Historia rodzin zastępczych w Polsce

Prekursorem tworzenia rodzin zastępczych w Polsce był ks. Gabriel Baudouin. W 1736 roku założył w Warszawie szpital dla porzuconych niemowląt. Przygarnięte dzieci oddawano pod opiekę karmiących matek - mamek zatrudnionych w tym celu przez zakład opiekuńczy. Oddawano też dzieci do rodzin zastępczych na wieś. Najczęściej po ukończeniu siódmego roku życia dzieci wracały do szpitala, gdzie pobierały elementarna wiedzę. Starsze dzieci przysposabiane były do zawodu.

Wychowaniem w zastępczym środowisku rodzinnym zaczęto interesować się szczególnie w XX wieku. Na ten stan rzeczy wpłynęły losy polskiego narodu będącego przez wiele lat pod rządami zaborców, którzy nie przywiązywali większej wagi do ochrony polskich sierot. Początkowo w naszym kraju miała ona charakter filantropijny. W czasie pierwszej wojny światowej akcję wysłania dzieci na wieś rozwinęła na dużą skalę Rada Główna Opiekuńcza.

RGO korzystając z pomocy osób pracujących społecznie , kleru katolickiego i ziemiaństwa wysłała na wieś ogromne ilości dzieci (od 1816 roku wysłano 5067 dzieci). Jedną z pierwszych osób, która zajęła się tworzeniem dziecku osamotnionemu zastępczego środowiska opiekuńczo-wychowawczego był Kazimierz Jeżewski. Bazując na koncepcjach wychowania dzieci osieroconych J.H. Pestalozziego i Lidii von Wolfring zorganizował pierwsze Gniazdo Sieroce, które w rzeczywistości było wielodzietną rodziną zastępczą.

Jeżewski stawiał wiele wymagań małżeństwom kandydatom na rodziców zastępczych. Musieli to być ludzie w odpowiednim wieku, uczciwi, dobrzy, kulturalni, uspołecznieni, „o dobrym i prostym sercu”. W Gniazdach dzieci przebywając w rodzinnej atmosferze gwarantującej dobre samopoczucie, uczyły się pracy, wytrwałości, obcowania z ludźmi i funkcjonowania w ówczesnej rzeczywistości.

Problematyką dzieci osieroconych zajmował się również Czesław Babicki. Jego zdaniem najdoskonalszą instytucją wychowawczą jest rodzina, w której dziecko może mieć zaspokojone wszystkie potrzeby rozwojowe i ma szanse na pełny rozwój własnej indywidualności. Krytykował on dotychczasowe wychowanie zakładowe, dlatego zreformował wewnętrzną strukturę zakładów wprowadzając system oparty na wzorcach rodzinnych.

Dzieci wraz z wychowawcą tworzyły tzw. "rodzinkę";, stąd wzięła się nazwa systemu Babickiego - rodzinkowy. W systemie tym bardzo odpowiedzialną funkcję pełnił wychowawca, który był inspiratorem i nadzorcą życia grupy - rodzinki.

Problemy sieroctwa oraz konieczność pomocy materialnej rodzinom zmusiły państwo do podjęcia próby uregulowania opieki nad dzieckiem. Problem opieki został poruszony w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z roku 1921, której artykuł 103 mówił:

"Dzieci bez dostatecznej opieki rodzicielskiej, zaniedbane pod względem wychowawczym, mają prawo do opieki i pomocy państwa w zakresie określonym ustawą";

Artykuł ten nie znalazł jednak odbicia w nowych aktach prawnych. Została wydana jedynie ramowa ustawa o opiece społecznej w dnia 16 sierpnia 1923 roku. Miała ona charakter bardzo ogólny.

Ustawodawstwo okresu międzywojennego nie miało żadnych konkretnych uregulowań dotyczących rodzin zastępczych. Tego typu działalność wchodziła w zakres kompetencji samorządów terytorialnych. Wyjątkami były samorządy miasta Łodzi i Warszawy, które pozostawały pod wpływem ruchu robotniczego i jego organizacji.

W Łodzi 12.02.1926r. na posiedzeniu Magistratu zapadła uchwała mówiąca o oddawaniu sierot na wychowanie do rodzin obcych za opłatą. Do rodzin zastępczych oddawane były dzieci z I Miejskiego Domu Wychowawczego dla Niemowląt, z Miejskiego Pogotowia Opiekuńczego lub Miejskich Domów Wychowawczych dla dzieci w wieku szkolnym.

Początkowo nadzór nad tą działalnością powierzono Narodowej Organizacji Kobiet. Ostatecznie system kontroli zorganizowano w roku 1929. Przy Wydziale Opieki Społecznej powołano dział kontroli wychowawczej i sanitarno-lekarskiej , jego kierownictwo sprawował inspektor wychowawczy. Bezpośrednio kontrolę rodzin sprawowały dwie stacje opieki nad dzieckiem. Zatrudniono tam 5 kontrolerek, higienistek i opiekuna chłopców.

W roku 1938 powstały w Warszawie propozycje regulaminów - instrukcji, jednakże wybuch II wojny św. nie pozwolił na wcielenie w życie tych projektów. W latach po wojennych Ministerstwo Oświaty na podstawie uchwały RM z 12.06.1945r przejęło opiekę na d dziećmi od 3 do 18 lat.

Nadzór nad opieką całkowitą należał do Prez. Pow. Rad. Nar. Koszty ponosiły gminne, wiejskie i miejskie rady nar. Ostatecznie dnia 31.12.1945r przyjęto całokształt opieki nad dziećmi. Min. Oś. zadeklarowało pomoc materialną w postaci kartek żywnościowych i pomocy rzeczowej. Nauczyciele opiekunowie mieli odpowiedzialność za merytoryczną stronę.

Nauczyciele podtrzymywali ważną funkcję oprócz kontroli, nadzoru i doradztwa, rozwiązywali problemy wychowawcze. Suma jaką otrzymywały rodziny wynosiła około 350 zł. Pod koniec lat 50 - tych w raz z rozwojem podstaw opieki zwiększyła się liczba pedagogów, psychologów i socjologów.

Przed zawarciem umowy wydział zdrowia zbierał informacje dot. Kandydatów na rodziców zastępczych. Opiekę mogły sprawować osoby:

a) nie karane,
b) o dobrych warunkach materialno - bytowych.


W 1973 r. Podjęto w oświacie próbę uregulowania podstaw prawnych zbliżonych do przyjętych przez Resort Zdrowia i Opieki Społecznej.

Ustawa z dnia 09.03.1965r obligowała Kuratorium do powołania instytucji Rodzin Zastępczych. W 1979r określono po raz pierwszy zasady doboru i kwalifikacji kandydatów ustalając I akt uwzględniający dzieci specjalnej troski.

Pomoc pieniężna wynosiła max. 1700 zł miesięcznie oraz darmowe kolonie.

Na podstawie art. 109 oraz 72 ustawy o systemie oświaty sąd może wskazać konkretną rodzinę zastępczą lub zlecić kuratorium znalezienie rodziny.

Pierwszeństwo mają osoby spokrewnione lub wskazane przez rodziców.

Rodzeństwo powinno być umieszczone w jednej rodzinie. Obok zwykłych rodzin istnieją też rodziny preadopcyjne dla dzieci do lat 2-óch, terapeutyczne, resocjalizacyjne. Doboru tych rodzin dokonuje kurator oświaty.

Pomoc pieniężna dla rodzin często ulega zmianie na przestrzeni lat od stałej kwoty lub biorąc pod uwagę dochód rodziny a obecnie bierze się pod uwagę dochód dziecka ( alimenty, renta). Inna kwota jest w przypadku do 18-stu lat inna w przypadku powyżej 18-stu lat a jeszcze inna dla dziecka do lat 3-ech lub dla dziecka specjalnej troski