Gorgiasz_Pochwala.pdf

G ORGIASZ

P OCHWAŁA H ELENY

MMIV®

Gorgiasz, Pochwała Heleny , [w:] „Przegląd Humanistyczny” , R. XXVIII: 1984, nr 3, tłum. K.

Tuszyńska.

Gorgiasz

Pochwała Heleny

1. O ładzie państwa stanowią dobrzy obywatele, o ładzie ciała — pię-

kno, duszy — mądrość, czynów — cnota, mowy zaś — prawda, przeciwień-

stwa ich są wyrazem bezładu. Zatem i mężczyznę i kobietę, i słowo, i czyn, i

państwo, i zdarzenia pochwały godne — pochwałą należy uczcić, temu nato-

miast, co bez wartości — udzielić nagany. Równy to błąd i ignorancja ganić

to, co zasługuje na chwalenie, jak i chwalić to, co jest godne skarcenia.

2. Powinnością tego samego męża jest zarówno trafnie przedstawić

rzecz, jak i poprawić tych, którzy obwiniają Helenę, kobietę, wokół której

narosła jednoznaczna i jednomyślna opinia — i to tak za sprawą wiary w sło-

wa poetów, jak i dzięki sławie jej imienia, które stało się pamiątką tamtych

zdarzeń. Ja zaś pragnę przedstawić w mowie pewne rozumowanie 1 i tym sa-

mym zniesławioną uwolnić od winy, po wykazaniu, że fałszywie ją oskarżają

i po przedstawieniu prawdy — chcę położyć kres niewiedzy.

3. To, że i z natury, i z rodu jest pierwszą pośród znakomitych mężów

i kobiet — niewiasta, której poświęcam tę mowę — nie jest rzeczą nie znaną

nawet nielicznym. Wiadomo bowiem, że pochodzi z matki Ledy, z ojca zaś:

rzeczywistego — boga, rzekomego — śmiertelnika, czyli z Tyndareusa i Dze-

usa, z których jeden był uważany za ojca przez to, że nim był, na drugiego

wskazywało ogólne mniemanie; nadto pierwszy był najmożniejszym z ludzi,

a drugi panem wszystkiego.

4. Mając tak sławnych rodziców Helena dorównywała bogom urodą,

którą od nich otrzymała i której nie ukryła. Wzbudziła powszechne pożąda-

nie miłosne: jedną swoją osobą skusiła wielu mężów i to mężów znamieni-

tych, a przeto bardzo pewnych siebie. Wśród nich jedni szczycili się ogro-

mem bogactwa, drudzy dobrą sławą starożytnych przodków, inni mocą nie-

zwykłej siły cielesnej, jeszcze inni — potęgą zdobytej mądrości. A wszyscy

1 Jest to termin techniczny oznaczający rozumowanie (gr. logisós ) za pomocą

stosowanych w czasach Gorgiasza pewnych reguł logicznych.

oni przybyli zarówno powodowani miłością lubującą się we współzawodnic-

twie, jak i ze względu na nieodpartą ambicję.

5. Nie będę mówił kto, dlaczego i w jaki sposób, owładnięty miłością

do Heleny, wyprawił się przez morze. Albowiem tym, którzy znają już spra-

wę, opowiadanie o tym, co wiedzą — choć zyskuje ich wiarę — nie sprawia

jednak przyjemności 2 . Dlatego pomijam tamte sprawy z przeszłości i obec-

nie przystępuję do właściwego tematu mowy, czyli do wyłożenia przyczyn,

które prawdopodobnie zadecydowały o wyjeździe Heleny do Troi.

6. To bowiem, co się stało, albo zdarzyło się ze zrządzenia Losu, z roz-

kazu bogów i woli Konieczności, albo Helena została porwana siłą, albo też

przekonana słowną argumentacją. Jeśli rzecz zdarzyła się z tego pierwszego

powodu, to ten, który oskarża, sam zasługuje na oskarżenie: nie jest bo-

wiem możliwe zapobiegać ludzką przezornością chęciom bóstwa. Zgodne z

naturą jest niepowstrzymywanie tego, co silniejsze, przez to, co słabsze.

Lecz przeciwnie — to, co silniejsze, rządzi i kieruje słabszym, i to, co silniej-

sze, przewodzi, a to, co słabsze, postępuje w ślad za nim. Bogowie zaś repre-

zentują to, co silniejsze w stosunku do człowieka i pod względem potęgi, i

mądrości i innych cech. Skoro więc winę przypiszemy Losowi i bogom, Hele-

nę należy uwolnić od złej sławy.

7. Jeśli natomiast siłą została porwana i wbrew prawu zmuszona i

niesprawiedliwie znieważona, to oczywiste jest, że ten, który uprowadził,

dopuszczając się gwałtu obraził sprawiedliwość, tę zaś, która została upro-

wadzona, jako tę, na której dopuszczono się gwałtu, spotkało nieszczęście.

Zatem barbarzyńca, który powziął barbarzyński zamysł, zasługuje na karę i

to zgodną z prawem, z argumentacją słowną i stosowną do czynu tak, aby

miała miejsce zgodnie z prawem — utrata czci obywatelskiej, zgodnie z ar-

gumentacją słowa — uznanie za winnego, zgodnie z postępkiem — poniesie-

nie kary. Czyż nie jest rzeczą prawdopodobną, żeby ona — zniewolona, wy-

rwana z ojczyzny i pozbawiona przyjaciół litość raczej mogła budzić, niż być

odsądzaną od czci? On przecież dopuścił się strasznych występków, ona je-

dynie doświadczyła cierpienia: sprawiedliwość nakazuje więc nad nią litować

się, a jego nienawidzić.

8. Jeśli natomiast słowo przekonało i omamiło duszę, nietrudno jest

obronić i takie stanowisko, a od winy uwolnić w następujący sposób. Słowo

jest wielkim mocarzem (logos dynastes megas eastin), który za pomocą bar-

dzo małego i ukrytego organu (języka) wywołuje rzeczy na miarę boską.

Zdolne jest bowiem i strach uśmierzyć, i troskę odsunąć, radość wzbudzić i

współczucie pomnożyć. Pokażę, w jaki sposób do tego dochodzi.

9. Należy taki oto pogląd przedstawić słuchaczom: każdą postać poe-

zji uważam i nazywam mową ujętą metrycznie. Słuchaczy jej ogarnia przera-

źliwy dreszcz, pełne łez współczucie i potrzeba żalu, a dusza dzięki słowom

2 Wywoływanie przyjemności (gr. terpsis ) u słuchaczy należało do najważniejszych

postulatów retoryki sofistycznej. W późniejszej teorii retoryki dbanie o przyjemność

estetyczną wyrażało pojęcie delectare [1.7.3.].

sama doznaje cierpienia wobec doli i niedoli spraw innych osób 3 . Niechaj

posunę się dalej w argumentacji.

10. Otóż pieśni natchnione słowami sprowadzają rozkosz, odwodzą

od smutku. Moc pieśni bowiem, współdziałająca z wyobrażeniem 4 duszy,

zaczarowuje, nakłania i przekształca ją — j a k za pomocą czarów. Można

mówić o działaniu dwóch sztuk: czarów i magii — stanowią one omyłkę

umysłu (psyche) i złudzenie wyobraźni.

11. Iluż to ludzi przekonało i nadal przekonuje innych w wielu spra-

wach wynajdując fałszywą argumentację. Jeśliby bowiem wszyscy pamiętali

wszystko, co się zdarzyło, mieli wyobrażenie o tym, co obecne, przeczucie

wobec tego, co przyszłe, nie mógłby wprowadzić w błąd podobny argument

w podobny sposób. Tymczasem zaś nie jest łatwo, ani pamiętać o tym, co

minione, ani roztrząsać tego, co aktualne, ani wróżyć o rzeczach przyszłych.

W rezultacie bardzo często wiele osób przedstawia jedynie mniemanie, które

udziela wskazówek duszy. Mniemanie z kolei będąc zwodniczym i niepew-

nym pozyskuje sobie tych, którzy posługują się nim w zwodniczych i niepewnych

sytuacjach.

12. Cóż więc przeszkadza, żeby i Helena wystąpiła w pieśniach jako

uprowadzona siłą, choć już niemłoda dziewczyna? Namowa, która była

(powodem) postanowienia Heleny, równoznaczna z przymusem, nie

podlega przecież naganie, lecz przeciwnie — posiada taką samą jak

przymus siłę. Słowo, które przekonuje duszę, zmusza ją, żeby była

posłuszna i zgadzała się na uczynki. Słowo zatem, które przekonało, niejako

przez przymus wyrządza krzywdę, dusza z kolei, przekonana, jakby

zmuszona, bez rozwagi słucha tego, co złe.

13. Żeby zrozumieć, że Namowa 5 wsparta słowem kształtuje duszę

zgodnie ze swoją wolą, trzeba zapoznać się po pierwsze z argumentami

filozofów przyrody, którzy raz obalali jakiś pogląd, to znów formułowali w

stosunku do niego nowy i sprawili, że to, co niewiarygodne i niewidoczne

przedstawiało się jako zrozumiale. Po drugie, należy wziąć pod uwagę agony

retoryczne 6 , w których objawia się moc zmuszania za pomocą słów. W ich

trakcie mowa napisana i wygłoszona według zaleceń sztuki, choć niezgodna z

prawdą, potrafi pobudzić i przekonać ludzką rzeszę. Po trzecie, należy

zapoznać się ze współzawodnictwem argumentów filozoficznych, w których

3 Warto nadmienić, że Gorgiasz jest autorem definicji tragedii; według niego tragedia jest

oszustwem, w którym oszukujący jest uczciwszy od nie oszukującego, a oszukany — mądrzejszy

od nie oszukanego. Tragedia zatem wprowadza odbiorcę w stan iluzji, a ten, kto dokonuje tego

przeniesienia w dziedzinę ułudy, jest sprawiedliwszy, (bliższy prawdy) od tego, kto tego nie czyni.

Podobnie jak odbiorca, który pozwala porwać się słowom i uczuciom, czyli wprowadzić w stan

złudzenia, jest mądrzejszy od tego, który nie poddaje się temu działaniu.

4 Tym wyrazem tłumaczka przekłada gr. dóksa. Termin grecki jest wieloznaczny (m.in.

mniemanie, opinia, wartość) i w retoryce antycznej (łac. opinio ) był synonimem jej głównego celu (w

przeciwieństwie do dialektyki, której przedmiotem jest prawda, gr. allteia).

5 Bogini grecka Peithó.

6 Mowa o zawodach krasomówczych odbywających się w Atenach ku czci bogini Peithó.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: