UWAGI OGÓLNE :
W ortografii polskiej podstawą pisowni łącznej lub rozdzielnej jest kryterium konwencjonalne.
Poza paroma wyjątkami w zapisie połączeń wyrazowych obowiązuje pisownia rozdzielna. Tymi wyjątkami są :
1. Zrosty , czyli takie połączenia wyrazów , które , oznaczając jedno pojęcie , scaliły się w naszej świadomości w jeden wyraz , np. psubrat , wiarygodny .
2. Pewne konstrukcje gramatyczne , np.:
- łączna pisownia –bym , -byś , -by , -byśmy , -byście z osobowymi formami czasowników
- łączna pisownia partykuły nie w połączeniu z przymiotnikami , rzeczownikami , imiesłowami przymiotnikowymi
- łączna pisownia przymiotników złożonych z członów znaczeniowo nierównorzędnych
- łączna pisownia przyimków złożonych z dwu lub więcej przyimków
Pisownia zrostów , czyli takich połączeń wyrazowych, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową, jest łączna.
Wśród zrostów wyróżniamy:
- takie, w których człon pierwszy się nie odmienia, np.:
swawola , swawoli , swawolę ;
mysikrólik , mysikrólika , mysikrólikiem ;
lwipyszczek , lwipyszczka , lwipyszczkiem ;
żabiściek , żabiścieku , żabiściekiem ;
maminsynek , maminsynka , maminsynkiem ;
- takie , w których człon pierwszy się odmienia , np.:
Białystok , Białegostoku , Białymstokiem ;
Krasnystaw , Krasnegostawu , Krasnymstawem ;
- takie , w których człon pierwszy występuje w dwóch formach : odmiennej i nieodmiennej , np.:
Wielkanoc , Wielkanocy , Wielkanocą ;
rzeczpospolita , rzeczpospolitej , rzeczpospolitą ;
albo: Wielkanoc , Wielkiejnocy , Wielkąnocą ;
rzeczpospolita , rzeczypospolitej , rzecząpospolitą.
UWAGA: Możliwy jest też zapis : Wielka Noc , np. w czasie świąt Wielkiej Nocy.
Inne przykłady zrostów :
Pięćdziesiąt , dwieście , dziewięćset itp.; czcigodny , wiarygodny lub wiarogodny , karygodny ,
przedsięwzięcie , zmartwychwstanie , widzimisię (= kaprys , zachcianka), psubrat , Bogumił ,
Bogurodzica , tymczasem , wówczas , wtenczas , powszedni , dlatego , niespełna , poniewczasie ,
pomału , zresztą , lekceważyć.
PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU lwia paszcza
Zestawienie to ściślejsze połączenie wyrazowe składające się z dwu lub więcej wyrazów , a tworzące całość znaczeniową. Pisownia zestawień jest rozdzielna , np.:
czarna jagoda , lwia paszcza , konik polny , boża krówka , szewski poniedziałek , dzień dobry , sto dwadzieścia pięć , dwa tysiące sześćset siedemnaście , dziewięćset dwa , jakie takie , taki siaki , taka owaka , mniej więcej.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wielowyrazowych połączeń liczebników głównych obowiązuje
również we wszystkich dokumentach finansowych.
PISOWNIA WYRAŻEŃ TYPU dziko rosnący , łatwo strawny , nowo otwarty
Wyrażenia , w których pierwszy człon jest przysłówkiem , a drugi jest imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek , traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie , np.:
cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący , jednakowo brzmiący , szybko schnący;
biało nakrapiany , świeżo malowany , wysoko kwalifikowany , zdalnie kierowany , blisko spokrewniony , ostro zakończony ;
ostro kuty , ogólnie przyjęty ;
nowo powstający , nowo mianowany , nowo przyjęty , ciężko strawny (ale także: ciężkostrawny), lekko strawny (ale także: lekkostrawny), łatwo zapalny , trudno czytelny , czysto naukowy , czysto praktyczny , rdzennie polski , ściśle naukowy , średnio zamożny , wiecznie młody , lśniąco biały.
UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie ,
np.:
jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania ,
płyta długogrająca (= longplay).
PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU artysta malarz , lekarz chirurg , pies przewodnik , Świeradów Zdrój
Tego typu zestawienia mają pisownię rozdzielną. Człon drugi zestawienia pełni funkcję określenia członu pierwszego, np. artysta grafik to artysta tworzący przede wszystkim grafiki , inżynier górnik to inżynier ze specjalnością górniczą. Stosunek tych członów względem siebie jest znaczeniowo nierównorzędny. Należą tu również takie przykłady zestawień, jak : kasza manna , kołnierzyk golf , ludzie nietoperze , ludzie strusie , kobieta wampir , kobieta prawniczka , miasto ogród , statek cysterna , Polanica Zdrój , Lądek Zdrój , Busko Zdrój , Kraków Płaszów , Wrocław Nowy Dwór , Katowice Bogucice.
PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU jasnoniebieski , rolniczoprzemysłowy
Przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo, tzn. takie , w których główne znaczenie zawarte jest w członie drugim , natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie , pisze się łącznie , np. :
Jasnoniebieski (= niebieski o jasnym odcieniu), bladoróżowy (= różowy o bladym odcieniu), perłowoszary (= szary z odcieniem perłowym), ciemnozielony (= zielony o ciemnym odcieniu), rolniczoprzemysłowy (= dotyczący przemysłu rolniczego), słonogorzki (= gorzki z posmakiem słonym), rzymskokatolicki (= katolicki w obrządku rzymskim), zachodniopolski (= dotyczący Polski zachodniej), cerkiewnosłowiański.
PISOWNIA POŁĄCZEŃ Z LICZEBNIKIEM pół
Pisownia połączeń z liczebnikiem pół jest dwojaka : rozdzielna lub łączna.
1. Pisownia połączeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest rozdzielna , gdy pół jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym , czyli oznacza jedną z równych części , a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu , np.:
pół biurka , pół butelki , pół dnia , pół domu , pół drogi , pół godziny , pół kilograma , pół kopy , pół lasu , pół metra , pół minuty , pół godziny , pół miesiąca , pół pola , pół podwórka , pół roku , pół tuzina , pół życia ;
pół biedy , pół słowa , pół sukcesu , pół wieku.
2. Gdy liczebnik pół jest elementem wyrazu złożonego , jego pisownia jest łączna.
Złożenia pół + rzeczownik
Cechą charakterystyczną złożeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest to , że złożenie takie zachowuje się podobnie jaki inne rzeczowniki , tzn. odmienia się przez przypadki (np. półkula , półkuli , półkulę itd.); może być określane przez przydawki (np. nowy półkożuszek) itp.
Rzeczowniki : półarkusik , półarkusz , półakord , półarystokrata , półautomat , półautomatyka , półakt , półbarkas , półbeczka , półbateria , półbrzask , półbut , półchłodnia , półcywil , półdiablę , półdniówka , półdystans , półetap , półetat , półetatowiec , półfabrykat , półgłówek , półgodzina , półgolf , półjedwab , półkolonia , półkolumna , półkożuszek , półkrew , półksiężyc , półkula , półlitrówka , półmetek , półmisa , półmrok , północ , półnuta , półobrót , półpiętro , półprzewodnik, półprzysiad , półpunkt , półsierota , półsurowiec , półświatek , półtakt , półton , półtuzin , półwiek* , półżołnierz ;
UWAGA: Wyraz półwiek jest zrostem , nieco już przestarzałym , ale nadal spotykanym w wyrażeniu przed półwiekiem , choć można też pisać przed pół wiekiem (konstrukcja składniowa o regularnej budowie , jak przed pół rokiem , przed półtora rokiem).
Przysłówki: półbokiem , półgłosem , półkolem , półszeptem , półuchem , półżartem.
Złożenia pół + przymiotnik
półarkuszowy , półciężki , półfeudalny , półfinałowy , półhektarowy , półlitrowy , półmetrowy ,
półprzewodnikowy , półszylingowy , półtropikalny .
Złożenia pół + formy czasownikowe
półklęczeć , półleżeć , półstać , półwisieć , półżartować ;
półokryty , półotwarty , półprzyuczony , półwiszący ;
półleżał , półleżąc , półstał , półstojąc , półwisiał , półwisząc , półżartował , półżartując ,
półżartowawszy .
Złożenia pół + przysłówek
półdarmo , półgłośno , półlegalnie , półnago , półoficjalnie , półprzytomnie , półżywo.
Złożenia pół + liczebnik
Liczebniki ułamkowe: półtrzecia , półczwarta , półósma.
3. Wyraz pół piszemy rozdzielnie , gdy występujące w zdaniu wyrazy z cząstką pół służą określeniu jednego pojęcia , czyli nazwaniu jednego procesu , stanu , cechy , np.:
pół zabawa , pół nauka – to nie dwie czynności (półzabawa i półnauka), lecz jednocześnie zabawa
i nauka – jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki;
pół spał , pół czuwał – to nie określenie dwu różnych stanów (półspał i półczuwał), ale jednego
polegającego na tym , że ktoś w połowie spał , a w połowie czuwał ;
pół kpiąco , pół poważnie – to nie dwie odrębne cechy (półkpiąco i półpoważnie), lecz jedna
oznaczająca , że ktoś w połowie mówił z kpiną , a w połowie z powagą ;
pół fantastyczny , pół realistyczny – to nie dwie odrębne cechy (półfantastyczny i półrealistyczny),
ale jedna , oznaczająca , że coś jest jednocześnie fantastyczne i realistyczne , np. sen.
4. Przyimki do , na , o , od , po , przez , przy , za z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie , np.:
Tak do pół godziny potrwa jeszcze to zebranie.
Podziel to na pół.
Wymieszała oliwę pół na pół z musztardą.
O pół do ósmej będę pod kinem.
Od pół godziny czekam na ciebie.
Dzieci dostaną po pół jabłka.
Przez pół dnia oglądał telewizję.
Plotkowały przy pół czarnej.
Za pół godziny będę u was.
5. Przyimek w z liczebnikiem pół ma dwojaką pisownię – łączną lub rozdzielną:
a. przyimek w z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie , gdy wyrażenie w pół znaczy ‘w połowie’ , np. przerwać w pół zdania , przerwać w pół słowa , załatwić coś w pół godziny , zatrzymać się w pół drogi ;
b. przyimek w z liczebnikiem pół piszemy łącznie , gdy wyrażenie w pół znaczy:
· ‘w pasie’ , np. Objął Ewkę wpół.
· ‘na połowę , w połowie’ , np. Zgiąć arkusz wpół.
· ‘niezupełnie , częściowo’ , np. Patrzyła na wpół drwiąco.
· moment w połowie między dwiema pełnymi godzinami , np. Rozpoczyna wykłady wpół do dziewiątej.
PISOWNIA POŁĄCZEŃ Z LICZEBNIKIEM ćwierć
Pisownia połączeń liczebnika ćwierć z rzeczownikiem jest rozdzielna , gdy ćwierć jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym , czyli oznacza jedną z czterech równych części , a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu , np.:
ćwierć szklanki mleka ; szli ćwierć mili przez wrzosowiska ; odważył ćwierć kilograma cukru.
...
hernameisanee