Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 8-9-2009.pdf

N R 8 – 9 ( 1 0 3 – 1 0 4 )

sierpień–wrzesień

2 0 0 9

B I U L E T Y N

Dodatek: płyta DVD z filmami

„PASTa 1944” i „W lasach Piaśnicy”

B I U L E T Y N

INSTYTuTu PAmIęcI NARODOWEj

numer indeksu 374431

nakład 10000 egz.

Wojna

i Powstanie

cena 8 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTuTu PAmIęcI NARODOWEj

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warstatwa 1a, 15-637 Białystok

tel. (0-85) 664 57 03

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. (0-12) 421 11 00

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. (0-81) 536 34 01

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. (0-42) 616 27 45

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. (0-61) 835 69 00

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. (0-17) 860 60 18

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. (0-22) 526 19 20

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. (0-71) 326 76 00

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał,

Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletyn

Informacja o prenumeracie i zamawianiu numerów archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata

Projekt graiczny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Tomasz Ginter; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź

B I U L E T Y N

NR 8–9 (103–104)

SIERPIEń–WRZESIEń

2009

SPIS TREŚCI

n ROZMOWY BIULETYNU

Napadnięci i zdradzeni

Z Grzegorzem Bębnikiem, Pawłem Kosińskim

i Witoldem Wasilewskim rozmawia Barbara Polak............................. 2

n KOMENTARZE HISTORYCZNE

Paweł Kosiński – Wrzesień 1939........................................................................ 21

Sławomir Kalbarczyk – Agresja, zbrodnie, zniewolenie................................. 31

Aleksandra Pietrowicz – „Strengstens verboten”.............................................. 47

Waldemar Grabowski – Polacy na ziemiach II RP włączonych

do III Rzeszy.................................................................................................... 61

Barbara Powroźnik – Koniskaty majątku polskiego w Gdyni........................ 74

Teodor Gąsiorowski – „Czarna Brygada”.............................................................. 77

Mirosław Sikora – „Aktion Saybusch”.................................................................. 84

Bogusław Kopka – Wojna i pierwszy rok okupacji............................................ 93

Wojtek Matusiak – Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii................. 101

Paweł Ukielski – Spór o Powstanie Warszawskie............................................. 116

Piotr C. Śliwowski – Lotnicze wsparcie Powstania Warszawskiego.............. 126

n SYLWETKI

Jerzy Kirszak – Edward Rydz-Śmigły – tragiczny marszałek........................ 143

Dawid Golik – Nieszczęście „Aloszy”................................................................ 152

Piotr Szubarczyk – Anioł z Ravensbrück.............................................................. 159

Joanna Żelazko – „Czy siostra kocha dzieci?”................................................. 162

Justyna Błażejowska – „W imię kultury…”........................................................... 166

Marek Gałęzowski – Zygmunt Hempel „Łukasz”............................................. 175

Marek Gałęzowski – „Stach”.................................................................................. 179

n RELACjE I WSPOMNIENIA

Powstańczy Uniwersytet. Z Markiem Antonim Wasilewskim rozmawia .

Andrzej W. Kaczorowski........................................................................................ 183

O kampanii wrześniowej. Z Janem Koprowskim rozmawia Jerzy Kirszak............. 186

Bronisław Dusza – Wóz Drzymały........................................................................ 191

Andrzej W. Kaczorowski – Ocalony z Holokaustu................................................ 194

n WYDARZENIA ............................................................................................. 197

Na okładce: Chwila chwały po latach okupacji. Powstańcy po zdobyciu PAST-y prowadzą niemieckich

jeńców ul. Zielną, 20 sierpnia, fot. Eugeniusz Lokajski, ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego

INSTYTUTU PAMIęCI NARODOWEj

NAPADNIęCI I ZDRADZENI

Z GRZEGORZEM BęBNIKIEM, PAWŁEM KOSIńSKIM

I WITOLDEM WASILEWSKIM ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. – W siedemdziesiąt lat po niemieckiej i sowieckiej agresji na

Polskę we wrześniu 1939 r. w Niemczech i Rosji znajdują się bada-

cze, którzy zgłaszają różne pretensje pod naszym adresem, łącznie

z obarczaniem winą za rozpętanie II wojny światowej. Warto po raz

kolejny przypomnieć, jak wyglądała sytuacja Polski i Europy w prze-

dedniu wojny. Warto także zastanowić się, czy Polska mogła wybrać

inne sojusze?

W.W. – Polityka międzynarodowa nigdy nie jest bezalternatywna. Można

wyobrażać sobie różne warianty przebiegu wydarzeń będące skutkiem wy-

borów innych niż te, których się dokonało. Tyle tylko, że snując przypusz-

czenie na temat dalszego rozwoju wypadków, wkraczamy w sferę historii

alternatywnej.

Krytyka i pretensje pod adresem Polski pojawiły się w ostatnich miesią-

cach, przed zbliżającą się rocznicą wybuchu wojny, i są dziełem tzw. ko-

misji przeciwko fałszowaniu historii na niekorzyść Rosji. Jesteśmy rzekomo odpowiedzialni

za wybuch wojny i prowadzenie agresywnej polityki wobec Związku Sowieckiego. Wywo-

łaliśmy wojnę, bo nie przyjęliśmy warunków Adolfa Hitlera. To jest absurdalne postawienie

wszystkiego na głowie – oto wini się tego, kto nie uległ dążącemu do rozpętania wojny.

Nawiasem mówiąc, gdyby wszyscy ulegali Hitlerowi, to może rzeczywiście jego podbój

miałby mniej krwawy charakter, tyle że w efekcie mielibyśmy hitlerowską Europę. Ten zarzut

spokojnie można odrzucić. Kilka dni temu pojawił się drugi – Polska wraz z Niemcami szy-

kowała uderzenie na Związek Sowiecki, chcąc wciągnąć do tego porozumienia Japonię.

Teoretycznie taka konstrukcja mogłaby zaistnieć, ale wybór Polski był odwrotny – odrzuciła

taką możliwość. W latach trzydziestych funkcjonował pakt antykominternowski i tzw. oś

– w Europie opierająca się na sojuszu Niemiec z Włochami, a w skali globalnej także

z Japonią. Hitler pod koniec lat trzydziestych rozważał wariant wciągnięcia do tego paktu

Polski. Przystąpienie do niego wiązałoby się z naszymi ustępstwami na rzecz Hitlera, który

bądź uderzyłby w kierunku zachodnim (mając zabezpieczone tyły), bądź wspólnie z Polską

– na Związek Sowiecki. Niewykluczone, że włączyłby się do tego japoński sprzymierzeniec.

Wybór Polski był zupełnie odwrotny – przeciwstawienie się Hitlerowi. Związek Sowiecki wy-

brał wariant polityki porozumienia się z Hitlerem przeciw reszcie Europy, a przede wszyst-

kim przeciw Europie Środkowej i Polsce. Zrobił to, z czego dziś Rosja czyni zarzut.

B.P. – Ale przy okazji wariantu wystąpienia państw osi przeciw Związkowi Sowie-

ckiemu pojawia się pytanie o cele hitlerowskiej ekspansji. Gdyby Polska przystała

do osi, trudno byłoby jej kosztem realizować zwiększenie „przestrzeni życiowej”,

co przecież było celem ideologicznym w 1939 r. Do realizacji jakich celów dążyły

Niemcy, przygotowując się do wszczęcia wojny? Czy nie było w nich sprzeczności?

P.K. – Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego Niemcy dążyły do rewizji postano-

wień traktatu wersalskiego. Zarówno naród, jak i rządy niemieckie (demokratyczne i hitle-

rowskie) uważały, że był on niesprawiedliwy i wymuszony. Szczególnie poważne kontrowersje

wzbudzały cesje terytorialne na rzecz Polski. Chodziło tu o część Pomorza

Gdańskiego, Wielkopolskę, skrawki Dolnego Śląska i Prus Wschodnich

oraz część Górnego Śląska (przyznaną Polsce decyzją Rady Ambasadorów

po powstaniach śląskich). Szczególnie trudno było pogodzić się Niemcom

z utworzeniem Wolnego Miasta Gdańska. Dobitnym potwierdzeniem rewi-

zjonistycznych dążeń Niemiec były postanowienia traktatu z Locarno, zawar-

tego w grudniu 1925 r. Niemcy zagwarantowały tam nienaruszalność swojej

zachodniej granicy. O granicach wschodnich nie było żadnej wzmianki. Niemcy zgodzili się

jedynie na podpisanie układów arbitrażowych z Polską i Czechosłowacją, ale te dokumenty

nawet nie zostały wymienione w głównym tekście tzw. paktu reńskiego. Był to wyraźny sygnał

dany nie tylko przez Niemcy, ale i Francję, Wielką Brytanię oraz Włochy, już w sześć lat po

zawarciu traktatu wersalskiego, że wschodnie granice Rzeszy Niemieckiej są naruszalne.

W.W. – Ale w 1934 r., już po dojściu Hitlera do władzy, został zawarty pakt o nieagresji

między Polską i Niemcami, który faktycznie oznaczał wzajemne uznanie integralności tery-

torialnej. Co prawda w 1939 r. Hitler wysunął żądania dotyczące Wolnego Miasta Gdań-

ska i eksterytorialnego korytarza, ale bez rewizji granicy w Wielkopolsce.

P.K. – Oicjalnie porozumienie to nazywało się deklaracją o niestosowaniu przemocy. Za-

nim do niego doszło, z polskiej inicjatywy pojawił się pomysł wszczęcia wojny prewencyjnej

przeciwko Niemcom.

B.P. – Kto był autorem tego pomysłu i jakie były jego losy?

G.B. – To dość skomplikowana sprawa. Polska przeprowadziła w tej kwestii

sondaż dyplomatyczny, głównie w Paryżu. Okazało się, że ze strony francu-

skiej nie było żadnego zainteresowania i odzewu, więc ten zaledwie zarys

pomysłu zarzucono w fazie przedprojektowej. Niemniej obrazuje to pewną

gotowość. Tę dość tajemniczą sprawę znamy jedynie na poziomie pewnych

enuncjacji dyplomatycznych, nie mamy żadnego dokumentu. Polska mo-

gła rzeczywiście wyjść z takim projektem choćby tylko dla sprawdzenia go-

towości sojusznika, czyli Francji, do działań przeciw niepokojącym posunięciom Hitlera.

P.K. – To, że Polska zdecydowała się na podpisanie deklaracji z Niemcami, było m.in.

wynikiem właśnie tego sondażu dyplomatycznego. Okazało się, że nasz główny partner

i sojusznik na Zachodzie w bardzo ograniczonym stopniu jest zainteresowany losem Polski.

Dlatego w Warszawie zdecydowano się skorzystać z oferty rządu kierowanego przez kan-

clerza Hitlera i zawrzeć porozumienie, które miało otworzyć nowy okres w dwustronnych

stosunkach politycznych.

G.B. – Gdy śledzi się publikacje powstałe tuż po roku 1934, widać, że pojawia się w nich

nowy ton – otwarcia w stosunkach wzajemnych. Oto udało się zrobić coś, co nie było moż-

liwe przez wszystkie lata Republiki Weimarskiej – porozumieć się z Niemcami. Były to oczy-

wiście już Niemcy Hitlera, który tworzył totalitarne państwo. Najciekawsze w tych analizach

jest to, że Hitlerowi przypisuje się cechy myślenia południowoniemieckiego, austriackiego,

katolickiego, w odróżnieniu od dotychczasowego tradycyjnego pruskiego myślenia spod

znaku Drang nach Osten.

P.K. – Hitlerowskie pomysły na zorganizowanie mapy politycznej Europy Środkowej

i Wschodniej są trudne do prześledzenia i opisania. Hitler w swoich enuncjacjach nie

wyrażał się precyzyjnie. Po nawiązaniu lepszych kontaktów Rzeszy Niemieckiej z Rzeczą-

pospolitą Polską wydawało się niemożliwe forsowanie zmian terytorialnych na pograniczu

polsko-niemieckim.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: