerpuje się w samym zawarciu małżeństwa, ono jest nierozerwalne, trwa jako

przymierze osób. Termin „przymierze”, zadomowiony w teologii wschodniej, został

podjęty w nauce Soboru Watykańskiego II o małżeństwie i znalazł się w legalnej

definicji małżeństwa podanej w k. 1055 § 1. Przymierze pojmuje się jako nieodwołalną

osobistą zgodę, dzięki której zawiązuje się „głęboka wspólnota życia i miłości

małżeńskiej” (GS 48,1). To właśnie, tzn. fakt, że małżeństwo powstaje przez

wewnętrzny akt woli, łącznie z nierozerwalnością małżeństwa, każe prawodawcy

kościelnemu stanowić normy dotyczące owego wewnętrznego aktu. Nie zadowala się on

ogólnymi dyspozycjami dotyczącymi działań prawnych i wpływu na ich skuteczność

przymusu, bojaźni, podstępu, ignorancji, błędu, lecz ustala normy określające braki

wewnętrznego aktu woli nupturientów.

Prawo kanoniczne domniemywa, że „wewnętrzna zgoda odpowiada słowom lub znakom

użytym przy zawieraniu małżeństwa" (k. 1101 § 1), jednak - inaczej niż polskie prawo

małżeńskie" - uznaje małżeństwo za nieważne, gdy wewnętrzny akt woli jest dotknięty

brakiem. Dzieje się tak ze względu na nierozerwalność małżeństwa. Nie dysponując

możliwością rozwodu, prawo kanoniczne musi skoncentrować się na momencie zawarcia

małżeństwa i wiązać skutki prawne z wypaczeniami woli i z tym. co dla małżeństwa jest

w samym jego zarodku destrukcyjne. Kłóciłoby się z antropologią chrześcijańską i

byłoby wręcz nieludzkie prawo, które skazywałoby ludzi na trwanie w małżeństwie

wymuszonym czy wyłudzonym albo też z osobą niezdolną do życia małżeńskiego.

Dla zrozumienia norm kanonicznych dotyczących zgody małżeńskiej trzeba sobie

zdawać sprawę z napięcia, jakie może zachodzić między dwiema zasadami

spoczywającymi u podstaw tych norm. Jedna z nich to zasada konsensu. druga to

prawo każdego człowieka do zawarcia małżeństwa. Obydwie uznaje się za zasady

prawa natury. Wykraczałoby przeciw naturalnej sprawiedliwości prawo, które wiązałoby

dożywotnio dwóje ludzi. jeśli każde z nich rzeczywiście, świadomie i dobrowolnie nie

podjęłoby decyzji wejścia w taki właśnie związek. Wykraczałoby przeciw naturalnemu

prawu człowieka prawo, które przeszkadzałoby w zawarciu małżeństwa osobie do niego

zdolnej i chcącej je zawrzeć.

Obydwie te zasady wymagają sharmonizowania w dyspozycjach prawnych.

Uwzględnienie zasady konsensu w izolacji od drugiej oznaczałoby, że do ważnego

zawarcia małżeństwa konieczna jest pozytywna akceptacja wszystkich jego istotnych

przymiotów i elementów. Wszelkie upośledzenia rozeznania i jakikolwiek błąd

pociągnąłby wtedy za sobą jego nieważność. Wymagania do ważnego zawarcia

małżeństwa urosłyby do poziomu nieosiągalnego dla wielu ludzi, przerastałyby ich

możliwości intelektualne. Godziłoby to w prawo do zawarcia małżeństwa, stąd

konieczność równoczesnego uwzględnienia drugiej zasady, mianowicie związanego z

osobą ludzką prawa do zawarcia małżeństwa. Prawodawca kościelny stoi przed

zadaniem ustalenia norm będących wypadkową tych dwóch zasad i wytyczenia granicy

między wolą wystarczającą i nie wystarczającą do zawarcia małżeństwa.

Prawne uchwycenie tej granicy nie jest łatwe. Prawodawca usiłuje sobie poradzić z tą

trudnością opierając się na wiekowym doświadczeniu i wykorzystując ustalenia nauk o

człowieku oraz o jego psychice, mając przy tym na uwadze głoszoną przez Kościół

naukę o małżeństwie. Będąc związany niewzruszalną nauką o jedności i

nierozerwalności małżeńskiej, nie pozostaje głuchy na osiągnięcia nauk o człowieku,

z których czerpie czy to wprost, czy to pośrednio poprzez pogłębioną naukę

teologiczną o małżeństwie (jak np. naukę zawartą w soborowej konstytucji Gaudium

et spes). Normy wytyczające wspomniana granicę mają przeto charakter

historyczny, czego przykładem nowe dyspozycje obowiązującego obecnie Kodeksu

Prawa Kanonicznego z r. 1983. uznające za niezdatnych do zawarcia małżeństwa

tych, którzy z racji psychicznych nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków

małżeńskich, oraz uznające małżeństwo za nieważnie zawarte, jeśli dla uzyskania

zgody małżeńskiej użyto podstępu wprowadzającego w błąd co do przymiotu

mogącego, z natury swojej poważnie zakłócić wspólnotę małżeńską. (k. 1098).

Braki woli powodują nieważność małżeństwa, jeśli istniały w chwili jej wyrażenia.

Późniejsza zmiana nastawienia woli nie wywiera już wpływu na jego ważność.

Zazwyczaj jest tak, że przed i w chwili zawarcia małżeństwa braki te nie ujawniają

się. w przeciwnym razie nupturienci zamykaliby sobie drogę do małżeństwa. Stąd

waga kanonicznego egzaminu i pouczenia przedślubnego. Świadom, że nie ma

prawa dopuścić do małżeństwa osób. których wola jest wadliwa, proboszcz musi

jednak wyjść z założenia, że każdy ma prawo do zawarcia małżeństwa, o ile nie

zachodzą prawne przeszkody. Przeważa więc wtedy zasada prawa do małżeństwa, a

po jego zawarciu domniemanie prawne przemawia za jego ważnością (k. 1060).

Domniemanie to jest domniemaniem zwykłym, usuwalnym (praesumptio iuris, nie

iuris et de iure), co znaczy, że może zostać obalone przez wykazanie braku woli.

Dokonuje się to wyrokiem sądowym stwierdzającym nieważność małżeństwa z

powodu braku woli zachodzącego w chwili jego zawarcia. Braki woli można podzielić

na pierwotne, bezpośrednie, oraz wtórne, pośrednie. Pierwotne zachodzą wtedy,

gdy oświadczenie woli jest przeciwne wewnętrznej woli czyli na miejsce symulacji (k.

1101 § 2) lub nieujawniony warunek (k. 1102). Brak woli jest wtedy zamierzony

przez samego nupturienta, który jednak nie musi sobie zdawać sprawy ze skutków

tego braku.

Braki wtórne nie wynikają z zamiaru nupturienta, który może nie zdawać sprawy nie

tylko z nieważności małżeństwa, lecz nawet z tego że jego wola jest obarczona

brakiem. Takie braki to brak używania rozumu względnie poważny brak rozeznania

oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich (k. 1095 n. 1 i 2),

ignorancja (k. 1096 § 1), błąd faktyczny (k. 1097) lub prawny determinujący wolę

(k. 1099), przymus lub ciężka, z zewnątrz wywołana bojaźń (k. 1103). Brak woli

wynikający z podstępu może być pierwotny lub wtórny. Wśród norm dotyczących

braków woli znajduje się też dyspozycja k. 1095 n. 3, wedle której niezdolni do

zawarcia małżeństwa są ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć

istotnych obowiązków małżeńskich. Usytuowanie tej normy wśród braków woli

tłumaczy się tym, że osoba taka nie dysponuje przedmiotem zgody małżeńskiej i

tym samym jej zgoda nie odpowiada jej definicji zawartej w k. 1097 § 2, wedle

której zgoda małżeńska jest aktem woli, którym mężczyzna i kobieta w

nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu

stworzenia małżeństwa. Jednak szereg autorów stoi na stanowisku, że w tym

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 3 -

przypadku mamy do czynienia nie z brakiem woli, lecz z przeszkodą małżeńską. Tę

nader interesującą dyskusję możemy tutaj pominąć, wypada natomiast poświęcić trochę

uwagi przeszkodom małżeńskim.

Kan. 1075 § 1 stanowi, że „jedynie najwyższa władza kościelna może autentycznie

wyjaśnić, kiedy prawo Boże zabrania małżeństwa lub je unieważnia", zaś § 2 tegoż

kanonu postanawia, że „również tylko najwyższa władza kościelna ma prawo ustanowić

inne przeszkody dla ochrzczonych". W korelacji z prawem cywilnym deklaracje te nie

powinny nastręczać trudności. Pierwsza z nich wynika z faktu, iż Kościół uważa się za

depozytariusza objawienia dokonanego w Jezusie i uznaje się za jedynie uprawnionego

do jego interpretacji. Kompetencje prawodawcy świeckiego nie zostają przez to

naruszone, gdyż ten nie odwołuje się do prawa Bożego. Ponieważ - zwłaszcza wobec

rozróżnienia norm prawnych i norm etycznych - prawodawca państwowy nie odwołuje

się też do prawa natury, stanowisko Kościoła co do własnych kompetencji do

interpretowania natury nie wywołuje reakcji prawodawcy świeckiego. Problemem może

być jedynie głoszona przez Kościół -jako wynikająca z prawa Bożego - nierozerwalność

małżeństwa. Kościół ją głosi, strzeże jej w swoim prawie, uznaje, iż ..dawanie

świadectwa bezcennej wartości nierozerwalności i wierności małżeńskiej jest jednym z

najcenniejszych i najpilniejszych zadań małżonków chrześcijańskich naszych czasów",

ale doświadcza zarazem, że w głoszeniu nierozerwalności jest odosobniony. Trudno

wymagać odeń, by aprobował prawną możliwość rozwodu, ale nie może on oktrojować

swojego stanowiska prawu świeckiemu".

Właśnie w tym miejscu zaznacza się najdotkliwiej rozbieżność między prawem

kanonicznym i cywilnym. Jedno i drugie zabrania zawrzeć małżeństwo osobom

pozostającym w związku małżeńskim: w prawie kanonicznym ważny węzeł małżeński

stanowi przeszkodę zrywającą (k. 1085 § 1). Kodeks rodzinny i opiekuńczy stwierdza:

„nie może zawrzeć małżeństwa, kto pozostaje w związku małżeńskim" (art. 13 § 1), a

zawarcie takiego małżeństwa zagrożone jest karą pozbawienia wolności od sześciu

miesięcy do pięciu lat (art. 183 K.K.). Kanoniczne małżeństwo bigamiczne mogą

zaskarżyć każdy z małżonków oraz rzecznik sprawiedliwości (k. 1674), a wyrok

orzekający jego nieważność oznacza, iż małżeństwo zostało zawarte nieważnie, było

małżeństwem mniemanym (k. 1061 § 3) lub usiłowanym. Bigamiczne małżeństwo

cywilne może zostać unieważnione na wniosek każdego z małżonków, prokuratora oraz

każdego kto ma w tym interes prawny (art. 13 § 2 oraz 22). Problem praktyczny

wyrasta z - oczywistego wobec autonomii systemów prawnych - faktu, że podstawą

przeszkody w każdym z dwojga praw jest małżeństwo ważne na jego własnym forum.

Małżeństwo cywilne nie stanowi przeszkody zrywającej na forum kanonicznym,

małżeństwo kanoniczne nie przeszkadza zawrzeć małżeństwa cywilnego z inną osobą.

Problem ten nie jest obojętny prawodawcy, zarówno kościelnemu, jak i świeckiemu.

Prawodawca świecki usiłował - ze swojego punktu widzenia - rozprawić się z

problemem przez (sankcjonowany lub nie) zakaz zawarcia małżeństwa wyznaniowego

przed zawarciem związku cywilnego. Tam, gdzie zawarcie małżeństwa wyznaniowego

przed cywilnym jest zagrożone sankcją, sankcja ta bywa w takich przypadkach

dotkliwsza. Zakazy takie - niezależnie od tego, jak je uzasadniano- stanowiły jednak

ingerencję państwa w sferę religijną, a wydawane równolegle z proklamacją rozdziału

Kościoła od państwa dowodziły intencji wrogich wobec Kościoła". Dopiero z ewolucją

stosunków Kościól-państwo. jaka dokonała się w demokratycznych państwach

Zachodu, nie tylko przyznano, iż ostrze tych dyspozycji było celowo wymierzone

przeciw Kościołowi, lecz uznano, że są one sprzeczne z konstytucją tych państw.

W PRL wprowadzono 2.12.1958 r. nowelę do prawa o aktach stanu cywilnego". W

art. 50. u. 2 postanowiono, że „udzielenie ślubu religijnego może nastąpić jedynie po

uprzednim zawarciu małżeństwa przed urzędnikiem stanu cywilnego i złożeniu

duchownemu wyciągu z aktu małżeństwa". Wedle art. 78 tegoż prawa duchowny

udzielający ślubu przed przedstawieniem takiego wyciągu podlegał karze aresztu do

czterech miesięcy lub grzywny do 5.000 złotych, a jeśli udzielił ślubu osobie

pozostającej w związku małżeńskim z osobą trzecią, karze aresztu do sześciu

miesięcy lub grzywny do 10.000 złotych. Przepisy te zostały zniesione ustawą z

17.5.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego. Zniesienie tych.

odbieranych przez Kościół jako dyskryminujące, przepisów nie oznacza, by dla

Kościoła było obojętne, czy małżeństwo kanoniczne (a tylko takie uznaje Kościół za

prawdziwe małżeństwo katolików) pociąga za sobą skutki cywilne (co w tej chwili

znaczy, czy kanonicznie zaślubieni małżonkowie zawierają również związek cywilny).

Błędne byłoby też przypuszczenie, iż Kościół ignoruje fakt. że - przynajmniej -jedno

z nupturientów zawarło uprzednio cywilne małżeństwo z osobą trzecią, względnie

nawet nadal pozostaje w związku cywilnym. Dla Kościoła nie jest to bowiem problem

tylko porządkowy.

Podczas gdy państwo nie interesuje się wiernością małżeńską obywateli ani ich

intymnymi związkami z partnerami niepoślubionymi, Kościół nie może w 2swej

praktyce prawnej tracić z oczu tego. co w świetle doświadczenia zagraża jedności i

nierozerwalności małżeńskiej. Nie chodzi o umoralnianie przez prawo, lecz o realizm

norm ustawowych. Kościół wpadłby w sprzeczność z własnymi założeniami, gdyby

ustanowił na swoim forum przeszkodę z małżeństwa cywilnego. Zarazem jednak nie

może nie dostrzegać zagrożeń dla jedności małżeńskiej wypływających z możliwości

posiadania innego małżonka cywilnego, innego kościelnego. Ponadto nie może

ignorować ewentualnych zobowiązań naturalnych wynikających z poprzedniego

związku i rzutowania tych zobowiązań na trwałość małżeństwa. Jeśli takie

zobowiązania istnieją, proboszczowi nie wolno bez zgody ordynariusza asystować

przy zawarciu małżeństwa (k. 1071 § 1 n. 3). Taki sam zakaz dotyczy przypadków,

kiedy nupturienci nie mogą zawrzeć małżeństwa uznanego przez prawo państwowe

(k. 1071 § 1 n. 2). co w praktyce zachodzi wtedy, gdy jedno z nupturientów

pozostaje w cywilnym związku z osobą inną niż ta. z którą zamierza zawrzeć

małżeństwo.

Po wejściu w życie ustawy z 17.5.1989 r. o stosunku państwa do Kościoła

katolickiego istniała, a wobec art. 10 konkordatu będzie nadal istnieć możliwość

bigamii w sensie zawarcia przez tę samą osobę małżeństwa kanonicznego zjedna,

cywilnego z inną osobą. Ciężar przeciwdziałania takim sytuacjom spoczywa na

Kościele. Dotychczasowa praktyka prawna Kościoła każe przypuszczać, iż zostaną

wydane normy służące ochronie małżeństwa zgodnie z art. 11 konkordatu.

Istotna nowość wynikająca dla prawa polskiego z konkordatu, to wyłom w art. 1

Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Wedle § 1 tegoż artykułu ..małżeństwo zostaje

zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem

Prawo kanoniczne – ćwiczenia

- 4 -

urzędu stanu cywilnego oświadczenie, że wstępują w związek małżeński". W § 2

stwierdza się wyraźnie, że bez zachowania tego przepisu małżeństwo nie jest zawarte.

Małżeństwo powstaje z ogłoszeniem przez kierownika urzędu stanu cywilnego, że

„wskutek zgodnego oświadczenia obu stron zostało między nimi zawarte małżeństwo”

(art. 8 § 3). Z ważnych powodów „sąd może zezwolić, żeby oświadczenie o wstąpieniu

w związek małżeński zostało złożone przez pełnomocnika'' (art. 6 § 1), a „w razie

niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron" można złożyć

oświadczenie również „przed jednym z członków prezydium miejscowej rady

narodowej" (art. 9).

Wejście w życie konkordatu i wprowadzenie zmian postulowanych w art. 10 u. 6 będzie

oznaczać, że takie same skutki jak małżeństwo zawarte wobec urzędnika stanu

cywilnego wywrze małżeństwo zawarte w formie wyznaniowej, o ile nupturienci, między

którymi nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego, wyrażą wolę wywarcia

takich skutków, a wniosek o wpis w aktach stanu cywilnego zostanie przekazany w

ciągu pięciu dni. Istota zmiany w prawie polegać będzie więc na tym. że - przy

spełnieniu wspomnianych trzech przesłanek - miejsce oświadczenia o wstąpieniu w

związek małżeński może zająć wniosek o wpis w aktach stanu cywilnego.

Możliwość wywarcia przez małżeństwo wyznaniowe skutków w prawie polskim istnieje

tylko dla wiernych tych wyznań, które mają religijną formę zawarcia małżeństwa,

niezależnie od tego, czy na ich forum forma taka wymagana jest do ważności. Prawne

znaczenie formy zawarcia małżeństwa nie jest jednakowe we wszystkich wyznaniach.

W Kościele katolickim wymóg - do ważności - zawarcia małżeństwa w formie określonej

prawem kanonicznym wynika z prawa, nie z istoty małżeństwa. Nie jest ona tożsama z

formą liturgiczną, aczkolwiek winny iść w parze: forma kanoniczna winna - poza

wypadkiem konieczności - dokonać się w formie liturgicznej (k. 1 119). W sytuacjach

nadzwyczajnych (niebezpieczeństwo śmierci, nieosiągalność świadka urzędowego)

katolicy mogą zawrzeć małżeństwo w formie nadzwyczajnej, wobec dwóch świadków

(k. 1116 § 1). Inaczej niż prawo polskie, które obecności kierownika urzędu stanu

cywilnego przypisuje znaczenie konstytutywne, prawo kanoniczne katolickie uznaje za

przyczynę sprawczą małżeństwa wolę stron zdolnych do jego zawarcia. Obowiązująca

do ważności, wprowadzona - jak wspomniano wyżej - dekretem Soboru Trydenckiego,

forma kanoniczna ma charakter dyscyplinarny, uzasadniony publicznym - w rozumieniu

prawa kanonicznego - charakterem małżeństwa. Jeśli poważne trudności nie pozwalają

zachować kanonicznej formy małżeństwa, można uzyskać od niej dyspensę - czy to dla

zawarcia małżeństwa (k. 1079: I 127 § 2). czy to dla jego uważnienia w zawiązku (k. I

161 § 1), przy czym zawsze warunkiem jest jego zawarcie w jakiejś formie publicznej,

wyznaniowej lub cywilnej.

Zastosowanie art. 10 konkordatu zakłada oczywiście zawarcie małżeństwa w formie

kanonicznej (wzgl. - przy wprowadzeniu do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego

analogicznych dyspozycji dla wszystkich wyznań - wyznaniowej). Istotne jest, że chodzi

o małżeństwo kanonicznie ważne, w sytuacjach zwyczajnych zawarte w formie

zwyczajnej określonej k 1108 § 1. wyjątkowo (i w warunkach polskich nader rzadko) w

formie nadzwyczajnej. Ponieważ przy zawarciu małżeństwa mogą zachodzić braki woli

albo istnieć nieujawnione przeszkody kanoniczne, trzeba powiedzieć, że małżeństwem

kanonicznym w rozumieniu art. 10 konkordatu jest małżeństwo cieszące się na forum

kanonicznym domniemaniem ważności (k. 1060), niezależnie od ewentualnego

późniejszego orzeczenia jego nieważności przez sąd kościelny. Małżeństwo kanonicz-

nie zawarte i wywierające dzięki art. 10 skutki w prawie polskim, podlega już

następnie niezależnej jurysdykcji sądów kościelnych i świeckich.

Pomiędzy prawem kanonicznym i polskim zachodzą daleko idące różnice odnośnie

do orzeczeń tyczących jego ważności lub ustania. Prawo polskie zna:

1. Uznanie małżeństwa za nieistniejące. Następuje ono, gdy (1) oświadczenie woli

nie miało miejsca przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. (2) zachodzi

identyczność płci, (3) brak zgodnego oświadczenia o wstąpieniu w związek

małżeński. Wyrok sądu jest wymagany tylko wtedy, gdy sporządzono akt małżeński

(k.r.i op. art. 1 § 2).

2. Unieważnienie małżeństwa. Może ono nastąpić tylko z powodów, z którymi

Kodeks rodzinny i opiekuńczy łączy rygor nieważności (art. 17). czyli jeśli w chwili

jego zawarcia istniał pewien stan faktyczny, który prawo uznaje za przyczynę

nieważności. Unieważnienie to nie wywołuje jednak w pełni skutków retroaktywnych

(te dotyczą wyłącznie utraty przez żonę przybranego lub dodanego nazwiska męża

oraz ustania powinowactwa), lecz pociąga za sobą takie skutki jak rozwód.

3. Rozwód (art. 56 - 61 k.r. i op.).

Prawo kanoniczne zna: orzeczenie, nieważność i małżeństwa, rozwiązanie

małżeństwa niedopełnionego, rozwiązanie małżeństwa na podstawie przywileju

"wiary. Z punktu widzenia prawno-porównawczego interesujące jest orzeczenie

nieważności małżeństwa. Nie jest to unieważnienie, lecz orzeczenie, że małżeństwo

zostało nieważnie zawarte. Skutki orzeczenia są retroaktywne. aczkolwiek dopiero

prawomocny wyrok obala domniemanie nieważności. Jeśli jedno z nupturientów jest

w myśl prawa kościelnego zobowiązane do formy kanonicznej, to podstawę

domniemania tworzy zawarcie małżeństwa w tej właśnie formie, jeśli żadne z nich

nie było zobowiązane do zachowania tej formy, podstawę domniemania stanowi

zawarcie małżeństwa w formie publicznej, ewentualnie w obowiązkowej formie

wyznaniowej. Stąd małżeństwo wyłącznie cywilne katolików nie cieszy się na forum

kanonicznym domniemaniem ważności. Jest po prostu małżeństwem nieważnym z

powodu braku formy kanonicznej.

Jeśli małżeństwo zawarto w wymaganej formie, prawo kanoniczne wobec

retroaktywności wyroków orzekających nieważność małżeństwa zasadniczo nie

rozróżnia małżeństw nieważnych i małżeństw nie istniejących. Małżeństwo albo

zostało zawarte nieważnie i nie istnieje, a wyrok sądu stwierdza tylko ten fakt, albo

zostało zawarte ważnie - i po jego dokonaniu - pozostaje nierozerwalne. Ta

nierozerwalność to najpoważniejszy prawny wyznacznik odmienności prawa

małżeńskiego kanonicznego i (nie tylko) polskiego.

05. Sobanski R. - WYZNACZNIKI KANONICZNEGO.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: