METODY PRACY Z OSOBAMI GŁĘBOKO NIEZROZUMIAŁYMI
Ważną grupę dzieci w szkole specjalnej stanowią dzieci głęboko upośledzone, które zostały objęte obowiązkiem szkolnym.
Dziecko z głęboką wieloraką niepełnosprawnością (głęboko upośledzone umysłowo) wymaga odpowiednio dobranych metod i technik pracy, których głównym celem będzie nauczenie dziecka rozumienia informacji płynących z otoczenia.
Metody pracy powinny być tak dobrane, aby spróbować przezwyciężyć występujące ograniczenia we własnej aktywności, porozumiewaniu się i samostanowieniu. Należy wybrać taką metodę lub metody, aby dziecko poddawane terapii odczuwało zmianę jakości swojego życia i z czasem mogło wykorzystać swoje możliwości rozwojowe.
Podstawową metodą pracy rewalidacyjno-wychowawczej jest metoda wzmocnienia pozytywnego – zauważanie wszystkich najdrobniejszych postępów i wyraźne, jednoznaczne ich wzmacnianie.
„Poranny krąg – stymulacja polisensoryczna według pór roku.
Zajęcia te można określić jako stymulację polisensoryczną, czyli wielozmysłową, obejmującą dotyk, wzrok, słuch, węch, smak.
Gdybyśmy spojrzeli na „poranny krąg” tylko jako na czas bodźcowania dzieci, to bardzo zubożylibyśmy ich treść. Bodźcowanie jest środkiem do celu, jakim jest spotkanie terapeuty – nauczyciela i dziecka oraz dzieci ze sobą nawzajem. Istotą spotkania jest komunikacja i budowanie relacji między ludźmi.
W czasie „porannego kręgu” spotykamy się z dziećmi po to aby dać im poczucie bezpieczeństwa, przyjemność i zadowolenie.
Aby było to możliwe, konieczne jest stworzenie odpowiedniego klimatu do spotkania. Temu służy utworzenie kręgu, ciepły nastrój pomieszczenia, zapalona świeca, znajomy zapach. Po prostu rytuał, którego reguły są dobrze znane. Każdy element „porannego kręgu” powinien być dla dziecka przewidywalny, a więc bezpieczny.
Dzieci uczą się je identyfikować i przewidywać. Rozpoznawanie oraz możliwości przewidywania to podstawy do otwierania się na zmiany wprowadzane na zajęciach przez nauczyciela zgodnie z rytmem przyrody i w końcu otwarcia się na komunikację.
Podstawą tworzenia „porannego kręgu” jest świat przyrody. Świat którego jesteśmy częścią, w którym jesteśmy zakorzenieni, od niego uzależnieni i poddani jego rytmowi. Ten świat jest źródłem symboli podstawowych żywiołów, barw, zapachów, smaków, wrażeń dotykowych i termicznych.
„Poranny krąg nie zastępuje dzieciom bodźców płynących wprost ze świata natury. On je wykorzystuje wplatając je w proces rewalidacyjny: komunikację, naukę pojęć, różnicowanie barw, naukę widzenia.
Podstawowym elementem tych zajęć są bodźce.
Najważniejszym i mającym największe znaczenie bodźcem jest nauczyciel prowadzący zajęcia – od nas zależy, jakie będą to zajęcia.
Nasze zewnętrze nastawienie, nastrój uwidaczniający się w postawie to elementy najbardziej oddziałujące na dzieci.
Musimy pamiętać, że osoby głęboko upośledzone mają ogromne trudności w komunikacji, a więc tym większa jest rola świadomego wykorzystania własnej ekspresji. Ważnym jej elementem jest głos. Jakość dźwięku, który z siebie wydajemy, może przyczynić się do stworzenia atmosfery bezpieczeństwa, w której łatwiej skierować zainteresowanie dziecka na to co robimy.
Dzięki odpowiedniej głośności oraz szybkości mówienia możemy uspokajać lub pobudzać tworzyć atmosferę oczekiwania i radości.
W komunikacji z dzieckiem ważna jest także nasza twarz. Powinniśmy być świadomi ekspresji naszej twarzy. W pracy nad kontaktem podstawowym celem jest „przykucie wzroku” dziecka, inicjowanie i podtrzymywanie kontaktu wzrokowego. Kontakt wzrokowy jest głównym źródłem rozwoju dialogu.
Duże znaczenie w odbiorze wzrokowym mają barwy. Kolory należą do naszego życia, świadczą o obecności życia, budzą uczucia, ożywiają, pobudzają umysł lub zasmucają, cieszą lub uspokajają.
W proponowanych zajęciach do każdej pory roku przypisany został inny kolor.
Do lata należy kolor czerwony. Ma on silne oddziaływanie pobudzające. Jest kolorem serca, płuc i mięśni i wpływa ożywiająco na te narządy. Zwiększa siłę i energię życiową.
Kolor żółty jest barwą jesieni. Jest kojarzony z radością życia, rozpoczynającym się dniem.
Barwa żółta wzmacnia wolę, przekazuje ciepłe uczucia, wesołość.
Przy depresjach i stanach lękowych może działać łagodząco i rozpogadzająco.
Kolor biały podporządkujemy ziemie. Biel promieniuje, uspokaja i rozjaśnia. Do zimy należy też błękit. Kojarzy się z głębią i dala nieba lub wody, jest kolorem ciszy i pokoju, przypomina zimowy chłód. Prowadzi do spokoju i wyciszenia.
Kolor zielony należy do wiosny. Zieleń kojarzona jest z siłą stworzenia, wzrostu i procesu dorastania.
Zieleń łagodzi, powoduje zadowolenie, przynosi pokój, uspokaja i odpręża.
Ważnym elementem „porannego kręgu” jest ciemność. Ciemność silnie działa na nasze emocje. Im jest głębsza, tym bardziej do nas dociera. Może budzić niepokój a nawet lęk. Ważne jest oswojenie się z ciemnością, opanowanie tych emocji.
Istotnymi elementami „porannego kręgu” są bodźce dotykowe. Tu najważniejsze są nasza ręce. Sposób, w jaki nimi poruszamy i jak dotykamy dziecka, ma wielkie znaczenie. Dotyk powinien być przekonujący i precyzyjny, a nie mechaniczny i bezmyślny. Podając dłonie dziecku powinniśmy przekazywać pozytywne nastawienie i poczucie bezpieczeństwa.
Podstawową propozycją stymulacji dotykowej jest masaż dłoni wykonywany na powitanie. Towarzyszy mu piosenka, a olejek używany do masażu ma charakterystyczny dla danej pory roku zapach.
Zapachy, podobnie jak kolory, oddziaływują na naszą psychikę.
Do lata przyporządkujemy zapach różany, działa on kojąco, łagodzi złość, gniew, bezsenność, pomaga rozładować stres.
Podczas jesieni używamy lawendy, która łagodzi napięcia, uspokaja, wzmacnia.
Do zimy przypisana jest mięta, działa uspokajająco, wzmacniająco i rozluźniająco. Mięta udrażnia drogi oddechowe.
Wiosną używamy olejku cytrynowego, który działa antyseptycznie, pobudza apetyt i ożywia.
Każdej porze roku przyporządkujemy instrumenty będące źródłem bodźców dźwiękowo – wibracyjnych.
Latem jest to gong i grzechotka z piaskiem, jesienią używamy dzwonów rurowych.
Zimą posługujemy się dzwonkami i trójkątami, wiosną używamy bębna.
Silne wibracje tych instrumentów wspomagają odbiór fal akustycznych.
Kolejna grupą są bodźce smakowe. I te zmieniają się cyklicznie, wraz z porami roku.
Celem wprowadzenia tych bodźców jest dostarczenie dziecku przyjemności wynikającej ze smakowania różnych potraw a nie nauka jedzenia.
Latem podajemy słodką wiśniową konfiturę z naturalnych owoców, jesienią miód i krem orzechowy.
Zimą miętowe talarki w czekoladzie, natomiast wiosną podajemy gorzko-kwaśną cytrynę posypaną cukrem.
Jest jeszcze jeden ważny element zajęć. Każdą porę roku charakteryzuje inny żywioł, który jest elementem „porannego kręgu”. Żywioły, czyli ogień, wiatr, woda i ziemia. Są bodźcami ciemnymi, ponieważ mają charakter polisensoryczny.
Ogień to bodziec wzrokowy, ale daje ciepło, przyporządkowujemy go latu. Wiatr czujemy na skórze, słychać i widać, jest on przyporządkowany jesieni.
Woda przyporządkowana jest zimie – możemy słyszeć plusk wody, oglądać ją i poczuć jej krople i doświadczyć zimna lodu.
Ziemia jest żywiołem wiosny, ziemia to bodziec wzrokowy, ale ma także swój zapach.
Poniżej przedstawiam schemat przebiegu spotkania i zajęć:
- Zapalenie lampki zapachowej ( w lecie różany, jesienią-lawendowy, zimą-miętowy, wiosną-cytrynowy)
- Obejście z lampką kręgu dzieci (wymienienie imion, zwrócenie uwagi na zapach oraz cechy ognia – ciepły, jasny)
- Piosenka na powitanie z wymienieniem imienia każdego dziecka i jednocześnie masaż dłoni oliwką zapachową (zapach oliwki winien być taki sam jak lampki zapachowej), Piosenka – na melodię „panie Janie” – to np. słowa „ Witaj ...(imię dziecka) / 2x, jak się masz /2x. Wszyscy cię lubimy /2x, bądź wśród nas /2x”.
- Krótkie opowiadanie o każdej porze roku. Możemy pokazać różne ciekawostki przyrodnicze związane z daną porą roku (wiosną podlać zboże w doniczkach, jesienią obejrzeć liście i kasztany, zimą dzieci oglądają śnieg, latem zwracają uwagę na wysoką temperaturę. Przy demonstracji możemy otwierać okna).
- Spotkanie z żywiołem:
· wiosną rozcieramy dzieciom glinę na dłoniach, najpierw jest mokra, śliska, a później ciepła, szorstka i krucha; latem zapalamy kilka świec lub lampion, opowiadamy o ogniu i pokazujemy jego właściwości, na koniec zdmuchujemy go lub zalewamy wodą; jesienią wentylatorem rozwiewamy suche liście, poruszamy tkaninami na ścianach i suficie albo zabawkami mobilnymi, rozwiewamy włosy dzieciom; zimą demonstrujemy wodę w stanie ciekłym i zamarzniętym, dzieci dotykają lodu, który jest twardy, śliski , zimny i mokry.
- Demonstracja instrumentu muzycznego: gra nauczyciel i w miarę możliwości dzieci: wiosną na bębnie, latem na gongu, jesienią na dzwonach rurowych, a zimą na dzwonkach i trójkącie.
- Zakładanie na głowy dzieci kolorowych chust (kolor chusty według pory roku) – dziecko ściąga samo (lub z pomocą) chustę z głowy;
- Zaciemnienie sali: szukanie z lampką dzieci, wymawianie ich imion, dziecko w miarę możliwości odpowiada odpowiednią głoską: wiosną – „o”, latem – „i”, jesienią – „e”, zimą – „a”, albo inaczej daje znak, gdzie się znajduje, np. poprzez podniesienie ręki albo nogi.
- Lampa nadfioletowa: w ciemnościach i w świetle nadfioletowym pokazujemy fosforyzujące zabawki, gumy, materiały, w odpowiednim kolorze, zimą możemy rozdmuchiwać kawałki białego papieru jako płatki śniegu, oglądamy jak części garderoby uczniów „świecą”.
- Bodźce smakowe: podajemy dzieciom odpowiedni smakołyk, latem – słodką wiśniową konfiturę, jesienią miód lub krem orzechowy, zimą miętowe talarki, wiosną – cytrynę z cukrem, pamiętamy o higienie i osobnej łyżeczce dla każdego dziecka!
- Gaszenie lampki zapachowej.
Jedna z metod terapeutycznych o szerokich możliwościach zastosowania w pracy z dziećmi jest Metoda Ruchu Rozwijającego opracowana przez Weronikę Sherborne.
Metoda ta została upowszechniona w Polsce od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych i chętnie jest wykorzystywana w pracy z dziećmi z różnymi zaburzeniami rozwoju i różnorodnymi potrzebami edukacyjnymi.
Podstawowe założenia tej metody to rozwijanie przez ruch:
- świadomości własnego ciała i usprawnienia ruchowego
- świadomości przestrzeni i działania w niej
- dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywanie z nimi bliskiego kontaktu
Opracowany przez W. Sherborne system ćwiczeń wywodzi się z naturalnych potrzeb dziecka, zaspokajanych w kontakcie z dorosłymi. Z tzw. baraszkowaniem z matką, ojcem, które pojawia się we wczesnym dzieciństwie każdego dziecka.
W swoim programie ćwiczeń ruchowych „Ruch Rozwijający” W. Sherborne wyróżniła następujące grupy ćwiczeń wspomagających rozwój dziecka:
- ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała (wyczuwanie własnego ciała, nazywanie części ciała),
- ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu. Ćwiczenia te umożliwiają poznanie otoczenia, dzięki czemu możemy czuć się swobodnie i nie obawiać się go
- ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerem, grupą,
- ćwiczenia twórcze
Udział w ćwiczeniach metodą W. Sherborne ma na celu stworzyć dziecku okazję do poznania własnego ciała, usprawniania motoryki, poczucia własnej siły. Dzięki temu zaczyna mieć zaufanie do siebie, zyskuje też poczucie bezpieczeństwa. Podczas ćwiczeń ruchowych dziecko poznaje przestrzeń, w której się znajduje, przestaje ona być dla niego groźna. Dlatego dziecko czuje się w niej bezpieczne, staje się aktywne, przejawia większą inicjatywę, może być twórcze.
W Metodzie Ruchu Rozwijającego ważna jest przede wszystkim atmosfera w jakiej odbywają się ćwiczenia. Dziecko najlepiej, najbezpieczniej się czuje, gdy może swobodnie baraszkować. Zabawa powinna nieść mu radość i umożliwić bezproblemowe pokonywanie wszelkiego rodzaju przeszkód i trudności. Tylko w takich warunkach dziecko ma możność poznania oraz zdobywania doświadczeń.
Zabawa powinna przebiegać w atmosferze spokoju. Nie wolno zmuszać dziecka do ćwiczeń, łamać jego oporu siła, by przez to nie wyzwolić przekory, lęku czy agresji.
Zestawy ćwiczeń dobieramy według potrzeb indywidualnych każdego dziecka, stopnia trudności przystosowawczych, możliwości psychofizycznych, wieku, wskaźnika lęku jaki przejawia, zdobytych doświadczeń.
Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne jest bardzo przydatna w pracy z dziećmi głęboko upośledzonymi, przyczynia się do rozwoju w dwóch ważnych dziedzinach: wykształcenia obrazu samego siebie – wyodrębnienia własnej osoby z otoczenia i poczucia tożsamości oraz nawiązania kontaktów społecznych (interpersonalnych). Metoda W. Sherborne umożliwia dzieciom upośledzonym umysłowo zaspokoić także potrzeby psychiczne jak potrzebę bezpieczeństwa, potrzebę rozwoju, potrzeby społeczne i poznawcze oraz bardzo dla nich ważną potrzebę ruchu.
Ruch jest zabawą, która daje przeżycie radości i dzielenia jej z innymi, co jest dla dzieci upośledzonych jedną z najważniejszych rzeczy.
Kolejną metodą stosowaną z dziećmi głęboko upośledzonymi jest metoda opracowana przez Christophera Knilla. Metoda ta może być wykorzystywana do każdego dziecka, bez względu na jego możliwości i stan psychofizyczny. Jej zastosowanie możliwe jest w trakcie terapii indywidualnej, jak i przy nawiązaniu kontaktu z dzieckiem, rozbudzaniu sprawności pozytywnej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie ciała i rozwijaniu poczucia tożsamości. Istotą tej metody jest prowadzenie wyraźnie ustruktualizowanej sesji. W zależności od celu i problemów dziecka przebieg każdej sesji określony jest przez wyraźny scenariusz. Na przykład Program Wprowadzający przeznaczony jest na początkowe sesje, pozwalający nawiązać kontakt z dzieckiem i przygotować je do realizowania kolejnych Programów Aktywności – trwa w przybliżeniu 8 minut i ma następujący przebieg:
- kołysanie
- wymachiwanie rękami
- pocieranie dłoni
- klaskanie
- głaskanie głowy
- głaskanie brzucha
- relaksacja
Każdemu etapowi przyporządkowana jest inna, bardz0o wyraźna radosna linia melodyczna. Dzieci po pewnym czasie zaczynają bardzo wyraźnie łączyć bodźce słuchowe – melodię – ze schematem i rodzajem wykonywanej czynności. Dzięki temu osiąga się nie tylko nawiązanie kontaktu i rozwijanie aktywności, ale również orientację w czasie, umiejętność przewidywania oraz bardzo wyraźny rozwój koordynacji słuchowo-ruchowej: rytmizowanie ruchów w zależności od muzyki.
W pracy terapeutycznej wykorzystuję również elementy muzykoterapii.
Znaczenie muzyki dla stymulacji i usprawnienia dziecka upośledzonego umysłowo nie sposób przecenić. Istotne wartości, jakie niesie muzyka to:
- oddziaływuje na zmysły, wprawia w wibrację cały organizm,
- muzyka wyzwala radość, która jest nowym bodźcem do rozwoju,
- muzyka przenika bariery intelektualne, emocjonalne, charakterologiczne i motoryczne,
Muzykoterapia obejmuje dwie grupy oddziaływań: muzykoterapię receptywną, polegającą na wykorzystaniu muzyki na psychofizyczny rozwój człowieka oraz muzykoterapię aktywną, łączącą dobierane bodźce dźwiękowe z aktywnością ruchową.
Muzyka oddziaływuje na człowieka jako na jedność ciała, umysłu i ducha, gdyż łączy oddziaływania na:
- sferę ruchową,
- procesy poznawcze jednostki
- procesy emocjonalne
- sferę społeczną
Muzyka uwrażliwia na odbiór bodźców z otoczenia, wpływa na rozwój świadomości własnego ciała, koncentracji uwagi, pamięć wyobraźnię. Pobudza ciało w zakresie ruchów dowolnych. Kształtuje umiejętności współdziałania w grupie.
Muzyka daje możliwość odbioru miłych, przyjemnych doznań, może być źródłem odprężenia, pomaga nawiązać kontakt z drugim człowiekiem.
W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych osoby głęboko i wielorako niepełnosprawne mają możliwość przeżycia i doświadczenia czterech podstawowych sytuacji terapeutycznych:
- odreagowania,
- rytmizacji,
- relaksacji,
- aktywizacji.
Muzykoterapia to metoda, przy pomocy której można tworzyć sytuacje dostarczające sposobności do zaspokajania potrzeb psychicznych osób głęboko i wielorako niepełnosprawnych.
Masaż. Jednym z najwcześniej rozwiniętych zmysłów jest dotyk. Ma on fundamentalne znaczenie dla całego organizmu i wpływa na fizyczny i psychiczny rozwój dziecka. Dzieci, których rozwój psychoruchowy przebiega nieprawidłowo, z powodu ograniczonej możliwości poruszania się i zaburzonego współdziałania, mają duży niedosyt wrażeń czuciowych. Dlatego trzeba pamiętać o dostarczaniu ich w odpowiedni sposób. Można to osiągnąć wykonując systematycznie masaż całego ciała.
Masaż dostarcza wrażeń czuciowych, ale jest także przygotowaniem do ćwiczeń ruchowych oraz pomocą w rozwoju prawidłowego odczuwania własnego ciała. Pobudza czynności fizjologiczne, zwiększa koordynację mięśni i dobrze wpływa na wszechstronny rozwój psychofizyczny dziecka.
Wpływ masażu na ustrój człowieka.
1. Wpływa na skórę – usuwane są ze skóry w postaci łusek obumarłe komórki i warstwy zewnętrzne. Sprzyja to polepszeniu „oddychania skóry” oraz wzmożeniu czynności wydzielniczych gruczołów łojowych i potowych. Dzięki masażowi naczynia skórne, krwionośne rozszerzają się, poprawia się obieg krwi, odżywianie skóry oraz znajdujących się w niej gruczołów.
2. Wpływ masażu na mięśnie – pod wpływem masażu tkanka mięśniowa jest lepiej zaopatrzona w tlen i substancje odżywcze. Masaż zwiększa zdolność mięśnia do pracy.
3. Wpływ masażu na stawy, ścięgna – pod wpływem masażu zwiększa się elastyczność i wytrzymałość aparatu węzadłowego, stopień ruchomości stawów.
4. Układ krwionośny i limfatyczny – zwiększa ukrwienie, prąd krwi i limfy ulega przyspieszeniu, sprzyja to zasileniu organizmu w tlen i substancje odżywcze.
5. Wpływ na układ nerwowy – działa na obwodowy układ nerwowy, poprzez korę na centralny układ nerwowy. W zależności od użytych chwytów działa kojąco – takim chwytem jest głaskanie, oraz pobudzająco – ugniatanie.
Metodyka masażu. Wszystkie ruchy wzdłuż przebiegu naczyń ułożonych w kierunku najbliższych węzłów chłonnych:
- kończyna górna – od dłoni do stawu łokciowego, od stawu łokciowego do pachy,
- kończyna dolna – stopa do stawu kolanowego i do pachwiny,
- okolica krzyżowa i lędźwiowa – miednica w kierunku węzłów pachwinowych,
- plecy – od kręgosłupa na zewnątrz, dolne odcinki do pachwiny, górne do pachy,
- szyja – od linii włosowej w dół do węzłów podobojczykowych, jeżeli na obręcz barkową to do pachy,
- klatka piersiowa – od mostka na zewnątrz i w kierunku pachy
- &#x...
opowiastka