PODMIOTOWOŚĆ.doc

PODMIOTOWOŚĆ – pojęcie dwudziestowieczne; w wieku XX zaczęto używać tej kategorii w filozofii, psychologii i pedagogice;

·         filozofia – pojęcie pojawiło się w filozofii chrześcijańskiej (K. Wojtyła); to, co składa się na podmiotowość znacznie wcześniej zostało sformułowane, w zasadzie już w starożytności (Sokrates, Platon); pojawiały się dociekania dotyczące cech istotowych człowieka – właściwości ontologiczne (ontologia to teoria bytu) – to takie właściwości składające się na istotę człowieczeństwa, na istotę człowieka jako bytu w świecie; jeśli człowiek nie przejawia tych właściwości, to jakoby traci cechy ludzkie; różni filozofowie podawali różne właściwości ontologiczne człowieka:

·         Sokrates mówił o rozumności człowieka, z tym rozumem idzie samowiedza (człowiek potrafi czynić siebie przedmiotem autoanalizy); dzięki temu człowiek potrafi określić siebie w świecie i poznawać świata; dla Sokratesa wiedza jest cnotą, a niewiedza jest znamionem głupoty, człowiek nie interesujący się sobą, swoimi wartościami, traci właściwe cechy ludzkie;

·         Platon wymienia różne cechy składające się na istotę człowieka: wolność jako cecha atrybutywna człowieka; wszystkie filozofie poplatońskie popierają wolność platońską (Kant, Hegel); wolność to nie tylko cecha ludzka, ale również zwierzęca; czym się różni wolność człowieka, a wolność zwierzęcia? zarówno dla człowieka jak i zwierzęcia wolność to możliwość swobodnego poruszania się, ale człowiek posiada inny aspekt wolności, którego nie posiada zwierzę – człowiek posiada wolność metafizyczną, jest to taka właściwość, która pozwala przekraczać barierę rzeczywistości obiektywnej (więzień może czuć się wolny, pomimo, że jest zniewolony);

·         miłość – choć to cecha, która przez wielu filozofów występuje również u zwierząt w takiej samej formie, jak u ludzi;

·         odpowiedzialność jest przedłużeniem wolności, to kolejna właściwość ontologiczna człowieka; jest to cecha specyficznie ludzka; odpowiedzialność jest cechą atrybutywną;

·         wolność wyboru – z nią wiąże się możliwość ewaluacji, czyli możliwość wartościowania, wyboru między dobrem, a złem; zwierzętom wartości są obce;

·         psychologia – podmiotowością zajęła się w wieku xx; psychologia zajmuje się praktyką podmiotowości, czyli to, co się składa na podmiotowość u ludzi współczesnych;

·         definicja Mirosława Kofty: „Być źródłem przyczynowości znaczy to, że człowiek uważa się za sprawcę zdarzeń pochodnych od jego działania – to on dokonuje wyboru ról, zadań, partnerów swej działalności, to od niego samego zależny jest poziom jego aktywności aż do jej zaniku włącznie, to on podejmuje decyzje, wpływa i kontroluje przebieg związanych z jego działalnością zdarzeń i jej skutków, a więc czuje się odpowiedzialny, jest podmiotem i za podmiot się uważa”. Ma to poważne konsekwencje dla rozwoju i funkcjonowania człowieka, tak jak poważne konsekwencje niesie za sobą zniewolenie, odebranie jednostce poczucia, że ma prawo wyboru, kontroli nad sobą i otoczeniem, że ma prawo do własnej aktywności.

Problematyka podmiotowości wzbudza zainteresowanie psychologów i pedagogów w końcu lat 70. i 80. XX w.; w Polsce pojawia się ona w końcu 80. i 90. lat. Jest to wyraz humanizowania się psychologii, której nie wystarczają już podejścia behawiorystyczne i psychoanalityczne, a więc podejścia odziedziczone po naukach przyrodniczych. W analizie podmiotowości są różne podejścia szczegółowe, ale łączy je wspólna koncentracja na człowieku jako źródle wpływu na świat. Jest to założenie o względnej autonomii osoby, gdzie wpływy środowiskowe są ważne, ale mają charakter pośredniowy, tzn. są transformowane przez wewnętrzny system regulacyjny, którego działanie jest względnie niezależne od wpływów społecznych. Psychologia akcentuje jeden tylko akcent podmiotowości, mianowicie przyczynowość osobistą, czyli sprawczość. Psychologa nie interesują atrybuty podmiotu, tak jak filozofa, lecz interesują go przejawy podmiotowości, np. co dzieje się z człowiekiem, gdy nie ma możliwości dokonywania wyborów, wywierania wpływu na przebieg zdarzeń? jaką rolę odgrywają inni ludzie w podtrzymywaniu lub hamowaniu poczucia podmiotowości? na czym polega rozwój ludzkiej podmiotowości? itp. Niektórzy psychologowie rozumieją przez podmiotowość potencjał rozwojowy – popęd do spontanicznej aktywności i rozwoju. Autorzy Ci sądzą, że jednostka ludzka jest źródłem aktywności, a więc wywiera nieustanny wpływ na swoje fizyczne i społeczne otoczenie. Zatem dąży do:

·          wywołania zmian w otoczeniu przez spontaniczną aktywność sprawczą

·          panowania nad środowiskiem przez ćwiczenie i rozwijanie swoich sprawności motorycznych i poznawczych

·          komunikacji, a więc emitowania znaczeń swym zachowaniem (człowiek emituje znaczenia zarówno mową, jak i mimiką twarzy itp.) i ich odczytywania w zachowaniach innych

·          eksploracji środowiska, a więc bezinteresownej aktywności służącej wzbogacaniu wiedzy o świecie

Zatem dążenie do bycia przyczyną zdarzeń jest zdaniem tych autorów fundamentalną ludzką motywacją przyrównywalną do popędów biologicznych (nie są więc to produkty uczenia się ani wpływu środowiska). Motywacja ta pełni funkcję służebną wobec innych potrzeb jednostki, mianowicie swoboda wyboru form zachowania i posiadanie kontroli nad efektami własnych działań są warunkami skutecznego zaspokajania innych pragnień.
Psychologia rozwojowa stwierdza, że aktywność sprawcza jest warunkiem rozwoju struktur poznawczych i wykonawczych, a więc inteligencji, kompetencji językowej dziecka, a także umiejętności nawiązywania i podtrzymywania interakcji społecznych.
Psychologia humanistyczna uważa, że aktywność, w której dziecko może wyrażać swoje intencje i dokonywać wyborów jest niezbędnym warunkiem samorealizacji, a więc harmonijnego rozwoju potencjału intelektualnego i emocjonalnego dziecka (Maslow, Rogers). A. Maslow nawet uważa, że jest ona warunkiem zdrowia psychicznego dziecka, że dziecko będące długo w sytuacji ubezwłasnowolnienia może mieć zaburzenia psychiczne.

Od podmiotowości jako potencjału podmiotowego należy odróżnić podmiotowość jako pewną formę ustosunkowania się do siebie i świata w pewnej sytuacji. Tu okoliczności sytuacyjne, ubiegłe doświadczenia mogą sprzyjać lub blokować pojawianie się w działaniu cech podmiotowych. Jeżeli nawet przyjmiemy, że ludzie mają naturalną tendencję biologiczną do podejmowania aktywności podmiotowej, to i tak wpływy kulturowe, zabiegi socjalizacyjne i niepowodzenia w radzeniu sobie z zadaniami mogą tę tendencję hamować.

ORIENTACJA PODMIOTOWA – charakterystyczny styl regulacji zachowania towarzyszący aktywności sprawczej. Podejście to nie zakłada istnienia biologicznego popędu do kontroli, ale go też nie wyklucza. Kładzie szczególny nacisk na poznanie:

·         warunków sytuacyjnych sprzyjających przyjmowaniu orientacji podmiotowej

·         sposobu, w jaki jednostka definiuje relacje między sobą a środowiskiem w trakcie aktywności sprawczej

·         mechanizmów regulacji psychicznej poznawczych i afektywnych aktywizowanych przy przyjmowaniu tej orientacji

·         zmian w zachowaniu pod wpływem okoliczności ograniczających zachowania sprawcze

Orientacja podmiotowa jest to nastawienie na aktywność sprawczą obejmujące następujące składniki: generatywność, optymizm, zaufanie do siebie, selektywność i poszukiwanie przyczynowości.

Generatywność – nie mylić z generalizacją! ma dwa znaczenia: po pierwsze skłonność do spontanicznej emisji zachowań, a więc wywoływanie zmian w stanach otoczenia, formułowanie hipotez, poszukiwanie nowych informacji, bez oglądania się na koszty i zyski; po drugie tendencja do wypróbowywania nowych schematów myślenia i działania, czyli tendencja do działania twórczego, niestereotypowego.

Optymizm – jednostka spodziewa się zdarzeń pozytywnych, okoliczności sprzyjających, oczekuje sukcesu, a nie porażki.

Zaufanie do siebie – wyraża się w stosunku do własnych możliwości behawioralnych i intelektualnych (człowiek ufa trafności własnych wniosków, pomysłów, własnej pamięci i inteligencji; mówiąc potocznie, jest to wiara we własne siły).

Selektywność – wyraża się w dwóch sferach: w sferze ewaluacji i w sferze poznawczej. W sferze ewaluacji wyraża się jasnym i zdecydowanym wartościowaniem; jednostka wie co lubi, czego nie lubi, czego chce. W sferze poznawczej jest to ukierunkowanie uwagi na pewne tylko aspekty otoczenia, wydobywanie z pamięci pewnych informacji i selektywne przetwarzanie. Podstawą selekcji jest związek napływających informacji z doraźnie rozwijającą się linią aktywności.

Poszukiwanie przyczynowości – nastawienie na wykrywanie związków przyczynowo-skutkowych między zjawiskami. Jednostka nie jest biernym rejestratorem zmienności zjawisk, przejawia ciekawość świata, formułuje hipotezy przyczynowe, weryfikuje je poprzez własną aktywność. Najważniejsze jest nabywanie wiedzy między własnym zachowaniem, a stanami otoczenia.

Te przejawy orientacji podmiotowej można zaobserwować u dziecka już we wczesnym etapie rozwoju, w okresie niemowlęcym (Shugar, White, Babska).

Shugar przeprowadził EKSPERYMENT polegający na podawaniu dziecku grzechotki. Dziecko wyciągając rączkę po grzechotkę ujawnia pierwszy przejaw podmiotowości.

Reykowski powiada, że z całą pewnością można określić pierwszy przejaw podmiotowości.

Orientacja ta ulega zmianom w ciągu życia, ulega ewolucji w miarę rozwoju, ale jej istota pozostaje niezmienna.

Co się dzieje, kiedy dziecko ma ograniczone dążenie do podmiotowości, czyli wtedy, kiedy dążenie dziecka do działania i własnych wyborów są ograniczone (np. nadmierny rygor rodziców)?

Może wystąpić zjawisko wyuczonej bezradności; traci motywację do działania, obniża się jego poczucie wartości, dziecko jest niezadowolone z siebie. To jest jednak na razie tylko reakcja na sytuację. Jeśli sytuacja ubezwłasnowolnienia dziecka jest długo trenowana (niezależnie od wieku i postępu rozwojowego dziecka), to wyuczona bezradność staje się cechą osobowości. Efektem tego jest dorosły człowiek, który nie radzi sobie w sprawach zawodowych, pozwala na manipulację sobą w związku, nie potrafi być również często skutecznym rodzicem.

Drugą reakcją jest reaktancja – reakcja gwałtowna, nie oznacza zgody na manipulację, lecz bunt (dziecko buntuje się, wrzeszczy, sprzeciwia się); przy reaktancji następuje wzmożenie potrzeby; wobec takiego napięcia wewnętrznego dziecko wybucha, tupie nogą, krzyczy; dziecko ma potrzebę bycia podmiotem.

Reprezentacyjny komponent podmiotowości – to, co dzieje się w świadomości w czasie aktywności podmiotowej. Składają się na tą strukturę 3 rodzaje sądów:

·         spostrzeganie siebie jako źródła aktywności (w pewnych sytuacjach człowiek może postrzegać siebie jako źródło aktywności; na tą percepcję składają się następujące czynniki:

·         percepcja subiektywnej wolności wyboru

·         spostrzeganie własnego działania jako intencjonalnego przeżywania zamiarów

·         spostrzeganie siebie jako czynnika zmian w środowisku

·         spostrzeganie siebie jako procesu, a więc czegoś, co ulega zmianie i rozwojowi podczas kontaktu z sytuacją

Wszystkie te sądy dotyczą teraźniejszości psychologicznej.

·         oczekiwanie wpływu (jednostka formułuje także sądy wyprzedzające działanie;

dzielimy na: oczekiwania skuteczności, oczekiwania kontroli i oczekiwania celowości; te oczekiwania tworzą się w trakcie interakcji ze środowiskiem, powodują poczucie kompetencji i wiarę we własne siły; mogą się one różnić od siebie pod następującymi względami: rozmiaru [niektóre osoby mogą mieć je tylko wobec zadań łatwych, inne wobec wszystkich zadań, czy większości], stopnia ogólności [mogą dotyczyć pewnych sytuacji lub być uogólnione na szeroki ich zakres], siły i stabilności [mogą być trwałe lub łatwo ulegać wygaszaniu pod wpływem niepomyślnych doświadczeń].)

·          oczekiwanie skuteczności – jest to oczekiwanie jednostki, że jest w stanie pomyślnie wykonać zadanie prowadzące do celu

·          oczekiwania kontroli – oczekiwanie związku między własnym działaniem, a jego następstwami; jednostka oczekuje kontroli, tzn. subiektywne prawdopodobieństwo występowania pewnego wyniku jest większe w przypadku wykonania działania, niż jego nie wykonania; wiedza o efektywnych sposobach działania jest źródłem oczekiwań kontroli

KONCEPCJA LOCUS OF CONTROL

To koncepcja psychologów zachodnich; w Polsce zajmował się nią psycholog Drwal. Psychologowie (Rotter, Seligman, Sendek, Levcourt) uważają, że zgeneralizowane oczekiwanie kontroli jest względnie stałą cechą osobowości. Mówi się, że istnieje wewnętrzne ‘locus of control’ i zewnętrzne ‘locus of control’. Przy wewnętrznym ‘locus of control’ istnieje silniejsze poczucie własnej osobowości.

Wewnętrzne ‘locus of control’ – jest to w świadomości umieszczenie źródeł kontroli w sobie samym (kontroluję siebie, rzeczywistość, która mnie otacza, ja definiuje swoje cele i do nich dążę, jestem kowalem własnego losu); przedstawicielami są Amerykanie.

Zewnętrzne ‘locus of control’ – umieszczenie źródeł kontroli poza moim „ja” (mój los nie zależy ode mnie, tylko od przypadku, jakiś układów społecznych, szczęścia czy opatrzności; nic ode mnie nie zależy, wszystko zależy od czynników, które są nade mną lub wokół mnie); przedstawicielami są Latynosi.

EKSPERYMENT ZIMBARDO („Psychologia i życie”)

Na terenie Stanów Zjednoczonych, zamieszkaną przez ludność rdzennie amerykańską i latynoską przeszło tornado. Badano skutki tego kataklizmu. U Amerykanów było dużo mniej zniszczeń, ponieważ uczyniono wcześniejsze zabezpieczenia przed żywiołami, natomiast u Latynosów doszło do dużo większych zniszczeń, doszło nawet do skutków śmiertelnych.

·          oczekiwania celowości – oczekiwania związku między wystąpieniem pewnego wyniku działania, a wystąpieniem pożądanych przez podmiot bardziej odległych konsekwencji; człowiek, który nie ma oczekiwań celowości własnego działania, nie wykazuje aktywności sprawczej, bo nie widzi jej sensu (czasem prowadzi do stanów apatycznych, co jest chorobą);

·         retrospektywne sądy o sobie jako przyczyny zdarzeń – oprócz sądów, które mają charakter oczekiwań, w skład reprezentacji własnej podmiotowości, wchodzą także sądy dotyczące własnej przeszłości

·         atrybucje  przyczynowe – występują w formie retrospekcji, tzn. ludzie po zakończeniu działania zastanawiają się nad przyczynami takiego, a nie innego wyniku i postrzeganie siebie jako źródła dobrych skutków sprzyja poczuciu własnej podmiotowości

·         konstatacje na temat zgodności zachowań ze standardami osobistymi – percepcja zgodności działania ze standardami osobistymi, tj. normy i wartości; poczucie bycia w zgodności z samym sobą to efekt takiej konstatacji; jest to jednak składnik wymagający pewnej orientacji w programie własnego życia, a więc składnik raczej dorosłej, a nie dziecięcej osobowości

Janusz Reykowski, polski psycholog, pisząc o podmiotowej aktywności podkreśla rolę standardów osobistych w podmiotowym działaniu. Uważa, że jednym z atrybutów ludzkiej istoty jest podmiotowa aktywność, tzn. aktywność kierowana przez cele wybrane lub wytworzone przez sam podmiot. Reykowski określa to zjawisko jako autodeterminację, czyli mówiąc inaczej jest to wewnętrzne źródło przyczynowości. Chodzi tu o zachowania, które są inicjowane i regulowane przez procesy zachodzące we własnym ja. Nie znaczy to, że jednostka ignoruje otoczenie, lecz że informacje pochodzące z otoczenia wykorzystuje do programów własnych działań. Oddziaływania zewnętrzne mają więc charakter informacyjny, ale także i motywacyjny.

Jednym z podstawowych mechanizmów motywacyjnych u człowieka jest zdaniem Reykowskiego dążenie do podmiotowości. Dążenie do podmiotowości, czyli aspiracje do tego, by uzyskać obiektywne możliwości kontrolowania własnego losu i wpływania na otoczenie. Chodzi o osiągnięcie warunków dla aktywności podmiotowej. Dążenie do podmiotowości ma na celu ograniczenie zewnętrznej determinacji losów i działań jednostki, a zwiększenie autodeterminacji. Dążenie takie może występować w dwóch formach:

·         w formie obronnej – zabezpieczenie przed sytuacjami, w których poziom osobistej kontroli i wpływów jest niski (unikamy autokratów, unikamy osób, które chcą nami manipulować, które chcą dominować)

·         w formie ekspansywnej – próby powiększenia własnego wpływu na otoczenie i kontroli osobistej nad swym losem; dwie formy:

·         dążenie do autonomii

·         powiększanie kompetencji

Poczucie podmiotowości, a dążenie do podmiotowości.

Wtedy, gdy poziom wpływu jest zgodny z osobistym standardem, powstaje poczucie podmiotowości. Taki standard nie jest jednak czysto osobistym wytworem, przeciwnie – na jego ukształtowanie zasadniczy wpływ wywiera zbiorowość, do której jednostka przynależy. Doświadczenia wpływu przyczyniają się do uformowania w określony sposób struktury „ja”. Atrybucje efektów do siebie jako sprawcy stanowią podstawę powstawania przeświadczenia o sobie samym, jako o istocie, która zdolna jest wywierać zamierzony wpływ na otoczenie, a tym samym posiadać zdolność do podmiotowej nad nim kontroli. Przeświadczenia takie stają się składnikiem własnej tożsamości. Innymi słowy, integralnym składnikiem własnego „ja” jest ujęcie siebie jako podmiotu, czyli dyspozycyjne uczucie podmiotowości. Ludzie różnią się pod względem dyspozycyjnego poczucia podmiotowości. Różnice dotyczą sfer życia, w których człowiek pragnie realizować swoją podmiotowość. Może to być mianowicie sfera rodzinna, sfera zawodowa i sfera społeczna, dotycząca relacji do mikro- i makrostruktury. Po drugie, w każdej z tych sfer aspiracje do podmiotowości mogą mieć różny zasięg. Bardzo ważnym źródłem tych różnic jest wykształcenie osoby. Od poziomu wykształcenia zależy w dużym stopniu tzw. „szerokość pola psychicznego jednostki” (Kurt Lewin). Im szersze jest to pole, tym większy jest zasięg pożądanego wpływu. Po trzecie, różnice między ludźmi dotyczą poziomu wpływu, który jednostka uznaje za odpowiedni. Ten poziom dotyczy różnych przeświadczeń osobistych, od przeświadczenia, że w jakimś stopniu nadaje się bieg zdarzeniom, że mój głos, moja opinia są brane pod uwagę, aż do przeświadczenia, że jest się jedynym i wyłącznym panem sytuacji.

Trwałe dyspozycyjne poczucie podmiotowości istnieje wtedy, gdy człowiek ma przeświadczenie, że w ważnych dla siebie obszarach posiada wpływ zgodny ze standardami. Ujemna różnica między postrzeganym poziomem wpływu, a tym, który jednostka uznaje za odpowiedni jest źródłem negatywnych emocji oraz tendencji motywacyjnych, które można określić jako dążenie do podmiotowości.

Konflikty wobec podmiotowości.

Dążenie do podmiotowości nie jest zjawiskiem jednorodnym. Mimo, że występuje u wszystkich ludzi, to jego natężenia, jak też obszary, w których się realizuje mogą być bardzo różne. Dlatego należy się spodziewać konfliktów związanych z podmiotowością. Pierwszy ma charakter wewnętrzny i dotyczy dwóch przeciwnie skierowanych dążeń: dążenia do podmiotowości, autonomii oraz dążenia do uzależnienia i „należenia do kogoś”. Oba typy dążeń są zakorzenione w ludzkiej osobowości i mogą powodować liczne konflikty oraz ambiwalentne postawy.

Błędy wychowania wg Antoniny Guryckiej – „Błąd w wychowaniu”

·         ekstremalna emocjonalna akceptacja dziecka prowadzi do zastępowania, wyręczania, ulegania i bezradności

·         ekstremalne odrzucenie emocjonalne dziecka prowadzi do agresji, hamowania aktywności, do rygoryzmu i obojętności

·         nadmierna koncentracja na dziecku prowadzi albo do idealizacji dziecka i zastępowania go, albo rygoryzm i agresja

·         nadmierna koncentracja na sobie prowadzi do eksponowania siebie, hamowania aktywności dziecka oraz do obojętności lub z kolei do ulegania i bezradności

·         nadmierna koncentracja na zadaniu prowadzi do zastępowania, wyręczania dziecka oraz do idealizacji dziecka albo wprost przeciwnie do rygoryzmu i agresji

·         niedocenianie zadań dziecka prowadzi do ulegania, bezradności, do eksponowania siebie i „rób co chcesz, ja jestem zmęczony”, do obojętności i hamowania aktywności

·         niekonsekwencja charakteryzuje się występowaniem w czasie trwania jednej sytuacji wychowawczej różnych niepokrewnych wobec siebie błędów, np. agresji i ulegania (niekonsekwencja = analogiczna sytuacja powoduje różne reakcje rodzica)

Antonina Gurycka proponuje w miejsce zachowań błędnych następujące zachowania właściwe: