BALBUS, Tomasz - Badanie dokumentacji komunistycznego aparatu represji I (UBP, Informacji Wojskowej, Milicji Obywatelskiej). Wybrane aspekty źródłoznawcze.pdf - Historia - kama2e

T OMASZ B ALBUS

Badanie dokumentacji komunistycznego aparatu represji I

(UBP, Informacji Wojskowej, Milicji Obywatelskiej).

Wybrane aspekty źródłoznawcze

Intencją autora jest zasygnalizowanie wybranych aspektów źródłoznawczych

związanych z praktyczną pracą badawczą nad „Indeksem osób represjonowanych w

Polsce z przyczyn politycznych 1944-1989”, szczególnie istotnych — jak się wyda-

je — przy realizacji jego pierwszej części (do 1955 r.), która obejmuje:

1. „Indeks osób skazanych przez wojskowe sądy rejonowe na karę śmierci”;

2. „Indeks osób represjonowanych przez wojskowe sądy rejonowe”.

W podstawowych częściach szkicu nacisk położono na ukazanie niektórych pro-

blemów występujących przy badaniu dokumentacji wytworzonej przez struktury

operacyjne i śledcze UB oraz — w mniejszym stopniu — Informacji Wojskowej

i MO w latach 1944-1955 (tj. w okresie stosowania najbardziej brutalnych metod

śledczych i represji sądowych), a także jej szerszą prezentację (m.in. akt sądowych

wojskowych sądów rejonowych, tzw. Sr-ów, stanowiących podstawę źródłową przy

realizacji I części projektu) na tle panoramy innych archiwaliów komunistycznych

służb bezpieczeństwa (operacyjnych, śledczych, sprawozdawczych i rejestracyjno-

ewidencyjnych).

Zasadniczy zakres problematyki został określony w trzech krótkich podrozdzia-

łach:

1. Zespoły archiwalne, podstawowe rodzaje dokumentacji i miejsca jej przechowy-

wania, procedura i zasady udostępniania dokumentów poza archiwami IPN;

2. Od aresztowania do aktu oskarżenia: typowe losy osoby represjonowanej i do-

kumentów z nią związanych od okresu rozpracowania operacyjnego (założenia

sprawy) do czasu formalnego zamknięcia śledztwa (sporządzenia aktu oskarżenia)

na przykładzie mechanizmu działania struktur operacyjnych i śledczych WUBP;

3. Niektóre elementy wiarygodności archiwaliów wytworzonych przez komuni-

styczne służby bezpieczeństwa.

Ze względu na istniejące już monografie, opracowania, przyczynki i edycje źró-

dłowe zrezygnowano z prezentowania genezy, struktury i działalności komuni-

stycznych służb bezpieczeństwa oraz zakresu represji politycznych wiatach 1944-

1956.

Jak wspomniano, część I projektu obejmuje lata 1944-1955 (m. in. okres działa-

nia wojskowych sądów rejonowych i największej liczby wydanych wyroków śmier-

ci). Podstawą pracy badawczej dla niej są głównie:

1. akta spraw sądowych wojskowych sądów rejonowych (Sr-y, zawierające liczne

dokumenty śledcze UB) oraz ściśle z nimi związane teczki nadzoru prokuratorskie-

go wojskowych prokuratur rejonowych (po wyroku: teczki nadzoru nad wykona-

niem kary);

2. inne dokumenty wojskowych sądów rejonowych i wojskowych prokuratur rejo-

nowych z lat 1946-1955 (np. sprawozdawcze, ewidencyjne, statystyczne).

Badanie wymienionej dokumentacji, jeśli jest to możliwe, należałoby uzupełniać,

przeprowadzając kwerendę wśród innych archiwaliów komunistycznego aparatu

represji z tego okresu, opisanych szczegółowo w dalszej części szkicu.

Na potrzeby dalszych rozważań należy w tym miejscu wyjaśnić termin „komuni-

styczny aparat represji I”. Jak dowodzą ustalenia badaczy zajmujących się struktu-

rami, działalnością i obsadą personalną komunistycznych służb bezpieczeństwa

działających w Polsce, po pierwsze, zdecydowana większość ówczesnych funkcjo-

nariuszy należała do partii komunistycznej, tj. PPR/PZPR, a nawet WKP(b), a po

drugie, źródłem decyzyjnym dla nich były polecenia i wytyczne władz partyjnych.

Ponadto, głównym zadaniem funkcjonariuszy, czy to UB, czy Informacji Wojsko-

wej, była identyfikacja, rozpracowywanie i eliminacja (różnymi metodami) rzeczy-

wistych i wyimaginowanych przeciwników politycznych partii komunistycznej (dla

nas: osób represjonowanych) na terenie Polski (w różnych środowiskach społecz-

nych), a w ramach operacji specjalnych także poza jej granicami; również funkcjo-

nariusze MO (np. wydziałów VI, wydziałów śledczych) wykonywali rozkazy i za-

dania partii komunistycznej i UB. Jak się wydaje, chociażby tylko z tych trzech

powodów, uprawnione jest używanie terminu „komunistyczny aparat represji I” lub

„komunistyczne służby bezpieczeństwa” na określenie formacji m. in. UB, Infor-

macji Wojskowej i MO.

Jako ujęcie robocze można w tym miejscu zaproponować szerszy podział komu-

nistycznego aparatu represji. Kryterium klasyfikacji będą czynności i zadania wy-

konywane przez urzędy, instytucje i formacje biorące udział w represjach politycz-

nych w latach 1944-1955:

1. aparat represji I (operacyjno-śledczy):

a. UBP;

b. Informacja Wojskowa;

c. MO;

2. aparat represji II (prokuratorsko-sądowy i więzienniczy):

a. sądownictwo i prokuratura, szczególnie wojskowe — sądy i prokuratury dywi-

zyjne, garnizonowe, okręgowe i rejonowe;

b. Służba Więzienna (wcześniej Straż Więzienna);

3. aparat represji III (pacyfikacyjny): jednostki „ludowego” WP oraz WW-KBW

przeznaczone do walki z oddziałami partyzanckimi AK-WiN, NSZ, NZW, UPA

oraz do pacyfikacji miejscowości.

Z powodu braku szerszego dostępu do archiwów rosyjskich poza zasięgiem na-

szych zainteresowań badawczych pozostawiamy w tym miejscu jednostki oraz stru-

ktury operacyjne, śledcze i pacyfikacyjne stricte sowieckich służb bezpieczeństwa

(np. dywizje i służby NKWD, MWD czy „Smierszu”).

1. Zespoły archiwalne, podstawowe rodzaje dokumentacji i miej-

sca jej przechowywania, procedura i zasady udostępniania do-

kumentów poza archiwami IPN

1.1. Zespoły archiwalne

Niezbędnym krokiem przy wszelkiego rodzaju badaniach dokumentacji wytwo-

rzonej przez komunistyczny aparat represji I jest poznanie jego struktury (obecnie

możemy ją częściowo odtwarzać na podstawie zachowanych zespołów archiwal-

nych byłego BEiA UOP i WEiA DUOP oraz archiwów wojskowych i policyjnych),

a także, co jest znacznie trudniejsze, szczegółowej obsady personalnej.

Przy pracach badawczych powinniśmy pamiętać (pomijając w tym miejscu ewo-

lucję strukturalną omówioną w podstawowych opracowaniach naukowych), że dys-

ponujemy trzema, znacznie różniącymi się zespołami archiwalnymi: UBP, Informa-

cji Wojskowej i MO.

1. Spośród archiwaliów pozostałych po UBP możemy wyróżnić następujące główne

zespoły i podzespoły:

a. MBP — podzielonego na kierowane przez dyrektorów departamenty (np. wię-

ziennictwa, śledczego czy III, tj. do walki z podziemiem), które składały się z

wydziałów kierowanych przez naczelników (np. Wydział II Departamentu III

MBP — zwalczający konspirację poakowską);

b. WUBP — podzielonych na kierowane przez naczelników wydziały (np. śled-

czy czy „F”, czyli ds. funkcjonariuszy), które dzieliły się z kolei na zarządzane

przez kierowników sekcje (np. Sekcja I Wydziału III — zwalczająca oddziały

partyzanckie i „grupy bandyckie”);

c. PUBP/MUBP — podzielonych na referaty (np. III czy V, tzw. polityczny), z

których wyodrębniono sekcje (np. Sekcja II Referatu III PUBP —zwalczająca

siatki konspiracyjne AK-WiN); na czele wymienionych komórek stali kierownicy

(sekcji, referatów).

W znanej i dostępnej badaczom dokumentacji UB brakuje archiwaliów wytwo-

rzonych przez doradców sowieckich działających w MBP, WUBP i PUBP. Wobec

takiego faktu unikalnym zbiorem oryginalnych archiwaliów sowieckich pozostają

zgromadzone w rzeszowskim oddziale IPN dokumenty grupy operacyjnej „Smier-

szu” 1. Frontu Ukraińskiego, działającej od połowy 1944r. na terenie powiatu Brzo-

zów. Funkcjonariusze UB prowadzili działalność operacyjno-śledczą prawie we

wszystkich środowiskach i grupach społecznych, byli także angażowani do zadań

operacyjnych (np. wywiadowczych) związanych z represjami politycznymi poza

granicami Polski. Szczególnie przydatne przy prowadzeniu kwerend w zespołach

archiwalnych UB są opracowania naukowe i edycje źródłowe przygotowane przez

Andrzeja Paczkowskiego, Zbigniewa Nawrockiego i Henryka Dominiczaka.

2. Spośród archiwaliów pozostałych po zdominowanej przez oficerów sowieckich

Informacji Wojskowej możemy wyróżnić następujące główne zespoły i podzespoły:

a. GZI WP — podzielonego na oddziały, a te z kolei na wydziały;

b. OZI WP — podzielonych na sekcje;

c. komórek (oddziałów) Informacji Wojskowej przy poszczególnych jednostkach

i instytucjach wojskowych oraz agendach lub zakładach o zadaniach specjalnych

(np. produkcji zbrojeniowej), kierowanych przez oficerów kontrwywiadu.

W zachowanych aktach GZI WP i OZI WP dość często występują dokumenty

sporządzane w języku rosyjskim. Funkcjonariusze Informacji prowadzili działal-

ność operacyjno-śledczą o charakterze kontrwywiadowczym przeważnie na terenie

i w okolicach jednostek wojskowych oraz w instytucjach podległych MON i środo-

wiskach wojskowych (np. rodzin żołnierzy). Szczególnie pomocne przy prowadze-

niu kwerend w zespołach archiwalnych Informacji Wojskowej są prace Władysława

Tkaczewa i Zbigniewa Palskiego.

3. Spośród archiwaliów pozostałych po Milicji Obywatelskiej możemy wyróżnić

główne zespoły i podzespoły:

a. KG MO — podzielonej na oddziały;

b. KW MO — podzielonych na wydziały;

c. KP MO — podzielonych na sekcje.

Uczestnicząc w represjach politycznych, funkcjonariusze milicji wykonywali

często zadania pomocnicze względem działań prowadzonych przez funkcjonariuszy

bezpieki i Informacji Wojskowej (np. uczestniczyli w pacyfikacjach wsi, śledztwach

operatywnych i pierwiastkowych oraz zasadzkach, przeprowadzali aresztowania,

rewizje i wywiady środowiskowe, konwojowali więźniów na procesy polityczne).

W 1953 r. szeroko rozumiany komunistyczny aparat represji liczył w sumie po-

nad 700 tys. ludzi, pozostających pod bronią i systematycznie indoktrynowanych

przez komunistyczną propagandę-

1. UBP — 33,2 tys.;

2. MO — 47 tys.;

3. KB W — 41 tys.;

4. WOP — 32 tys.;

5. Straż Przemysłowa — 32 tys.;

6. SW— 10 tys.;

7. ORMO — 125 tys.;

8. WP — 400 tys.

W pierwszym etapie prac nad „Indeksem” najbardziej przydatna do celów ba-

dawczych będzie dokumentacja operacyjna i śledcza wytworzona przez organa UB,

MO oraz Informacji Wojskowej, a także przez prokuraturę i sądownictwo „ludowe-

go” WP. W dalszych etapach należy przebadać także akta KW PZPR (wydziały

administracyjne) oraz prokuratur i sądów specjalnych i powszechnych.

1.2. Podstawowe rodzaje dokumentacji i miejsca jej przechowywania

Na wstępie trzeba wspomnieć o funkcjonującym jeszcze, niestety, medialnym

micie teczek ludzi represjonowanych, które de facto nigdy nie istniały. Z archiwa-

liów dostępnych dla badaczy wynika, że jedynie w przypadku dwóch grup osób

represjonowanych można mówić o teczkach zakładanych na konkretnych ludzi

(pomijając agenturę, wywiad i kontrwywiad). Były to teczki rozpracowania osobo-

wego zakładane na:

1. duchowieństwo i osoby wspomagające działalność duszpasterską Kościoła kato-

lickiego;

2. żołnierzy i oficerów „ludowego” WP.

W okresie upadku systemu komunistycznego w Polsce (1989-1990), zgodnie z

wytycznymi decydentów SB i WSW, teczki tych osób były w pierwszej kolejności

nie tylko niszczone przez archiwistów odpowiednich służb, ale również „prywaty-

zowane” przez ich funkcjonariuszy. Dlatego stan ich zachowania w przypadku ze-

społów archiwalnych pozostałych po SB jest katastrofalny. Natomiast w skali po-

wszechnej dokumentacja dotycząca komunistycznych represji lat 1944-1989 jest

rozproszona wśród dziesiątek różnego rodzaju archiwaliów (m.in. teczek obiekto-

wych, teczek zagadnieniowych, teczek agenturalnych — pracy i personalnych, akt

śledczych, akt sądowych, teczek prokuratorskich, materiałów ewidencyjnych, np.

kartotek, dokumentów sprawozdawczych i statystycznych). Poniżej zostaną krótko

scharakteryzowane najważniejsze rodzaje tej dokumentacji.

1.2.1. Dokumenty UBP

Spośród licznych rodzajów dokumentacji wytworzonej przez organa UB najbar-

dziej przydatne do badań nad „Indeksem” są archiwalia MBP, WUBP, MUBP

i PUBP następujących typów:

1. operacyjne — inaczej nazywane teczkami obiektowymi (tzw. obiektówki) lub

teczkami spraw agenturalnego rozpracowania (opracowania), zakładane na grupę

ludzi związanych z:

a. strukturą konspiracją (np. okręgiem WiN, SN czy NSZ);

b. określonym środowiskiem (np. naukowym, kościelnym, politycznym, m.in.

PSL);

c. wytypowaną instytucją (np. uniwersytetem, dworcem PKP).

2. śledcze — teczki spraw sądowych (Sr-y) i jej quasi-odpowiedniki (przebitki ma-

szynowe), czyli teczki akt kontrolnych śledztwa;

3. sprawozdawcze — teczki sprawozdań okresowych i raportów specjalnych:

a. sprawozdania miesięczne i roczne dyrektorów departamentów MBP;

b. sprawozdania miesięczne i roczne szefów WUBP, MUBP i PUBP (np. szefa

PUBP w Nowym Targu czy szefa WUBP w Krakowie);

c. sprawozdania miesięczne i roczne naczelników wydziałów WUBP (np. Wy-

działu Śledczego WUBP w Krakowie);

d. sprawozdania dekadowe, miesięczne, kwartalne i roczne kierowników sekcji

wydziałów WUBP (np. Sekcji I, II lub III Wydziału III WUBP w Krakowie).

4. ewidencyjno-rejestracyjne:

a. terminarze spraw śledczych;

b. repertoria wydziałów i referatów śledczych;

c. księgi aresztantów osadzonych w aresztach śledczych;

d. księgi kontroli operacyjnej (do poziomu PUBP);

BALBUS, Tomasz - Badanie dokumentacji komunistycznego aparatu represji I (UBP, Informacji Wojskowej, Milicji Obywatelskiej). Wybrane aspekty źródłoznawcze.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: