Alicja Baluch, Archetypy literatury dziecięcej, Kraków 1992.
Najważniejsze w dziecięcym „światoodczuciu”, a obce dla dorosłych są te doświadczenia, które realizują się głównie w dotyku i w kręceniu się w kółko (dziecięcy upływ czasu).
Dzieci nie umieją tworzyć zgrabnych uogólnień rzeczowych à muszą zmyślać postacie poetyckie i ich działania. Ujawniają się w nich typowe wzorce zachowania i idealne portrety. Mają one na ogół charakter archetypowy. Wspólna jest im zmysłowa konkretność i cielesność, emocjonalne zaangażowanie i bogactwo wyobraźni obok braku funkcji rozumowych.
Archetypy:
· słońce i księga – dwa różne źródła „światła”
· drzewo i droga – ukazują przeciwstawne sposoby ludzkiej egzystencji: „przycupnięcia” i ruchu (wędrówki)
o drzewo – symboliczny znak ogrodu, odnosi się do raju (bezpieczne miejsce zamieszkania)
o droga, na której piętrzą się trudności – jako próby inicjacyjne (pokonywane przez różnych bohaterów baśni
· stara kobieta (czarownica) – odnosi się do pierwowzoru ziemi-matki, bogini Demeter, Bogurodzicy
· postać dziewczynki – sierotki lub królewny
o przekaz wiedzy o dorastaniu dziewczynki, która choć na moment musi poczuć się opuszczona przez matkę (by spotkać królewicza)
o nawiązanie do mitu o Demeter i Korze
· mechaniczna figurka i ożywiona lalka
· żywi ludzie zachowujący się jak bezmyślne kukły
o zmanekinizowany obraz świata nie zawsze jest jednoznaczny jak alegoria, czasem zmierza w kierunku symbolu
§ rozproszenie znaczeń à mityczne ujęcie tematu lektury
Modelowanie – przedstawianie świata przez opowieści, w których postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz funkcjonują jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia, kolei losu à tworzą całość.
Krytyka archetypowa – odnajdywanie paralelnych związków między typowymi zachowaniami i potrzebami psychicznymi dziecka a obrazami poetyckimi.
· punkt wyjścia – określenie wzorców mieszczących się w poetyckich obrazach lub wychodzących poza nie
Propozycja tematyczna ujęcia lektury zakłada taką koncepcję odbiorcy dzieła literackiego, w której układ linearny zdarzeń zastąpiony jest układem koncentrycznym, gdzie najważniejsze okazują się ośrodki zainteresowania czytelnika. Układają się one najczęściej w porządku przedmiotowym, alegorycznym lub mitycznym.
Opowieści o królewnie inspirujące „w zabawę” tworzą wzorzec kulturowy realizujący się też w dziecięcych zachowaniach i dziecięcych systemach wartości.
W tematach literatury realizowanych w literaturze dziecięcej:
· królewna (dziewczynka-królewna, kobieta-królewna)
· ogrody (ziemia)
o analogie pomiędzy tymi wzorcami tematycznymi
o 2 zasadnicze pojęcia: analogii i tożsamości
§ królewna (Wiosna) = matka (Ziemia)
Praobraz zaczarowanego ogrodu – np. w baśni o Aladynie i innych Baśniach z 1001 nocy, sagach o Merlinie, ludowych legendach
· miejsce cudów – poezji i baśni
· topos ogrodu – nortuus conclusus (w literaturze, w obrazach malarzy, w rysunkach dziecięcych)
o Frances Hedgon Burnett, Tajemniczy ogród (1911)
§ znaczenie symboliczne – wygnanie z raju było zagubieniem drogi do siebie, zerwaniem więzi z własnym wnętrzem, z własną duszą à aby powrócić do pierwotnego stanu błogości, trzeba odnaleźć zagubioną drogę do siebie; poznanie ich i nawiązanie z nimi serdecznych stosunków powoduje samopoznanie, które daje poczucie wewnętrznej harmonii
· księga, którą nosi Koszałek-Opałek przy sobie, ma charakter anagnorsis (rozpoznanie mędrca)
o księga-genesis – o prapoczątkach rodu krasnoludków – krótka, bo kronikarz zalał ją „rzeką atramentu”
o księga-exodus – o wyjściu krasnoludków z podziemi
o obraz księgi – funkcjonalny (implikowany z tekstu zbiór prawideł wyjaśniających świat i pomagających w nim żyć)
· obraz księgi w literatury dla dzieci może pojawiać się w trzech ujęciach i przedmiotowym, funkcjonalnym i symbolicznym
Przygody Piotrusia Pana – baśń oparta na dziecięcej ciekawości (gdzie?, dlaczego?, jak?, z czego?, od czego?, po co?, co robić?, skąd?, od czego?
· wyraziste i plastyczne obrazy
· przewodnik (wielki mędrzec) – narrator, Piotruś
o osobowość maniczna (posiadająca dużą moc à wpływ na wychowanka)
· wiecznie mały, ale pełen uroku i radości Piotruś Pan (niby-człowieczek, niby-ptaszek) – obraz archetypowy
Rytualna symbolika ognia
· mit o Prometeuszu
· iskierka w cyklu W Wojtusiowej izbie
Potrzeba słuchania opowieści jest jedną z podstawowych potrzeb dzieci à chętnie słuchają one fabuł, charakterystyczne dla prostych form literatury (podania, legendy, a bardziej skomplikowane – baśnie).
· podanie należy do najdawniejszej formy narracji, jego wzorzec jest najbardziej uproszczony)
Dla dziecka baśnie są ochroną przed nieszczęściem, obiecują wieczną pomyślność.
Atmosfera baśni prowadzi do przeżyć ekstatycznych, które wypływając z ich źródła – obrzędów misteryjnych, relacjonują „podróż w zaświaty”.
· opowieści kwiatów
Archetypowe obrazy kobiety-ogrodu, kobiety-domu, kobiety-źródła.
Formy twórczości językowej dziecka („prabaśnie”) – „małe narracje”, które mogą się rozwinąć w bardziej rozbudowane teksty słowne:
· podpisy pod dziecięcymi rysunkami („zalążki przyszłych <<poematów>>”)
· dziecięce wiersze (liryczne lub opisowe), króciutkie opowiadania i większe utwory narracyjne, próby dramatyczne
o funkcja poetycka
o trojaki charakterystyczne
§ bez podania źródła przenoszenie całych fragmentów cudzego tekstu do własnych przyswajając go w naturalny sposób:
§ filiacje – zbieżności fabularne między dziełem literackim a dziecięcą opowieścią
§ transformacje – przekształcenia wzorów literackich w nowe dziecięce układy – najbardziej dojrzałe manipulacje tekstem, świadczą o pełnej gotowości dziecka z wartościową literaturą
Model ujawniający możliwości percepcyjne małego dziecka:
o wyraźnie zaznaczone formuły początku i końca
o bezpośrednie zwroty do czytelnika, podtrzymujące z nim kontakt
o płynność opisu i opowiadania
o wprowadzenie dialogu i monologu
o próby tradycyjnego porządkowania zdarzeń
o prowadzenie od napięcia do jego rozładowania
o bardzo wyraźnie przedstawione postacie bohaterów
o zarysowanie tła zdarzeń
o zaznaczone relacje czasowo-przestrzenne
o odwołanie do tradycji literackiej
o włączenie elementów własnych, wewnętrznego świata
· stanowi on zawsze synkretyczną pełnię (taki układ, w którym łączność wszystkiego jest oczywista)
· ponieważ sposób postrzegania świata przez dziecko polega na coraz bardziej drobiazgowym rozróżnianiu szczegółów, łączenie ich odbywa się na ogół bez dedukcji, bez analizy, ale przez coraz bardziej subiektywne analogie, dostosowane do wewnętrznych obrazów dziecka
· odmienny sposób konstruowania czasu i przestrzeni: brak upływu czasu (jak w marzeniu i we śnie), układa się on w cyklu lub ceremonie
· powtarzające się sytuacje zmierzają do takiego układu zdarzeń, który ma charakter niefabularny albo raczej przedfabularny (opisane zdarzenia nie musza zachowywać porządku chronologicznego, ale trwają równolegle wobec siebie)
· w językowej stylistyce wypowiedzi ujawnia się to przez nadmiar połączeń
· panuje tam przekonanie, że każda rzecz otrzymała nazwę pierwotną, której stanowi cząstkę jej natury
Symbol z natury jest statycznym obrazem. Jego formą dynamiczną jest mit. Literatura dziecięca najczęściej oparta jest na mitach.
Antybebok