Geografia społeczna
CZŁOWIEK I ŚRODOWISKO W PRADZIEJACH.
ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI NA ŚWIECIE.
Decydującym czynnikiem wpływającym na rozmieszczenie ludności na świecie jest możliwość wyżywienia. Określone typy środowiska miały określoną pojemność - wyżywienie z 1 ha w zależności od obszaru: tundra 2, tajga 3,las mieszany 7,4 , lasostep 17,3 , w stepie-8.Nadwyżki ludności były spychane do środowiska o gorszych warunkach. Następowała adaptacja człowieka do środowiska – przenikanie do obszarów trudno dostępnych.
· Rewolucje neolityczne – przejście do gospodarki hodowlanej.
· Na formacjach trawiastych gęstość zaludnienia jest niewielka – prowadzony jest tam koczowniczy tryb życia
· Domestyfikacja zbóż – rozsianie roślin uprawnych; wiązało się to z coraz lepszymi efektami przy rozwoju rolnictwa. Następował rozwój rzemiosła – wytwarzano narzędzia, naczynia, broń, rozwinięto usługi kamieniarskie.
· Osiedlanie w dolinach rzecznych – łatwy dostęp do wody, wylewy powodowały użyźnianie gleb.
· Na Bliskim Wschodzie wśród ludności wyodrębniła się grupa społeczna kupców – pośredników w transakcjach; formowały się miasta z ośrodkami władzy np. Babilon. Rzemieślnicy koncentrowali się głównie w miastach. Narodził się i rozwinął handel, w szczególności zamorski. Zasięg rozprowadzania produktów był ogromny. Fenicjanie najlepiej opanowali handel (basen Morza Śródziemnego) – wynaleźli monety. Dzięki szlakom biegnącym wzdłuż Półwyspu Apenińskiego rozwinęły się takie miasta włoskie jak Wenecja, Mediolan, Florencja, Werona. Poprzez handel rozwinął się także transport (głównie wodny na Renie i Rodanie).
· HANZA – związek handlowy miast Morza Północnego i Bałtyckiego.
· Wytyczania szlaków handlowych związane było z rzeźbą terenu (np. dolina Rodanu). Widoczny rozwój miast na granicach odmiennych regionów przemysłowych.
· Dominacja Anglii - port londyński był wielką potęgą i wymagał aktu nawigacyjnego od statków z Nowego Świata.
· Rozwój infrastruktury; rewolucja przemysłowa, produkcja masowa. Zakłady przemysłowe koncentrowały się głównie w miastach, ze względu na zapas siły roboczej, transport, surowce, rynek zbytu. Następowała koncentracja na niewielkim obszarze.
· Wynalezienie kolei żelaznej zmieniło orientację wielu firm i skupisk ludności. Następuje rozwój usług, które w odróżnieniu od przemysłu nie wymagają zmian skupisk ludności, dodatkowo zmniejsza się liczba ludności zatrudnionej przy produkcji. Od tego momentu miasta rozwijają się przestrzennie. Powstają aglomeracje i systemy megalopolis. Rozwój motoryzacji – rozdzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania. Wraz z rozwojem cywilizacji zmienia się rola czynników kreujących rozmieszczenie ludzi w przestrzeni, czyli rozwój industrializacji i komunikacji.
Struktura przestrzenna to zbiór elementów przestrzennych wraz z relacjami zachodzącymi między nimi; wyróżnia się elementy:
- Nowo pojawiające się
- Progresywne – wykazujące wzrost zaludnienia
- Stagnując – liczba ludności nie zmienia się
- Regresywne – spadek liczby ludności
- Zanikające
Przy bardzo dobrych, jednorodnych warunkach rozmieszczenie ludności także jest równomierne, z kolei przy różnych warunkach zachodzi koncentracja na niewielkich przestrzeniach.
Proces przestrzenny to przemiany w strukturze przestrzennej w czasie.
Największe skupiska ludności na świecie:
Osiedlanie się ludności na wybrzeżach Azji spowodowane jest dostępem do morza (w pasie wybrzeża o szerokości 50 km żyje ¼ ludności), morskim klimatem (niska amplituda temp. rocznej, dostateczna ilość wilgoci) oraz bliskością dolnych odcinków rzek (dobra woda, szlaki transportowe, źródło energii, wylewy rzeczne użyźniające gleby).
Słabo zaludnione obszary:
Ekumena – obszary stale zamieszkiwane
Anekumena – obszary niezamieszkałe
Subekumena – obszary zamieszkałe okresowo
Rozmieszczenie ludności jest efektem nawarstwiającego się oddziaływania szeregu czynników zmieniających się w czasie i przestrzeni. Sposób rozmieszczenia to wskaźnik wpływu oddziaływań warunków naturalnych, społeczno-gospodarczych i historycznych określonego obszaru na jego zaludnienie.
Naturalne czynniki ekumeny:
- bariera świetlna
- bariera wysokościowa
- warunki klimatyczne (termiczne)
Tendencje osiedlania się ludności: przy wybrzeżach, przy rzekach i na nizinach.
Pola teoretyczne.
Korelacja dodatnia – im większy stopień pokrycia glebami żyznymi, tym większa gęstość zaludnienia.
Im wskaźnik czynników jest bliższy jedności, tym większy jest ich wpływ na gęstość zaludnienia.
Gęstość zaludnienia brutto – ogólna liczba ludności danego obszaru do całkowitej powierzchni tego obszaru.
Gęstość zaludnienia netto – gęstość zaludnienia obliczana w stosunku do powierzchni faktycznie zamieszkałej przez ludzi.
Ekonomiczna gęstość zaludnienia – gęstość zaludnienia pewnej grupy, osób, kategorii ludności np. czynnej zawodowo czy rolniczej, obliczana w stosunku do pewnej kategorii obszaru np. powierzchni gruntów ornych.
Antropogeografia
Friedrich Ratzel jako pierwszy (1885-1889) wyodrębnił problematykę, geografii człowieka w osobnym dziale nazwanym antropogeografią, przyczyniając się tym samym do podziału geografii na geografię fizyczna i antropogeografię.
Antropogeografię w ujęciu Ratzla cechuje przyrodniczy, geocentryczny sposób ujmowania zagadnień ludnościowych. Nauka ta interesowała się głównie procesami przystosowania człowieka, a raczej grup ludzkich, do warunków środowiska geograficznego, badając społeczności ludzkie w różnych typach środowiska naturalnego.
Los grupy ludzkiej, wg Ratzla, zależy od warunków środowiska naturalnego. W różnych środowiskach muszą zatem istnieć grupy o różnym sposobie życia, gospodarowania oraz kulturze. Nawet normy społeczne - prawo, obyczaje, pierzenia religijne czy jeżyk są dziełami przyrody. Dzieje ludów, narodów, państw są zdeterminowane warunkami fizjograficznymi i pewnymi własnościami przestrzeni, które ułatwiają bądź utrudniają ich rozprzestrzenianie się i rozszerzanie ekumeny. Zbiorowości ludzkie przechodzą w swej historii przez kolejne szczeble rozwoju cywilizacyjnego poprzez dostosowywanie się do zmieniających się warunków środowiska i powiększania swego terytorium. Zakładano wiec całkowitą zależność człowieka, jego rozmieszczenia i rozwoju od warunków środowiska naturalnego. Człowiek nie przekształca środowiska geograficznego tylko się do niego dostosowuje. Zależność miedzy człowiekiem a przyroda jest jednostronna. Podejście takie nazywamy determinizmem geograficznym.
W ujęciu Ratzlowskim ludzie nie występują jednostkowo, lecz w formie zbiorowości posiadających różnorodne rozmiary i różna strukturę organizacyjną- od szczebla pierwotnej hordy po ludy narody i cala ludzkość. Grupy jako całość determinują los wszystkich części składowych grup po rodzinę i jednostkę, a nie odwrotnie. Jednostka, rodzina nie mają wpływ u na los grupy.
Geografia człowieka
Antropogeografowie francuscy wprowadzili termin „geografia człowieka", któremu nadali inny sens uwypuklając aspekty historyczne, społeczne i kulturowe rozwoju i działalności ludzi w przestrzeni. Przenieśli akcent z problematyki przyrodniczej, geocentrycznej w kierunku antropocentrycznej interpretacji zjawisk geograficznych.
Geografia człowieka P. Vidal de la Blache'a obalała tezę determinizmu geograficznego. Przyznając środowisku naturalnemu role czynnika kształtującego strukturę gospodarczą i kulturową społeczności ludzkich dostrzegał rosnące znaczenie wpływu człowieka na środowisko. Relacje człowieka ze środowiskiem geograficznym są wg niego obustronne (interakcja). Społeczeństwa są co prawda wytworem ale i twórcami swego otoczenia. Jest to zasada posybilizmu geograficznego.
Podkreślano tezę o samoistnej, historyczno-kulturowej roli człowieka w tworzeniu ekumeny. Elementy kultury ludzkiej uważano za wyraz historycznie ukształtowanej równowagi w przyrodzie (wytwory kultury - folklor, narzędzia, materiał budulcowy, sposób krycia dachów itd.). Człowiek zatem nie tylko dostosował się do warunków środowiska geograficznego ale także wykorzystał, przekształci! to środowisko do własnych potrzeb. Przedmiotem badań geografii człowieka winna być zatem celowa działalność ludzi zmierzająca do przeobrażenia środowiska.
Grupy ludzkie ujmowane są w sposób socjologiczny - jako zbiorowości posiadające wewnętrzną organizację, hierarchię społeczna i swoistą kulturę. Organizację grupy społecznej uważano za technikę życia społecznego w ekumenie. Grupy ludzkie różnią się więc nie tylko pod względem cech fizycznych ale i cech społecznych.
Demogeografia
Pod wpływem nasilających się ruchów migracyjnych zwłaszcza od połowy XIX w. oraz zróżnicowań ruchu naturalnego poszczególnych krajów europejskich w latach 20. XX w., kiedy to czynnik dynamiki demograficznej zaczaj silnie wpływać na układy rozmieszczenia zainteresowano się dynamiką zjawisk ludnościowych. Wg Ormickiego:
Demogeografia to dział antropogeografii zajmujący się terytorialnym zróżnicowaniem zjawisk demograficznych stanowiących składniki procesu wzrostu liczb; mieszkańców.
Obecnie demogeografia oznacza dział geografii ludności zajmujący się geograficznymi aspektami zjawisk demograficznych a zatem przestrzennymi procesami wzrostu lub spadku liczby ludności i związanymi z tymi zmianami struktur ludnościowych.
Zachowania przestrzenne
W latach 60. podjęto studia nad przemieszczeniami ludności badając kierunki tych przemieszczeń, związki przemieszczeń z odległością, prawidłowości w wyborze kierunków dróg migracji, oceny ważności i preferencji miejsc. Wprowadzono przy tym różne kategorie odległości - fizyczna, ekonomiczna.
Badania mechanizmów ruchów migracyjnych zwróciły uwagę geografów na problemy praw behawiorystycznych. psychologii społecznej, teorię rozprzestrzeniania się informacji. Narodził się nurt badań dotyczący 'problemów postrzegania (percepcji), wyobrażeń, preferencji, postaw a zatem tego co wiąże się z wyborem, motywacją, decyzją i wreszcie z zachowaniem przestrzennym
Geografia polska
W okresie międzywojennym intensywnie rozwijała się polska geografia. Świadczy o tym definicja antropogeografii zaproponowana przez A. Wrzoska i B. Zaborskiego, która stara się godzić dwa wcześniej omówione nurty badawcze.
Antropogeografia jest nauka o rozmieszczeniu człowieka i dziel ludzkich na Ziemi rozpatrywanych na tle środowiska. Nauka ta bada sposoby i drogi oddziaływania naturalnych warunków ziemskich na społeczeństwa ludzkie, ich życie i działalność oraz studiuje przejawy geograficzne wzajemnego oddziaływania na siebie ugrupowań ludzkich. Przedmiotem zainteresowań antropogeografii są też przeobrażenia krajobrazu zachodzące pod wpływem działalności ludzkiej.
Antropogeografia zajmuje się:
• rozmieszczeniem ludności,
• dynamika zmian rozmieszczeń (demogeografia).
• geografią migracji,
• strukturą ludności,
• geografią zdrowia.
W okresie międzywojennym w Polsce p rży jaj się podział na antropogeografię i geografię gospodarczą. Po II wojnie światowej geografie gospodarczą nazwano geografia ekonomiczna, przy czym rozszerzono jej zasięg na całą działalność człowieka włączając w to także zagadnienia antropogeografii. Na konferencji w Osiecznej w 1955r. przyjęto w Polsce geografię społeczno-ekonomiczna. wraz z jej podziałem na poszczególne dyscypliny branżowe, m.in. na geografie osadnictwa i zaludnienia, która nawiązywała do zagadnień badawczych antropogeografii, a także inne dyscypliny, np. geografia rolnictwa, geografia przemysłu.
Przedmiotem badań w zakresie geografii osadnictwa i zaludnienia jest rozmieszczenie i struktura historycznie ukształtowanych, terytorialnych ugrupowań ludzkich i związanych z nimi urządzeń trwałych (K. Dziewoński).
W latach 60. L. Kosiński zaproponował rozdzielenie obu dyscyplin jako, że mają one odrębny przedmiot badania.
L. Kosiński
Geografia ludności jest odrębną dyscyplina ekonomiczno-geograficzną, która analizuje i interpretuje zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe zachodzące na powierzchni Zimni.
Przedmiotem badania geografii ludności jest ludności jako zjawisko przestrzenno, a do głównych zadań badawczych należą: opis, analiza i wyjaśnianie struktur i zachowań przestrzennych zbiorowości ludzkich.
K.. Dziewoński
Zadaniem geografii ludności jest wykrycie ogólnych prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennym stosunków ludnościowych, oraz krytyczna ocena istniejącej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych.
Przedmiotem badań geografii ludności są zjawiska i procesy ludnościowe, przez które należy rozumieć:
• rozmieszczenie
• dynamikę
• strukturę ludności.
Badania winny polegać na :
• identyfikacji czynników wpływających na zróżnicowanie przestrzenne badanych zjawisk;
• wykrycie ogólnych prawidłowości przestrzennych:
• wykrycie tendencji rozwojowych zjawisk;
• prognozach rozwoju
Od konferencji w Rydzynie w 1983 r. zaznaczył się podział geografii społeczno-ekonomicznej na geografie społeczną zajmującą się zagadnieniami ludności i geografie ekonomiczna zajmująca się działalnością człowieka w środowisku (gospodarka).
Kierunki badawcze w geografii ludności
Obecnie w geografii mają znaczenie trzy kierunki badawcze:
1. Kierunek regionalny (chorologiczny) bada właściwości jednostek terytorialnych (regionów) wydzielonych na podstawie kryteriów fizyczno- lub ekonomiczno-geograficznych.
2. Kierunek ekologiczny bada relacje między środowiskiem przyrodniczym a społeczeństwem.
3. Kierunek analityczno-przestrzenny rozpatruje zjawiska na powierzchni Ziemi pod względem ich właściwości przestrzennych (np. lokalizacji w przestrzeni, relacji do innych zjawisk w przyjętym układzie odniesienia). Bada struktury przestrzenne i procesy przestrzenne.
/
KARTOGRAFICZNE METODY
PREZENTACJI ROZMIESZCZENIA LUDNOŚCI
1.Metoda kropkowa – rozmieszczenie ludności przedstawione jest za pomocą kropek, którym nadajemy określoną wagę. Waga kropki zależy od: skali mapy, natężenia zjawiska, dysproporcji w natężeniu zjawiska. Cechy kropki: policzalność, odpowiednie rozmieszczenie. W przypadku miast o dużej liczbie ludności przyjmuje się dla nich diagramy kołowe, przy czym zarówno wielkość kółek, jak i granice natężenia są umowne. Wielkość kropki: 0,3-0,7 mm, światło kropki 0,3 mm.
Etapy konstrukcji:
- ustalenie pól badawczych oraz zebrania danych statystycznych dotyczących liczby ludności
- ustalenie wagi kropki i przedziałów klasowych dla diagramów kołowych
- ustalenie liczby kropek w poszczególnych jednostkach przestrzennych
Sposób rozmieszczenia kropek na mapie:
- kartograficznie (rozmieszczenie jednorodne)
- topograficzne (w miejscach gdzie zjawisko faktycznie występuje), przy użyciu szczegółowej mapy badanego terenu.
Zaletą metody kropkowej jest obraz przestrzenny (zróżnicowanie) oraz łatwość obliczenia liczby ludności w badanych polach. Inne możliwości: obliczenie gęstości zaludnienia, uniezależnienie od zmian podziału administracyjnego, duża dowolność interpretacji, ustalenie czynników wpływających na rozmieszczenie ludności.
2.Metoda kartogramu – przedstawia średnie natężenie zjawiska dla danych pól odniesienia (ważny jest dobór pól np. równopowierzchniowe, równokształtne).
- ustalenie pól badawczych oraz zebrania danych statystycznych dotyczących gęstości zaludnienia (dane względne)
- ustalenie przedziałów klasowych (najlepiej o równej rozpiętości) – optymalnie 7-8 przedziałów
a)przedziały o równej wielkości: (wart.max – wart.min)/l.przedziałów
b)przedziały o różnej wielkości dobierane są na zasadzie dążenia do przybliżonej liczby jednostek w danym przedziale (dobór umowny), w postępie arytmetycznym (stała o którą powiększamy) lub w postępie geometrycznym (podwojenie przedziału poprzedniego)
- ustalenie skali szrafu lub barw – musi wyrażać wzrost natężenia zjawiska. Dobór kolorów: nie biały (anekumena), nie czarny (max natężenie zjawiska), najlepiej od jasnożółtego, użyte kolory powinny mieć taką samą intensywność.
Wady metody kartogramu: niedokładność (przedstawione jest zjawisko o wartości średniej) oraz zależność od podziału administracyjnego.
3.Metoda kartodiagramu
4.Metoda izolinii – wykorzystywana tylko do przedstawiania zjawisk występujących w przestrzeni w sposób ciągły.
ŹRÓDŁA INFORMACJI STATYSTYCZNEJ O LUDNOŚCI.
1.Źródła wtórne: roczniki, biuletyny, publikacje, atlasy, encyklopedie.
2.Źródła pierwotne – informacje uzyskiwane są w sposób bezpośredni.
a) powszechny spis ludności – pełne badania statystyczne, określające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie czasu i na określonym terytorium, w drodze indywidualnego uzyskiwania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.
Właściwości: powszechny (cała ludność określonego terytorium), jednoczesny, bezpośredni, imienny.
Badane cechy: geograficzne (miejsce pobytu w czasie spisu, miejsce stałego zamieszkania, charakter miejsca zamieszkania tj. wieś, miasto etc.), informacje dotyczące gospodarstwa domowego (stosunek do głowy gospodarstwa domowego, rodzaj i wielkość gospodarstwa), osobiste (płeć, wiek, stan cywilny, obywatelstwo, narodowość), ekonomiczne (zawód wykonywany, główne źródło utrzymania, gałąź gospodarki, stanowisko społeczne, stosunek do pracy, miejsce pracy), wykształcenie (poziom i rodzaj), płodność (ogólna liczba dzieci żywo urodzonych, długość trwania aktu małżeńskiego, daty urodzenia kolejnych dzieci)
1749 – I spis powszechny (Szwecja)
1790 – USA
1789 – I spis w Polsce, potem w latach 1920, 1950, 1960; wykonywany mniej więcej co 10 lat, w roku kończącym się na 0.
b) sumaryczne spisy ludności (w Polsce w 1946: zmiana granic, straty wojenne)
c) częściowe spisy ludności, np. kadrowe – obejmowały pracujących w gospodarce, rolne – areał, inwentarz, ludność rolnicza
d) ewidencja bieżąca ludności tj. rejestr ruchu naturalnego ludności poprzez akty urodzeń, małżeństw, zgonów (Urząd Stanu Cywilnego) oraz rejestr ruchu wędrówkowego (migracje – księgi meldunkowe); informacje kierowane są do biur statystycznych
PESEL – Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności
e) badania metodą reprezentacyjną – losowanie próby z całej populacji i uogólnienie wyników: mikrospis 4-5% ogółu ludności
f) badania metodą monograficzną tj. badania na wybranym obszarze
Dynamika zaludnienia - zmiany zaludnienia w określonym czasie na danym obszarze, wyrażone przy pomocy miar dynamiki (indeks dynamiki, tempo wzrostu).
Indeks dynamiki - informuje do ilu % wzrosła liczba ludności w określonym czasie na danym obszarze.
[%]
gdzie: Lk - liczba ludności w okresie końcowym;
Lp - liczba ludności w okresie początkowym.
Tempo wzrostu - informuje o ile % wzrosła liczba ludności w określonym czasie na danym obszarze.
Rzeczywisty przyrost ludności - faktyczne zmiany liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze, następujące wskutek przyrostu lub ubytku naturalnego ora/, salda migracji. Wyrażany jest w liczbach bezwzględnych lub na 1000 ludności [w ‰].
PRZ = PN +/- SM
gdzie:
PRZ = przyrost rzeczywisty;
PN = przyrost naturalny, tj. różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów;
SM = saldo migracji, tj. różnica miedzy napływem a odpływem migracyjnym ludności na danym obszarze.
Depopulacja - wyludnianie się obszaru, silny spadek liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze. Przyczyna depopulacji może być ubytek naturalny ludności lub (i) ujemne saldo migracji (przewaga odpływu nad napływem ludności).
Potencjał demograficzny - ogólna liczba ludności na danym obszarze, np. kraju, zasób ludności kraju.
Ruch naturalny ludności - ogół zjawisk demograficznych, takich jak urodzenia, zgony, małżeństwa i rozwody związanych z naturalną, biologiczną reprodukcją ludności. Jest on, obok ruchu migracyjnego, podstawowym składnikiem ogólnego przyrostu lub ubytku ludności w określonym czasie na danym obszarze.
Przyrost naturalny - różnica między liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów (przyrost naturalny = urodzenia - zgony).
Ubytek naturalny - przewaga liczby zgonów nad liczbą urodzeń (ujemna wielkość przyrostu naturalnego) powodująca zmniejszanie się liczby ludności w określonym czasie na danym obszarze.
Współczynnik przyrostu naturalnego - przyrost naturalny w odniesieniu do liczby ludności, najczęściej na 1000 mieszkańców.
;[‰]
gdzie: WPN = współczynnik przyrostu naturalnego
U = liczba urodzeń w danym roku
Z = liczba zgonów w danym roku
L = średnia liczba ludności zamieszkującej dany obszar w danym roku.
Rodność - natężenie urodzeń w danej zbiorowości w określonym czasie (por. współczynnik urodzeń, rodności). Natężenie rozrodczości w poszczególnych krajach świata jest wysoce zróżnicowane i zależy od wielu czynników. W krajach Trzeciego Świata przyczynami utrzymywania się wysokiego poziomu urodzeń są: niska społeczna pozycja kobiety przejawiająca się w powszechnym przekonaniu, że jej rola ogranicza się do rodzenia dzieci i zajmowania się domem, niski poziom aktywności zawodowej kobiet, w...
amandka