Zagadnienia do matury 1.docx

1. „Biblia” jako źródło gatunków literackich. Podaj przykłady, scharakteryzuj.
Gatunki literackie w Biblii, formy literackie w księgach biblijnych. Wyróżnia się księgi historyczne, np. Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa, Ewangelie i Dzieje Apostolskie, księgi dydaktyczne, czyli mądrościowe, np. Hioba, Eklezjastesa (Koheleta), Listy św. Pawła, Jakuba, Piotra i Jana; księgi profetyczne, np. księgi Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela ze Starego Testamentu, Apokalipsa z Nowego Testamentu.
Wśród gatunków biblijnych wyróżnia się poemat epicki, sagę rodową, opowiadanie historyczne, kronikę, zbiór praw, wśród mądrościowych dialog i monolog filozoficzny, także pieśń miłosną (Pieśń nad pieśniami),przypowieść (Przypowieść o synu marnotrawnym), przysłowie, aforyzm (Mądrości Syracha), psalm, hymn, pieśń, modlitwę, kazanie (Kazanie na Górze), mowę religijną, wyrocznię, przekleństwo, list, apokalipsę.

2. Mity greckie jako metafory ludzkiego losu. Omawiając temat, odwołaj się do przykładów.

Mit o Odyseuszu jest traktowany jako metafora ludzkiego losu, ponieważ nasze życie jest wędrówką, którą rozpoczynamy w chwili urodzenia i kończymy w chwili śmierci. Podczas tej podróży napotykamy na swojej drodze różne przeciwności losu z którymi musimy się zmierzyć, by być szczęśliwym i odnaleźć właściwą drogę. Błędy uczą nas i motywują by więcej ich nie popełniać. Należy walczyć z własnymi słabościami i się nie poddawać.

3. Koncepcja tragizmu w dramacie antycznym („Antygona”, „Król Edyp”).

Antygona musi dokonać wyboru między dwoma racjami, z których obie są ważne, trudne. Podjęcie każdej z tych decyzji jest w sprzeczności z drugą i naraża bohaterkę na poważne konsekwencje. Jako kochająca siostra, wierząca w prawa boskie, czuje się zobowiązana do pochowania i uczczenia zwłok brata Polinejkesa. Jeśli tego nie uczyni, nie tylko ciało zmarłego zostanie pohańbione, ale i dusza Polinejkesa nie zazna spokoju. Gdy to uczyni, narazi się na śmierć w wyniku złamania rozkazu władcy, gdyż Kreon zabronił pod karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę. Antygona decyduje się postąpić zgodnie z nakazem sumienia, zgodnego z prawem boskim. Wybierając je wybiera śmierć. 

4. Wzorce osobowe średniowiecza i ich literacka kreacja.

Asceta (na przykładzie Legendy o świętym Aleksym) - dla poświęcenia się Bogu, odrzuca wszelkie dobrodziejstwo i luksusy, aby żyć w nędzy i ubóstwie. Łatwo wyrzeka się przyjemności wybierając w zamian umartwianie się i cierpienie za grzechy zarówno swoje, jak i ludzkiego ogółu. Ich postawa miała wzmagać w nich cnotliwe życie, pobożność i życie w czystości, dzięki czemu zdobywają sobie wejście do raju.
Rycerz (czerpiąc ze wzorca w Pieśni o Rolandzie) - doskonała postawa wojownika to taka, dla której najważniejsze są miłość do ojczyzny, wiara chrześcijańska i przede wszystkim posłuszeństwo w stosunku do swego seniora. W walce idzie za głosem honoru i odwagi, jest mężny i wierny swoim obietnicom. Jest najważniejszym celem jest obrona chrześcijaństwa, czego dowodem są liczne wyprawy krzyżowe. Osobą, która spełniania wszystkie wyżej wymienione cechy był hrabia Roland, który walczył przy boku Karola Wielkiego. Najprawdopodobniej twórcą Pieśni o Rolandzie jest Turold.
Władca (Kronika Polska Galla Anonima) - według autora, ideał władcy objawia się w wierności dla poddanych, troszcząc się i dopomagając ich losowi. Robienie wszystkiego dla dobra państwa. Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty byli polskimi przykładami takich władców, będąc sprawiedliwymi, miłosiernymi i honorowymi. Krzywousty odznaczał się również dobrym zmysłem strategicznym i męstwem w walce.

5. Wskaż w „Bogurodzicy” cechy charakterystyczne dla literatury średniowiecza.

"Bogurodzica" jest przykładem liryki średniowiecznej i doskonale widoczne są w niej cechy ówczesnej poetyki. Stanowi jednocześnie pieśń, chrześcijańskie wyznanie wiary i modlitwę. Wyraża charakterystyczny dla ówczesnego człowieka sposób myślenia o świecie, w którym centralne miejsce zajmuje Bóg. Wierny zwraca się do niego ze wszystkimi swoimi troskami, tymi doczesnymi i tymi wiecznymi, szuka jednak przy tym pośredników i znajduje ich w postaciach Matki Bożej i św. Jana. Do nich więc kieruje kolejno swe prośby. Motyw wstawiennictwa Maryi i świętych był bardzo rozpowszechniony w sztuce europejskiego Średniowiecza, możemy więc znaleźć szereg utworów realizujących podobny temat.
Autor pieśni pozostaje nieznany. Ta anonimowość jest także typową cechą średniowiecznej liryki religijnej. Wydaje się, że dla piszących ważne było nie tyle utrwalenie własnego nazwiska, ale raczej ważnego przesłania jego dzieła.
Centralny motyw Bogurodzicy określany jest jako deesis, co w języku greckim oznacza prośbę o wstawiennictwo. Charakterystyczna jest tu postać Jana Chrzciciela jako, obok Maryi, głównego pośrednika w modlitwie. Prostota formy utworu skrywa duży kunszt jego autora. Paralelne człony zdaniowe, typowe dla ówczesnego wiersza rymowo-zdaniowego, podkreślają litanijny charakter utworu i dają wrażenie harmonii słownej. Wiersz mieści w sobie głębię prawd teologicznych, co stanowiło swoisty podstawowy wymóg średniowiecznej liryki religijnej. W warstwie słownej także nawiązuje do innych tego typu tekstów, powstałych w kręgu europejskiego średniowiecza, także w kręgu bizantyńskim.

6. Różne wizerunki Matki Boskiej jako bohaterki poezji średniowiecznej („Bogurodzica”, „Lament Świętokrzyski”).

W „Bogurodzicy” Maryja przedstawiona jest jako osoba bezpośrednio obcująca z Bogiem, jako pośredniczka pomiędzy wiernymi a Chrystusem.
„Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy(…)”
Wierni adresowali do niej swe prośby i błagania, nawet najmniejsze: o ponowne zesłanie Syna Bożego, o wstawiennictwo u Boga oraz zesłanie bożych łask.

„Lament Świętokrzyski” przedstawia Matkę Boga w zupełnie innym zwierciadle, jako zwykła kobietę – matkę, która rozpacza nad cierpieniem syna. Oczekuje współczucia od ludzi oraz zrozumienia jej trosk. To, co widzi wywiera na niej tak duże wrażenie, iż pragnie wziąć na siebie część cierpienia syna. Czuje się bezradna wobec zaistniałej sytuacji, wobec okazanego cierpienia, jakie dociera do niej. Maryja bardzo kochała swojego syna, daje się to zauważyć w tekście. Użycie zdrobnień podkreśla jak wielkie uczucie łączyło ją z synem. W pewnym sensie jest bohaterem tragicznym, gdyż w żaden sposób nie może udzielić Jezusowi pomocy i biernie uczestniczy w całym wydarzeniu. Można by rzec, że okazuje bierność, z konieczności, udziału w cierpieniu syna. Jest również osamotniona gdyż pod krzyżem nie towarzyszy jej żadna bratnia dusza, która mogłaby ją wesprzeć w tak trudnej dla niej chwili. Ogrom i przerażenie wywołane całym tym wydarzeniem powoduje zrodzenie się w Maryi bólu i żalu m.in. do Archanioła Gabriela, który nie dotrzymał obietnicy radości z syna oraz zataił przed matką Chrystusa fakt, iż czeka ją cierpienie. Maryja swą postawą pragnie połączyć się z innymi matkami, pragnie namówić je do wspólnej modlitwy do Boga, aby nigdy nie doświadczyły tragedii, jaka ją dotknęła.

Oba utwory prezentują dwa odmienne wizerunki Matki Boskiej. W Bogurodzicy Maryja przedstawiona jest jako matka, która może być dumna z syna. Jest obdarzona jego szczególnymi względami oraz uczestniczy w jego chwale. Matka Boska ukazana jest jeszcze jako opiekunka ludzi, która na wszelki sposób próbuje pomóc im pojednać się z Bogiem. Utwór ma charakter podniosły przez zastosowanie wypowiedzi zbiorowego podmiotu lirycznego. W „Lamencie Świętokrzyskim” natomiast przedstawiona jest jako zrozpaczona matka. Zostały w niej zawarte typowe, ludzkie cechy: bezradność oraz szukanie współczucia i wsparcia w innych ludziach. Możemy zauważyć jaki ból sprawia jej widok jej jedynego, cierpiącego dziecka.

7. Uniwersalizm kultury średniowiecza – objaśnij pojęcia, nawiązując do konkretnych utworów.

W kulturze średniowiecznej obowiązywał kodeks rycerski, którego przesłanki są aktualne aż po dzień dzisiejszy, a więc mają charakter uniwersalnych zasad. W zmieniającym się świecie wartości takie, jak honor, szacunek, wiara, lojalność, ochrona biednych i etyczne postępowanie są stałe, dlatego też można wyciągnąć wniosek, iż są uniwersalne. To samo tyczy się kultury, ponieważ opiera się ona na wartościach wyznawanych przez jej twórców a więc ludzi.

8. Omów reformację i humanizm – podstawowe prądy epoki renesansu.

Humanizm to także filozofia renesansu, stojąca w opozycji do średniowiecznej filozofii i scholastyki, głosząca przekonanie o autonomii człowieka i uznawaniu jednostki za wartość najwyższą. Humaniści głosili wiarę w potęgę rozumu ludzkiego, a poznanie człowieka i praw rządzących przyrodą uznawali za podstawowe zadanie filozofii, nauki i sztuki. 
Reformacja - to drugi prąd umysłowy, obecny w renesansie. Mianem tym określa się wszystkie dążenia, które za swój cel uważały zreformowanie Kościoła, jego praktyk i doktryn. Początki reformacji sięgają XIV wieku, gdy w Kościele zaczęto dostrzegać pewien kryzys, a jednocześnie sformułowano koncepcję człowieka jako istoty odrzuconej przez Boga. Renesansowa równowaga zaczęła chwiać się w obliczu niepokojów i rozterek duchowych. Wszystko to doprowadziło do tego, iż w momencie gdy Marcin Luter wywiesił swe słynne 95 tez na drzwiach kościoła w Wittenberdze, doprowadziło to do ujawnienia wszelkich frustracji, które dotychczas się nagromadziły. Pojawiły się m.in. żądania tłumaczenia Biblii na języki ojczyste, reformy finansowej Kościoła. 

9. Koncepcja tragizmu w dramacie antycznym i szekspirowskim (porównanie).

Teraz przejdę do omówienia dramatów Wiliama Szekspira, w których bohater musi wybierać miedzy marzeniem światem idei, a brutalna rzeczywistością. Bohater postawiony wobec takiego wyboru jest zmuszony do podążania jedna z dwóch dróg: pierwsza, która prowadzi do władzy i bogactwa oraz szczęśliwego zakończenia lub droga, która jest drogo chciwości i zachłanności i doprowadza do klęski. Tragizm bohaterów Szekspirowskich polega na tym, ze zawsze zwycięża ich ciemna strona natury, co w efekcie przynosi klęskę.

11. Na czym polega renesansowość fraszek J. Kochanowskiego?

Fraszki Kochanowskiego mają charakter renesansowy, ponieważ do poezji zostały wprowadzone tematy związane z życiem codziennym poety, z jego radościami i smutkami, weselem i troską. Utwory te cechuje atmosfera realizmu i codzienności, pochwała zabawy i przyjaźni, towarzyskiej rozmowy, dźwięczą w nich echa przeżytych zawodów miłosnych, a nawet ukazane są poglądy religijne i filozoficzne. Treść fraszek jest różnorodna, dotyczy dworskiego życia, miłości, przyjaciół, a nawet postawy człowieka wobec świata. Jest to postawa typowo renesansowa, a wyraża się ona w nowym pojmowaniu życia, w nowym widzeniu przyrody, w głoszeniu optymistycznej radości życia

12. Bogactwo tematyczne pieśni J. Kochanowskiego.

Podobne bogactwo tematyczne znajdziemy w "Pieśniach". W dwóch księgach mieści się czterdzieści dziewięć pieśni. Znajdziemy wśród nich utwory:
- biesiadne - "Pieśń XX (Miło szaleć, kiedy czas po temu)";
- filozoficzne - "Pieśń II. (Serce rośnie)", "Pieśń IX (Chcemy sobie być radzi)", "Pieśń IX (Nie porzucaj nadzieje)", "Pieśń XII" zwana też "Pieśnią o cnocie", "Pieśń XXIII";
- patriotyczne - "Pieśń V. Pieśń o spustoszeniu Podola";
- miłosne - "Pieśń XXI";
-chwalące wieś - cykl dwunastu pieśni pt. "Pieśń świętojańska o Sobótce";
- religijne – hymn  "Czego chcesz od nas, Panie".

13. Jakie wartości proponuje J. Kochanowski w „Pieśniach”?

Jan Kochanowski w wielu swoich utworach zastanawiał się jakie powinno być życie doczesne człowieka. W pieśni “Serce roście” także porusza ten problem. Mówi tu o szczęściu, które można osiągnąć tylko wtedy, gdy ma się czyste sumienie. Stara nam się udowodnić, że wszystkie rzeczy, sprawy, z których nie do końca możemy być dumni będą nas “prześladować”. Wtedy nie będziemy mogli cieszyć się innymi wartościami takimi jak : dobre zdrowie, wspaniała żona; nie będziemy umieli zachwycać się pięknem przyrody. Dla człowieka, który posiada czyste sumienie, który nie ma się czego wstydzić świat wygląda całkiem inaczej. Widzi świat w “jasnych” barwach.
Autor bardzo ceni zdrowie. W swoich utworach mówi, że nie doceniamy go, dopóki go nie stracimy. Zdrowie nie zawsze gościło w domu państwa Kochanowskich, dlatego poeta zapewne całkiem inaczej myślał o zdrowiu, niż większość ludzi. “Szlachetnemu zdrowiu” poświęcił między innymi fraszkę “Na zdrowie”, w której mówi, że jest to największy skarb jak posiada człowiek, bowiem bez niego nie jesteśmy w stanie nic osiągnąć, nie potrafimy cieszyć się z dóbr materialnych.
W życiu człowieka dużą rolę odgrywa towarzyszka życia. Wspaniałej kobiecie, dobrej żonie poświęcona jest pieśń “Może kto rękę sławy dostać w boju”. W pieśni tej poeta wymienia liczne obowiązki należące do pani domu. Dobra żona powinna wspierać męża w ciężkich chwilach, pomagać mu w kłopotach. Jako matka młodego pokolenia musi wychować dzieci w szacunku dla starszych, w miłości do ojczyzny, tak, aby w przyszłości mogły godnie służyć swojej ojczyźnie i bronić jej honoru. Dobra żona to także dobra gospodyni. Powinna pomagać mężowi w gospodarstwie, dbać o jedzenie dla całej rodziny. Autor mówi, że bez towarzyszki życia “troski człowieka, zgryzą w pół wieka.” Chciał przez to nam przekazać, że mężczyzna sam sobie nie poradzi. Ona jest szyją, która kręci głową. O żonie Jan Kochanowski wspomina także w pieśni “Wsi spokojna, wsi wesoła”.

14. Dramat ojca i filozofa w „Trenach”.

Treny od I do VIII opisują żal i ból, które opanowały ojca po śmierci dziecka. Poeta porównuje Urszulkę do małej, podciętej oliwki. Ubolewa nad faktem, że śmierć nie pozwoliła rozwinąć się talentom córki, miała być ona dziedziczka jego własnego talentu.
Treny od IX do XI- poeta buntuje się przeciw niesprawiedliwościom, chwieje się jego wiara w Boga, w porządek świata. Rozwija się kryzys światopoglądowy autora, nie wierzy już w nic, chrześcijańska wiara Kochanowskiego ulega zachwianiu, woła do zmarłej córki: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest".
Treny od XII do XIX stanowią powrót do wspomnień związanych z córka. Ból i żal powoli się uciszają. Poeta godzi się z tragiczną rzeczywistością. W "Trenie XIX" ukazuje się jego zmarła matka z Urszulka na rękach. Zapewnia go, że dziewczynka jest bezpieczna, a on nie powinien ulegać rozpaczy. Matka apeluje do rozumu syna, zapewnia, że Urszulka przez śmierć uniknęła wielu cierpień ziemskich. Cykl "Trenów" kończy się wezwaniem do spokoju.

Kochanowski poddał weryfikacji swoje dotychczasowe poglądy. Filozofia stoicka, która mówi o nieuleganiu rozpaczy, okazała się bezużyteczna, poeta nie potrafił zastosować poglądów w chwili utraty bliskiej osoby. Wiedza i mądrość nie są w stanie ocalić przed rozpaczą. Zdrowy rozsądek nakazał pogodzić się z rzeczywistością, jednak było to bardzo trudne

15. Nawiązania do antyku w twórczości J. Kochanowskiego.

Związki Jana Kochanowskiego z antykiem można odnaleźć w:
- uprawianych przez niego gatunkach literackich wywodzących się z antyku,
-motywach występujących w jego twórczości,
- nawiązaniach do tejże epoki.
ARKADIA - (wg starożytnych greków) górski, lesisty kraj na środkowym Peloponezie, zamieszkały przez ubogich pasterzy i dzikie zwierzęta. Kraina prostoty i szczęśliwości (w istocie zacofana i prymitywna). Wielką karierę zrobił mit arkadyjski, który po raz pierwszy pojawił się w IV eklodze Wergiliusza w postaci poetyckiego obrazu wyidealizowanej krainy spokoju, ładu i wiecznej wiosny. Jej mieszkańcy - pasterze żyją w pełnej harmonii z naturą. 
Nawiązaniem do tego motywu jest pieśń Panny XII z "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego. Wyraża tu poeta pochwałę życia wiejskiego i stworzonego przez ten model egzystencji typu ludzkiego. Jest to ideał ziemianina, który prowadzi samowystarczalny pod względem materialnym tryb życia, z dala od zgiełku miejskiego, niebezpieczeństw wojennych i kłopotów kupieckich. Ideał ziemianina jest pełen aspiracji duchowych. W jego kreację wpisuje poeta pochwałę takich wartości, jak niezależność, spokój wewnętrzny, wzajemna życzliwość członków rodziny, szacunek dla starszych. Poeta nie zapomina o dobrobycie i eksponuje to, co dla motywu arkadyjskiego jest bardzo istotne, a mianowicie brak trosk materialnych i dostatnie życie bohaterów, którzy nie znają znoju pracy. „EXEGI MONUMENTUM” oznacza: "stawiam sobie pomnik (trwalszy niż ze spiżu)". Tak zaczyna się słynna oda Horacego, która podejmuje temat nieśmiertelności poezji i poety. Twórczość, poezja, dzieło życia daje poecie sławę i nieśmiertelność. „NON OMNIS MORIAR” - brzmi słynny cytat, który oznacza: "nie wszystek umrę" - bo pozostanie sława i poezja. Horacy zwraca uwagę na dwoistą naturę poety: śmiertelną i nieśmiertelną. Nawiązuje to tego Jan Kochanowski - "Pieśń XXIV / księgi wtóre" – „Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony”, która stanowi parafrazę ody Horacego. Poeta mówi o sobie jako o człowieku, którego natura jest nie tylko śmiertelna, ale również nieśmiertelna. W poetyckim obrazie autor przedstawia swą stopniową przemianę w łabędzia, który dzięki swym potężnym skrzydłom dotrze do najdalszych zakątków świata, wszędzie wieszcząc słowa poety. Widzimy u Kochanowskiego poetycką realizację słów rzymskiego poety Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Za Horacym powtarza "Carpe diem" (chwytaj dzień) i wyraża fascynację światem, radość życia i podziw dla uroków natury. Kochanowski nawiązuje też do mitologii, wprowadza bogów, tradycje. W pieśni „O spustoszeniu Podola” pojawia się „żelazny Mars”, we fraszce „Do gór i lasów” - Proteusz (bożek leśny), w utworze „Do fraszek” - nić Ariadny.

16. Obraz wsi w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”.

„Pieśń świętojańska o Sobótce” w liryczny sposób przedstawia obchody nocy świętojańskiej. Utwór składa się z dwunastu pieśni, wykonywanych przez kolejne panny. Wszystkie pieśni oscylują wokół tematu wsi. Ukazują jej codzienne oblicze, a także obrzędy związane ze świętem. Przedstawiają ludowe obyczaje i wierzenia. Zawierają informacje o moralności i o obyczajowości ludu. Utwór utrzymany jest w tonie sielanki. Nastrój świętowania sprzyja uwypukleniu pozytywnych stron życia na wsi. Jednak pojawiają się też fragmenty, wskazujące na obecność trosk.

Pieśń Panny VI zawiera pochwałę pracy na roli. Tu wyraźny jest sielski nastrój. Praca nie jest ukazana jako meczące, codzienne zajęcie, ale jako dar, powód do dumy i radości. Żniwo, jakie zbierają gospodarze, jest obfite, zapewnia im dostatek. Krajobraz wiejski budzi zachwyt, a także nastraja optymistycznie. Pasterze wesoło grają, pilnując swych stad. Codzienność wiejska, polegająca na pracy na roli, ukazana jest tu jako życie szczęśliwe. Nikt nie wspomina o zmęczeniu, praca stanowi naturalny element życia. Wysiłek fizyczny i odpoczynek wyznaczają odwieczny rytm wiejskiego bytowania.
Jednoznaczną pochwałą wsi i jej uroków jest kończąca cykl pieśń Panny XII, zaczynająca się od słów:...