WYKŁAD VI
EDUKACJA I AUTOEDUKACJA OSÓB STARSZYCH
„EDUKACJA” (łac. educatio – wychowanie) oznacza zdaniem W. Okonia
„ogół procesów oświatowo-wychowawczych, obejmujących
KSZTAŁCENIE i WYCHOWANIE oraz szeroko pojmowaną OŚWIATĘ”.
Kształcenie według tego autora oznacza czynności (NAUCZANIE i UCZENIE SIĘ) prowadzące do wykształcenia (tj. uzyskania określonej wiedzy, sprawności, zdolności i postaw, które umożliwiają uczestnictwo w życiu społecznym – tzw. wykształcenie ogólne i wykonywanie danego zawodu – tj. wykształcenie specjalistyczne/zawodowe).
Oświata to zdaniem W. Okonia „działalność polegająca na upowszechnianiu wykształcenia ogólnego i zawodowego oraz realizowaniu zadań wychowawczych w celu zapewnienia jednostkom wszechstronnego rozwoju i pomyślnej egzystencji, a społeczeństwu więzi kulturalnych łączących jego przeszłość historyczną z teraźniejszością i budową pomyślnej przyszłości”.
Wychowanie jest pojęciem szerszym od kształcenia i oświaty, ponieważ – jak twierdzi W. Okoń – jest to „świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem, a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka”.
Pojęcie EDUKACJI PERMANENTNEJ (USTAWICZNEJ) obejmuje
zarówno wychowanie ustawiczne, jak i kształcenie ustawiczne.
W edukacji permanentnej mieści się
całożyciowe wychowanie i samowychowanie oraz całożyciowe kształcenie i samokształcenie.
Kształcenie ustawiczne według W. Okonia to „kształcenie ciągłe, proces ciągłego doskonalenia kwalifikacji ogólnych i zawodowych”.
Analogicznie (na podstawie definicji pojęcia „wychowanie”) można uznać, iż wychowanie ustawiczne jest wychowaniem ciągłym, procesem ciągle świadomie organizowanej działalności społecznej, której „celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka”.
CAŁOŻYCIOWA EDUKACJA LUDZI STARSZYCH obejmuje:
· edukację formalną (tj. nauczanie i uczenie się w ramach systemu szkolnego),
· edukację pozaformalną – inaczej pozaszkolną (tzn. zorganizowaną działalność oświatową, odbywającą się poza systemem kształcenia formalnego),
· edukację nieformalną (tj. proces kształtowania osobowości w ciągu całego życia, w ramach codziennych doświadczeń, wychowawczego oddziaływania środowisk oraz środków masowego przekazu).
Termin „autoedukacja” (inaczej samokształtowanie, samorozwój) oznacza według Dz. Jankowskiego „własną pracę jednostki nad urzeczywistnieniem siebie według jakiegoś ideału lub wzoru osobowego”
i obejmuje zarówno samowychowanie, jak i samokształcenie – jako procesy należące do działania szerszego, określanego mianem autokreacji (tj. kierowania własnym życiem i rozwojem).
W. Okoń definiuje samokształcenie jako „samouctwo, osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele, treści, warunki i środki ustala sam podmiot”.
Samowychowanie to mówiąc słowami J. Nowak „urabianie własnej osobowości przez pracę nad sobą”.
Jedną z form autoedukacji jest autobiografia, polegająca na opowiadaniu o własnym życiu.
Funkcje autobiografii:
- funkcja edukacyjna (opowiadający odkrywa własne możliwości),
- funkcja terapeutyczna.
Aspekty autoedukacyjne podkreśla się także w odniesieniu do podróży. Podróż w życiu osób starszych pełni:
- funkcję kształcącą (zapoznaje z historią, zwyczajami etc.),
- afiliacyjną (zaspokaja potrzebę kontaktu z innymi),
- autokreacyjną (zmusza do pracy nad sobą).
UCZENIE SIĘ
Według O. Czerniawskiej – zgodnie z koncepcją uczenia się przez całe życie, uczenie się to proces trwający całe życie i realizujący się przez życie, poprzez:
- uczestnictwo w różnych formach kształcenia,
- styczności osobiste,
- uświadomienie sobie sytuacji edukacyjnych w życiu,
- swoistą retrospekcję sytuacji edukacyjnych,
- doświadczenia życiowe, ich analizę i reinterpretację (tj. ich ocenę i zmianę perspektywy).
Uczenie się – jak mówi O. Czerniawska – to styl życia, który polega na „otwartości, na gotowości zmiany, na aktywności, reinterpretacji przeszłości, własnych doświadczeń, na wędrowaniu drogą życia z otwartymi oczami, wrażliwie i świadomie wobec siebie, innych i świata”.
Uczenie się ludzi starszych jest przez O. Czerniawską traktowane jako:
- konieczność (by zrozumieli siebie, innych, świat, by mogli dokonywać wyborów),
- sposób na życie, dający uczucie przyjemności („uczenie się dla samego siebie”)
- ważna forma aktywności.
Osoby starsze – jak podkreśla autorka – mogą uczyć się przede wszystkim w ramach:
- kształcenia nieformalnego, samokształcenia i samowychowania,
- kształcenia formalnego (głównie w UTW).
Gerontologia edukacyjna – jak twierdzi J. Halicki – zaczęła tworzyć się w latach 70. XX w. Halicki podkreśla, iż w gerontologii edukacyjnej UCZENIE SIĘ LUDZI STARSZYCH jest postrzegane jako:
- rodzaj „intelektualnego joggingu”,
- forma działania sprzyjająca zaspokajaniu potrzeb,
- czynnik umożliwiający dalszy rozwój, utrzymanie bądź odzyskanie niezależności i kontroli nad własnym życiem.
Artur Fabiś stwierdza, że przedsięwzięcia edukacyjne, w których biorą udział seniorzy stanowią:
- rozrywkę intelektualną i kulturalną,
- trening intelektualny,
- drogę do niezależności, emancypacji i stałego rozwoju.
Podczas aktywności edukacyjnej – jak podkreśla Fabiś – seniorzy mogą zdobyć umiejętności praktyczne, „które pomogą im w przezwyciężaniu trudności życia codziennego, w samodzielnej realizacji potrzeb, w autonomicznym rozwiązywaniu najpilniejszych problemów, w dopasowaniu się do zmieniającej się rzeczywistości” .
Fabiś wyróżnia następującą typologię edukacji seniorów, ze względu na cel:
- emancypacyjna – ma na celu „uwolnienie się od zależności, opresywnych warunków, stereotypów, przesądów, podniesienie generacji seniorów w hierarchii społecznej, usamodzielnienie,
- altruistyczna – „przygotowująca do rozumienia innego, do poświęceń, ukierunkowana na bezpośrednią pomoc innym: młodszym generacjom, słabszym, chorym, cierpiącym, umierającym”,
- egotyczna – „prowadząc do samourzeczywistnienia, samorealizacji, spełnienia własnych ambicji, marzeń, aspiracji, dążeń”.
MOŻLIWOŚCI EDUKACYJNE SENIORÓW
Sprawność umysłową ludzi w starszym wieku analizuje się głównie biorąc pod uwagę takie elementy, jak:
- pamięć,
- zdolność do uczenia się,
- procesy myślowe,
- inteligencję,
- wyobraźnię twórczą.
Przy czym podkreśla się, że istnieje duże zróżnicowanie w zakresie zmiany stanu umysłu, gdyż na sprawność umysłową człowieka starszego ma wpływ wiele czynników m.in.:
- stopień inteligencji w młodości,
- przebyte choroby,
- aktualny stan zdrowia,
- systematyczna praca umysłowa,
- aktywność,
- stymulujące lub monotonne środowisko.
Nawet w sędziwym wieku jest możliwa pełna sprawność umysłowa, pod warunkiem zachowania dobrego zdrowia.
Poziom sprawności umysłowej osób starszych trudno jest dokładnie określić, ponieważ osłabienie bądź spowolnienie funkcji umysłowych może być skutecznie kompensowane doświadczeniem, wprawą, zmianą metody pracy. Występuje również tzw. „selektywna optymalizacja”, której przejawem jest zdolność wysokiej sprawności w pewnych wyspecjalizowanych dla niektórych osób dziedzinach (np. aktywności twórczej).
Teorie na temat inteligencji człowieka starszego zmieniały się wraz z rozwojem badań nad nią. Tradycyjnym poglądem, wynikającym z powszechnie panującej koncepcji „deficytu intelektualnego” było stwierdzenie, że na starość następuje obniżenie sprawności intelektualnej. Obecnie, na podstawie badań uznano, że inteligencja wraz z wiekiem nie zmniejsza się, lecz zmienia, nabiera innego ukierunkowania.
Inteligencja płynna (oryginalność i szybkość myślenia), w znacznej mierze wrodzona – ulega obniżeniu.
Inteligencja skrystalizowana (wiedza, doświadczenie życiowe, słownictwo), zdeterminowana kulturowo – nie zmienia się, może się rozwijać, co jest wynikiem uczenia się i zdobywania doświadczenia.
Pewne obszary inteligencji (np. umiejętności słowne, matematyczne) mogą się nawet poszerzać z upływem czasu.
Procesy pamięciowe wraz z wiekiem ulegają osłabieniu. W naturalnych warunkach zdolności pamięciowe ulegają tylko nieznacznemu osłabieniu, które nasila się po 90 r.ż. Stosunkowo dobrze zachowana jest pamięć dawna, a słabiej pamięć wydarzeń świeżych.
Procesy myślowe osób w starszym wieku cechuje zwolnienie ich tempa, konkretność i prostota interpretacji, trudności w myśleniu abstrakcyjnym, ale mądrzejsze i bardziej adekwatne rozwiązania (odpowiedzi na pytania, uwzględniające wieloznaczności i sprzeczności). Dla ludzi starszych charakterystyczne jest myślenie postformalne, czyli dopuszczające więcej niż jedno prawidłowe rozwiązanie.
Zdolność do uczenia się jest możliwa nawet w późnym wieku, chociaż wymaga większej ilości czasu i dużej liczby prób. Osoby starsze uczą się bowiem wolniej i z mniejszą łatwością, co wynika m.in. z wydłużenia się czasu reakcji i słabszej koncentracji uwagi. Jednakże ubytki uwagi mogą być rekompensowane doświadczeniem, a czas reakcji można skrócić dzięki treningowi.
Zdolności twórcze są sprawą bardzo indywidualną, niektórzy zachowują je do późnych lat, u innych pojawiają się lub rozwijają dopiero w starszym wieku. Działania twórcze może wywołać głęboka refleksja nad śmiercią, stanowiąc postać tzw. efektu ostatniej pracy (tj. rodzaju artystycznego testamentu). Przyczyny obniżania się twórczej produktywności – jak twierdzi Irena Pufal-Struzik – najczęściej tkwią w spadku lub w zmianach motywacji, a nie w obniżaniu się zdolności twórczych. W związku z tym ludzie starsi potrzebują silnych zachęt, podniet i pomocy, aby podjąć nową działalność.
GŁÓWNE TENDENCJE W KSZTAŁCENIU LUDZI STARSZYCH
- zdaniem Ewy Skibińskiej „proces kształcenia osób dorosłych ewaluował od utożsamiania go z procesem nauczania (lata 60.), poprzez proces nauczania-uczenia się (lata 70.-80.) do całożyciowego uczenia się (lata 90. XX wieku).
- główne tendencje w kształceniu seniorów przedstawił Jerzy Halicki, odwołując się do analiz dokonanych przez B. Donicht-Fluck na temat edukacji osób starszych w USA. Ustalił, że:
DO PRZEŁOMU LAT 40 i 50. XX w. nie dostrzegano potrzeby kształcenia ludzi starszych. Okres starości traktowano przede wszystkim jako czas przeznaczony na podróże, rozwijanie zainteresowań, udział w zajęciach rekreacyjnych.
NASTĘPNIE ZACZĘTO promować aktywność osób starszych, w tym również aktywność edukacyjną. Założono bowiem, iż uczestnictwo w zajęciach edukacyjnych może pomóc człowiekowi starszemu racjonalnie zagospodarować czas wolny, odnaleźć się w nowej sytuacji życiowej, po przejściu na emeryturę.
Z KOLEI W LATACH 70. akcentowano, iż starość musi być postrzegana jako normalny etap życia, a człowiek starszy jako osoba dorosła, która jedynie się postarzała. Za cel edukacji ludzi starszych uznano wówczas partycypację i integrację społeczną. Dlatego też sądzono, iż nie ma potrzeby tworzenia specjalnych programów edukacyjnych dla osób starszych, lecz należy umożliwić im udział w normalnym toku zajęć edukacyjnych.
NASTĘPNIE ZACZĘTO traktować starość jako fazę życia o specyficznym potencjale. Akcentowano, iż ludzie starsi nie muszą podlegać normom, ulegać przymusowi, mogą kształcić się, a ich edukacja ułatwi im podejmowanie aktywności politycznej i dokonanie bilansu życiowego.
W LATACH 80. nastąpił intensywny wzrost populacji osób starszych, co przyczyniło się do postrzegania ich jako potencjalnego obciążenia dla społeczeństwa, stąd też zaczęto promować odpowiedzialność człowieka starszego za samego siebie oraz zachęcać osoby starsze do wykorzystania swoich umiejętności i wiedzy na rzecz społeczeństwa.
OBECNIE – jak stwierdza J. Halicki – za najważniejszy cel działań kształceniowych wśród ludzi starszych uznaje się dążenie do niezależności (głównie poprzez zapewnienie samowystarczalności – self-sufficiency), który zastąpił poprzedni cel, jakim było wzbogacanie się.
Według S. Timmermanna samowystarczalności osób starszych służą następujące typy edukacji:
1) nauka uzyskiwania podstaw ekonomicznych (tzw. surviving, pozwalający uzupełnić własne dochody, obejmuje nabywanie technik poszukiwania pracy, poszerzenie umiejętności, znalezienie nowych możliwości zarabiania);
2) nauka praktycznych umiejętności potrzebnych do dalszego życia (tj. coping, umożliwiający nabycie nowych umiejętności ułatwiających rozwiązywanie życiowych problemów, podejmowanie decyzji i dostosowywanie się do zmian);
3) nauka działania na rzecz społeczności (tzw. giving, służący pozyskaniu umiejętności pomagania innym);
4) nauka, która ułatwia uzyskanie pełni człowieczeństwa (tj. growing, jest to aktywność edukacyjna osób starszych, pozwalająca im uwolnić się od stereotypów na temat starości, konstruktywnie uczestniczyć w surviving, coping i giving...
mpwjs