Badania porownawcze - dyskusja o metodzie 106 do konca.pdf - Literatura porównawcza - sunka

106

Badania porównawcze - dyskusja o metodzie

Sesja trzecia

107

spól móglby dopiero okreslic i przystosowac metody badawcze, efek-

tywne dla realizacji danego projektu.

Kontynuowac chce równiez rozwazania podjete przez profesorów

Piotra Salwe i Malgorzate Packalen, dotyczace kondycji filologa obce-

go. Jest ona tak odmienna od kondycji badacza i wykladowcy filologii

macierzystej w danym kraju, iz potrzeba badan porównawczych nie

moze tu byc w zadnym wypadku marginalizowana. Zarówno w dy-

daktyce jak w badaniach wlasnych filolog obcy pozostaje w perma-

nentnej sytuacji komparatysty: konfrontuje wykladana literature i kul-

ture z kultura macierzysta danego kraju.Jako filolog-slawista,zajmuja-

cy sie literaturami i kulturami mniej licznych w skali europejskiej na-

rodów poludniowoslowianskich: serbska, chorwacka, slowenska, ma-

cedonska, pracuje ze studentami, których wiedza literaturoznawcza,

tak z zakresu historii jak i teorii literatury, opiera sie na fundamencie

polonistycznym. Student-slawista (podobnie jak student kazdej filolo-

gii obcej) nieustannie wiec porównuje dzieje literatury i kultury pol-

skiej z dziejami literatury i kultury, która dopiero poznaje. Wykladow-

ca w oparciu o wlasne badania przybliza sluchaczom takie porówna-

nia i pomaga w przyswajaniu obcej kultury. Wymaga to - od obu

stron uniwersyteckiego dyskursu - umiejetnosci widzenia literatury

studiowanej z dwu zarazem perspektyw: kultury bedacej gleba dla tej

literaturyoraz kultury macierzystejsluchacza.Filolog obcy odbywa

z odbiorcami swej wiedzy nieustanna komparatystyczna podróz po

innej kulturze, oprowadzajac takze po jej literackich szlakach.

Bywa i tak, ze student filologii obcych z racji samej pluralistycznej

natury przedmiotu zmuszony jest do stalego porównywania róznych

poznawanych literatur oraz ksztaltujacych je procesów. Oto studiujac

literatury narodów Jugoslawii (w tym literatury w jezyku serbsko-

-chorwackim, uznawanym przez szereg lat za jeden, a obecnie podzie-

lonym na dwa), student zapoznal sie z odrebnymi literaturami: serb-

ska i chorwacka, okreslonymi innym przebiegiem rozwoju historycz-

nego, nalezacymi tez do innych kregów kulturowych: prawoslawne-

go i katolickiego. Nowe czasy polityczne przyniosly dodatkowe kom-

plikacje. Oto przyklad: literatury Jugoslawii mialy swoje piec minut

swiatowej popularnosci i obecnosci na szerszym polu literackich po-

równan dzieki uzyskaniu przez Ivo Andricia Nagrody Nobla. Ivo An-

dric zaliczany byl wówczas zarówno do literatury chorwackiej jak

serbskiej, a wypowiedzial sie najpelniej jako pisarz bosniacki. Jak go

zakwalifikowacobecnie, do czyjej literatury? Dzis - ze wzgledu!lafe-

deracyjna opcje tego pisarza - odzegnuja sie od niego Chorwaci, na-

tomiast gotowi sa go zaanektowac Serbowie, gdy w gruncie rzeczy je-

go dorobek pisarski w zasadniczym zrebie odwoluje sie do kultury re-

gionu: jest bosniacki, a zarazem jugoslowianski, reprezentuje wspól-

note kulturowa, której reprezentacji panstwowej juz dzis nie ma.

Wskazmy przyklad literatury macedonskiej. Specyfika jej dziejów

wymaga nieodzownie sledzenia porównawczego, uwzgledniajacego

literatury narodów sasiednich. O pismiennictwie starych ziem mace-

donskich, powstalym w jezyku staro-cerkiewno-slowianskim, w isto-

cie nalezy mówic jako o czesci wspólnoty serbsko-bulgarsko-mace-

donskiej, kregu prawoslawnego, spokrewnionego blisko z pismien-

nictwem bizantyjskim. W wieku odrodzenia narodowego Macedonii,

w wieku XIX,wytworzyla sie bliskosc, a nawet jednosc elit kultural-

nych macedonsko-bulgarskich (na co bulgarscy ideolodzy kultury

chetnie sie powoluja, odmawiajac kulturze macedonskiej zakorzenie-

nia narodowego). Po II wojnie swiatowej literatura macedonska uzy-

skalastatus odrebnej literatury narodowej, rozwijajac sie w nurcie kul-

turowo-politycznym jugoslowianskim, w izolacji od literatury bulgar-

skiej (co sprzyjalo ksztaltowaniu jej narodowej odmiennosci).

Wspomniane dzieje literatur poludniowo slowianskich przekonu-

ja, ze tylko w ujeciu porównawczym ujawniaja sie elementy swoiste

i uniwersalne tych literatur. Dzieje te moga byc takze dobra ilustracja

tego, ze pojecie "literatura narodowa" nalezy w istocie do arsenalu

ideologii narodowej, nie jest natomiast neutralna, ahistoryczna kate-

goria komparatystyki literaturoznawczej.

Aleksander Lipatow: W pewnym sensie jest to odpowiedz na pro-

pozycje: literatura polska widziana z zewnatrz, a w pewnym sensie -

na nawiazana tu wymiane zdan na temat uniwersalnosci i lokalnosci,

wartosci ponadnarodowych i narodowych. Otóz zgadzam sie z pania

profesor Zietarska i bez abstrakcyjnego teoretyzowania podam kon-

kretny przyklad. W czasie przygotowan Historii literatury swiatowej

kolegium redakcyjne wezwalo mnie, jako autora rozdzialu polskiego,

do zapoznania sie z rozdzialami napisanymi przez autorów bialoru-

skich i litewskich. W moim rozdziale MikolajHussowczyk i Sarbiewski

figurowali jako autorzy polscy, natomiast w rozdziale bialoruskim ja-

ko bialoruscy; w litewskim jako litewscy.Sprawa byla, poza konkretna

interpretacja tekstów, bardzo delikatna ze wzgledów narodowoscio-

wych. Zaproponowalem wiec taka formule: kwestia dotyczy autorów-

-Polaków,których utwory funkcjonowaly na terenach etniczne bialo-

ruskich lub etniczne litewskich. Weszlyone do historii kultury i pozo-

staly w swiadomosci tych narodów. Mamy tu wiec do czynienia

z pewnymi wartosciami ponadnarodowymi, które niesie w sobie na-

108

Badania porównawcze - dyskusja o metodzie

Sesja trzecia

109

rodowa kultura i literatura polska: oddzialujac, staje sie w ten sposób

czescia innych kultur wlasnie ze wzgledu na te wartosci. I to sformu_

lowanie przekonalo autorów bialoruskich i litewskich.

Inna sprawa: literatura polska widziana z zewnatrz. Bez historii li-

teratury polskiej nie mozemy wyjasnic genezy Baroku w literaturach

wschodnioslowanskich, gdyz Barok ten powstal bezposrednio pod

wplywem polskim. Dokonalo sie to w sytuacji. kiedy bizantynizm po-

zostal bez Bizancjum, stawal sie wiec z czasem wartoscia martwa. Po-

wstalo wówczas zapotrzebowanie na nowa sztuke, odpowiadajaca

nowej rzeczywistosci kulturowej i swiadomosci etnicznej Slowian

Wschodnich. Wylania sie tu zasadnicza prawidlowosc kulturowa:

wplyw moze zaistniec tylko wtedy, kiedy zaistnieje lokalna potrzeba

i gotowosc jego przyjecia. Wobec tego nalezy mówic o aktywnosci

"strony potrzebujacej", która nawet wbrew konfliktom politycznym

i - przede wszystkim - konfesyjnym czerpie z kultury innego narodu

i wypracowuje swoje wlasne wartosci. Problem ten przedstawia sie

wiec nieco inaczej niz w czasach pozytywizmu. Sprawa jest tym bar-

dziej interesujaca i naukowo aktualna.

Doswiadczenie polskie zostalo odebrane w literaturze ukrainskiej,

bialoruskiej, a nastepnie w literaturze Panstwa Moskiewskiego po-

przez skojarzenie go (nie tylko slepy odbiór i nasladowanie!) z trady-

cja wlasna, pochodzaca z Bizancjum. Na przyklad: nie bylo wczesniej

gatunku panegiryku. Laczono wiec wzór polskich wierszy panegi-

rycznych z lokalna tradycja tzw. "slowa pochwalnego". Nie bylo ody-

laczono ja z istniejaca od XVIwieku tzw. "opowiescia wojskowa".Wo-

bec tego nie mozna odtworzyc historii literatury ani rosyjskiej, ani

ukrainskiej, ani bialoruskiej bez historii literatury polskiej.Jest to je-

szcze jedno swiadectwo. ze Muzy sa mocniejsze od Marsa,i to nie tyl-

ko na takim terenie.

Sadze wiec. ze nie trzeba sie odzegnywac od problematyki wply-

wów: one istnialy.Trzeba tylko tradycyjne pojecie wplywu reinterpre-

towac w swietle aktualnej wiedzy historycznoliterackiej.

ratOry porównawczej badz czlonkiem stowarzyszenia komparaty-

stóW.Cóz wiec my, Polacy, mamy poczac, skoro od lat stu nie mamy

KatedryKomparatystyki?Mialaona wprawdzie powstac przed 15laty

WWarszawie.Uchwalilismy, ze bedzie powolana; ustalilismy, kto ma

nia kierowac. Ten jednak wolal byc dyrektorem Rozglosni Radia Wol-

na Europa. I Katedra Komparatystyki przepadla. A co wiecej, nawet

StowarzyszenieKomparatystów zostalo ostatnio rozwiazane.

Awiec - prosze Panstwa - jestesmy w biedzie. Na podstawie oso-

bistego mniemania trudno okreslic cos, co powinno miec swój obszar

i swoje granice. A trudno tym bardziej, iz wlasciwie kazdy historyk li-

teratury jest w jakims stopniu komparatysta. Ale to zarazem sprawia,

ze w ogóle mamy prawo dyskutowac o literaturze porównawczej.

I juz przechodze do literatury narodowej i jezyka. Sadze, podob-

nie jak profesor Kasperski, ze zwiazek tych elementów nie jest bynaj-

mniej konieczny. Na przyklad, angielski jest jezykiem kilku literatur

narodowych: angielskiej, irlandzkiej, amerykanskiej, australijskiej, ni-

geryjskiej etc. Jest tez mozliwa sytuacja odwrotna, której klasycznym

przykladem sa Niemcy.Na ich obszarze wspólistnialy jezyki górnonie-

miecki i Plattdeutsch oraz ich odmiany, jak np. jezyk fryzyjski czy dia-

lekt wschodnio pruski, który powstal w Prusach Ksiazecych jako

odmiana Plattdeutsch. Ostatecznie jednak jezyk nowogórnoniemiec-

ki,uformowany w XVIwieku, zdominowal inne i stal sie ogólnonaro-

dowym. (Nota bene, z kolei odmiana sredniogórnoniemieckiego jest

jezyk jidysz). Sa to zjawiska stosunkowo proste, ale bywaja bardziej

skomplikowane. Nalezy do nich wspomniana literatura irlandzka.

Wiekszosc Irlandczyków posluguje sie angielskim, ale okolo 10%lud-

nosci mówi na co dzien po galicku, który nie ma nic wspólnego z an-

gielskim (nalezy do grupy celtyckiej). I on jest jezykiem urzedowym.

A literatura irlandzka powstaje w obu jezykach. Innym przykladem

wielojezycznosci jest literatura zydowska. Uzywa ona (nie liczac kilku

partykularnych odmian) dwóch zupelnie odmiennych jezyków: ji-

dysz, który jest jezykiem germanskim i hebrajskiego. Adresowana zas

bywa do tych samych w zasadzie odbiorców.

Wezmy z kolei pod uwage lacine. Byla jezykiem narodowym Rzy-

mian, pózniej stala sie mowa elit calej katolickiej Europy. Od Srednio-

wiecza takze Polacy poslugiwali sie lacina, ale na przelomie XVIi XVII

wieku stala sie ona u nas czyms innym niz byla w Sredniowieczu, a na-

wet w Renesansie. Ulegla daleko idacemu umasowieniu. Znaj~mosc

jej stala sie znakiem przynaleznosci do stanu szlacheckiego oraz am-

bicja tYchmieszczan, którzy starali sie zblizyc kulturowo do szlachty.

Dla polskiego szlachcica XVIIw. nie byl to jezyk obcy. Stal sie bliski,

Janusz Maciejewski: Zglosilem wypowiedz na temat: literatura na-

rodowa a jezyk literatury; chce jednak zaczac ocl uwagi dotyczacej ca-

lej naszej dyskusji o literaturze porównawczej. Sledzac ja, doszedlem

do wniosku. ze przy ustalaniu, kogo mozna uznac za komparatyste, co

do jednego tylko moglibysmy byc zgodni: komparatysta jest ten, kto

sie za niego uwaza. Wszelkie inne próby okreslenia nie zadowola za-

interesowanych. Ale stad sie bierze pewna bieda, bo zeby zasadnie

uwazac sie za komparatyste, najlepiej byc kierownikiem katedry lite-

110

Badania porównawcze - dyskusja o metodzie

Sesja trzecia

111

"wlasny", takze - podobnie jak polszczyzna - swoiscie narodowy.

Stad zjawisko makaronizmów, które - jak uparcie powtarzam - nie

bylo zadna aberracja, lecz skutkiem faktu, ze sarmacki szlachcic _

a w czesci i mieszczanin - swobodnie poslugiwal sie zarówno pol-

szczyzna, jak i lacina. Dowodem tego teksty,w których sie przeskaki-

walo z jednego jezyka do drugiego: jedno zdanie po lacinie, drugie

zdanie po polsku. Kazdy to rozumial, nie trzeba bylo przekladac.

Mozna wiec powiedziec, ze literatura wzrastajaca na gruncie sar-

mackiej formacji kulturowej poslugiwala sie co najmniej dwoma jezy-

kami. Chcialbymprzy tym podkreslic owo "co najmniej". Rzeczpospo-

lita zrosla sie z wielu zywiolów etnicznych, choc stanowila niewatpli-

wie jedno, zwarte panstwo, o jednej, wspólnej kulturze i literaturze.

Niepolskie narody wnoszace do niej swój wklad, wnosily i jezyki.Je-

den z nich, tak zwany wówczas ruski (tzn. bialoruski i ukrainski) mial

przy tym znaczenie niebagatelne. Podobnie jak w wypadku laciny,

mamy tez w koncu XVI i w XVIIwieku przyklady "makaronów" pol-

sko-ukrainskich czy polsko-bialoruskich - dziel przechodzacych

z jednego jezyka w drugi. I ten typ dwu- czy wielojezycznosci okazal

sie znacznie trwalszy niz polsko-lacinski. Pojawial sie w literaturach

polskiej, ukrainskiej i bialoruskiej takze w XVIII,XIX,a nawet XXwie-

ku.

zykiem kaleczonym i charakterystycznym, z którego od razu widac,

ze to Zyd. A zatem jezyki niemiecki czy zydowski byly jezykami "ze-

wnetrznymi", natomiast jezyki polski, ukrainski i bialoruski - "we-

wnetrznymi". I w jakims stopniu wewnetrzny byl takze - choc tylko

regionalnie - litewski. Sa intermedia, w których Litwini mówia po li-

tewsku, a ich rozmówcy odpowiadaja po polsku. Ciekawa jest takze

odmiana regionalna niemczyzny na gruncie jezyka polskiego. Mie-

szkancy miast pruskich mówili po niemiecku, ale poniewaz znali laci-

ne i polski, i u nich (np. w listach) pojawialy sie w niemczyznie lacin-

skie i polskie wtrety.

Zjawiska te swiadcza o mozliwosciach istnienia kultury - a wiec

i literatury - opartej na bazie kilku jezyków. Czy byla to literatura na-

rodowa? Otóz mam watpliwosci. Byla to raczej jedna literatura wielo-

narodowej wspólnoty. Powstawaly w niej równiez teksty wylacznie

w jezyku bialoruskim czy ukrainskim, polskim lub lacinskim. Ale two-

rzylije najczesciejci sami autorzy, którzy pisali tez równoczesnie w in-

nych jezykach. Oczywiscie badacz ukrainski czy bialoruski sklonny

bedzie z tekstów napisanych po ukrainsku czy bialorusku budowac li-

terature ukrainska czy bialoruska. Ale mozna równiez - jak to uczynil

wybitnybadacz bialoruskiAdam Maldzis - obok pojecia literatury

bialoruskiej (tzn. spisanej w jezyku bialoruskim) wprowadzic pojecie

"wielojezycznej literatury Bialorusi", do której nalezeliby takze ci, co

na jej obszarze pisali po polsku, po lacinie, a nawet po rosyjsku (jak

np. Symeon Polocki). Uwazam, ze proponowane przez Maldzisa roz-

graniczenia mozna stosowac szerzej, na innym równiez obszarze.

Sad mój na temat tej literatury rózni sie jednak od opinii badaczy

ukrainskich i bialoruskich. Nalezy ona - w moim przekonaniu - do

jednej kultury, która rozpadla sie w XIXwieku, ale mimo to jej wielo-

jezycznosc dotrwala do polowy wieku XX.W komedii Janki Kupaly

1/3 tekstu jest w jezyku polskim, pozostala zas czesc - w bialoruskim.

Szlachcic Krynicki mówi po polsku, "po pansku"; odpowiadaja mu

"po prostemu", tak sie to wtedy nazywalo. Nauczyciel,który sie poja-

wia, wyglasza swa kwestie po rosyjsku. Utwór ten nie jest odosobnio-

ny. Kazdy Bialorusin wiedzial, ze pan musi mówic po polsku i, co wie-

cej, polski jezyk znal.

Mamy wiec obraz kultury wieloetnicznej i wielonarodowej, ale jest

to wszak jedna kultura, której nie mozna zaanektowac tylko dla Polski.

Wszystkie te cztery literatury przechodzily przez pewien etap jednej

kultury wielonarodowej. Proponuje, zeby rozwazania jej dotyczace

takze uznac za komparatystyke i od dzis bede sie czul znacznie bar-

dziej dowartosciowany, gdy powiem, ze jestem komparatysta.

Jest taki piekny erotyk przypisywany Sepowi-Szarzynskiemu,

który sie zaczyna od slów "Terpyz, holowonko... ", a w drugim wersie

z ukrainskiego przechodzi na polski. W Powrocie posla znajduje sie

dialog Szarmanckiego z Kozakiem, pytanym po polsku, a odpowiada-

jacym po ukrainsku. Podobnie jest w wielu powiesciach dziewietna-

stowiecznych, np. w Dziurdziach Orzeszkowej okolo 1/4 tekstu (wy-

powiedzi chlopskich bohaterów) jest po bialorusku.

Pzypomne, ze w XVIIw. praktyka wielo-, a scislej trójjezycznosci

byla usankcjonowana prawnie. Jedna z uchwal Unii Lubelskiejglosila,

ze dopuszczalne sa w sejmie wypowiedzi w trzech jezykach: po laci-

nie, po polsku i "rusku". Pomimo staran szlachty inflanckiej wykluczo-

no natomiast jezyk niemiecki, bo lacine kazdy Polak rozumie, ruski -

tez, a niemiecki trzeba by tlumaczyc.I podobnie zdecydowano o jezy-

ku litewskim, mimo zabiegów szlachty ze Zmudzi.

Wracajac zas do wielojezycznych tekstów, to ich przykladem sa

m.in. intermedia. Jesli pojawia sie w nich szlachcic, to mówi po pol-

sku, czasem przetykajac wypowiedz lacina, jesli chlop - po ukrain-

sku. Gdy sie natomiast pojawi Niemiec, to mówi kaleka polszczyzna,

przetykana slowami niemieckimi. Zyd zas albo po polsku, albo po

ukrainsku, w zaleznosci od pytajacego. W obu przypadkach mówi je-

112

Badania porównawcze - dyskusja o metodzie

Sesja trzecia

113

Piotr Salwa: Dziekuje bardzo. Problem tego jezyka czy jezyków

byl i jest bardzo skomplikowany. Przypominam sobie wspomnienia

znakomitego radzieckiego znawcy Dantego. Igora Belzy,bratanka po-

ety - autora wiersza Kto ty jestes - Polak maly który wspominal, jak

po raz pierwszy zetknal sie z poematem Dantego. Otóz czytala mu go

po francusku matka w Lazienkach w Warszawie. Prosze o zabranie

glosu profesora Lichanskiego.

Chcialbym na koniec zwrócic uwage na pewien szczególny przy-

padek relacji zachodzacej pomiedzy literatura narodowa i obca. Oto

dzielo, acz napisane w jezyku narodowym, jest w gruncie rzeczy ob-

ce, bo zakorzenione w odleglej tradycji literackiej lub w swoiscie

przetworzonym kontekscie innych kultur. Taka jest np. twórczosc J.

R.R.Tolkiena: czytana bez rozleglych uwiklan filologicznych wydaje

sie bardzo powierzchowna; gleboki sens zyskuje zas w odwolaniu

np. do historii jezyka angielskiego i jezyków celtyckich. W odniesie-

niu do tego rodzaju zjawisk literackich konieczne sa takze dzialania

komparatystyczne; tylko one umozliwiaja ocene dorobku danego

tWórcy, np. - w wypadku literatury polskiej - Macieja Kazimierza

Sarbiewskiego.

Jakub Zdzislaw Lichanski: Wypowiedz moja bedzie dotyczyla

trzech spraw, które nasuwaja sie w zwiazku z tematyka obrad w dniu

dzisiejszym. Nawiaze najpierw do kwestii, która poruszyl profesor Ja-

nusz Maciejewski.

Problem, na który Pan Profesor zwrócil uwage, ma - jak sadze -

poczatki w wieku XVII.Komparatystyke musimy rozumiec - w odnie-

sieniu do tekstu literackiego - szerzej Wjej zakres wlaczyc nalezy np.

elementy heraldyki i genealogii. W przeciwnym razie zdarzyc sie mo-

ze, ze nie zrozumiemy tekstu literackiego na poziomie elementarnym.

Siegne po przyklad panegiryków, którymi blizej sie zajmowalem. Uje-

cia komparatystycznego wymagaja m.in. wystepujace w tych utwo-

rach warianty legend herbowych. Porównawczo, lecz we wlasciwym

kontekscie, tj. w kontekscie symboliki herbowej, potraktowane byc

powinny równiez zawarte w tekscie elementy heraldyczne, np. kolo-

ry, postacie zwierzat.

Druga kwestia, na która chcialbym zwrócic uwage, dotyczy retory-

ki. Zarysowala sie ona z cala wyrazistoscia w dyskusji nad haslem Hu-

manismus und Rhetorik, opracowywanym w zespole Seminar fur al-

gemeine Rhetorik z Tybingi. Pojawila sie mianowicie trudnosc usytu-

owania badanego zjawiska na mapie Europy. Wynikala ona stad. ze

nie ma retoryki polskiej, francuskiej, angielskiej etc. Jest tylko retory-

ka w dobie humanizmu w Europie. W dyskutowanym przypadku:

w Europie Wschodniej, bo Polska nie wchodzi w rachube jako osob-

ny teren zainteresowania redaktorów Historisches W6rlerbuch der

Rhetorik i uczestników wspomnianego seminarium.

I wlasnie retoryka pozwala na wyjscie poza ograniczenia regional-

ne czy tradycyjne postrzeganie historii kultury i literatury. Perspekty-

wa komparatystyczna jest konieczna, gdy rozpatrujemy historie reto-

ryki slowianskiej czesci Europy. W Sredniowieczu np. wazka role ode-

grala Stara Rus, w której rozwinela sie najwczesniej (dzieki tlumacze-

niom) retoryka. ale w wersji bizantynskiej. W czasach nowszych, tj.

w XVwieku. w tej czesci Europy na równi z Polska czy Czechami licza

sie tez Wegry.

Piotr Salwa: Mysle, ze pora przejsc teraz do zagadnien bardziej

ogólnych. Prosze o zabranie glosu pana profesora Kasperskiego, te-

matem jego wypowiedzi beda kryteria literatury narodowej. To poje-

cie zywo nas wszystkich obchodzace.

EdwardKasperski: Jednym z nastepstw komparatystyki jest to, ze

pewne pojecia, które sa mocno osadzone w swiadomosci badaczy,

pozbawia ona wlasnie tego osadzenia, a zarazem oczywistosci. Sadze,

ze tak wlasnie dzieje sie w przypadku kategorii narodu, o czym juz na

poczatku dyskusji wspomnial pan profesor Salwa.

Jakie sa konsekwencje postepowania porównawczego wobec tej

kluczowej w ostatnich dwóch wiekach kategorii literaturoznawczej?

Otóz, komparatystyka narusza - poprzez sama metodologie porów-

nawcza - tradycyjne, immanentne rozumienie literatury narodowej.

Jezeli wiec mozna powiedziec, ze badania immanentne uzasadniaja

i utrwalaja pojecie literatury narodowej, to badania komparatystyczne

wprowadzaja inny typ wyobrazni, inny typ myslenia i równoczesnie

- ze wzgledu na ów odmienny sposób myslenia - rewiduja pojecie li-

teratury narodowej od podstaw.

Kategoria literatury narodowej jest pojeciem historycznym, które

w zasadzie odwoluje sie do ciaglosci, trwania, tradycji. Glówna kate-

goria, która z kolei posluguje sie komparatystyka, jest natomiast poje-

cie zwiazków literackich. Myslenie w kategoriach tradycji literackiej

z jednej strony, a z drugiej strony w kategoriach zwiazków literackich

miedzy literatura wlasna i cudza - to dwa rózne sposoby myslenia.

Rózne tez maja konsekwencje. Czym jest zatem literatura narodowa

w swietle komparatystki? Na czym wlasciwie to pojecie sie opiera, je-

sli formulujemy je w aspekcie porównawczym?

114

Badania porównawcze - dyskusja o metodzie

Sesja trzecia

115

pojecia: jezyk polski - polska literatura narodowa i jezyk niemiecki -

niemiecka literatura narodowa bynajmniej sie nie pokrywaja zakresa-

mi. Mozebyc tak, ze literatura polskojezyczna nie jest narodowa, z dru-

giej zasstrony - dzielo, które spelnia pewne kryteria literatury narodo-

wej, nie musi byc wcale polskojezyczne. Tak bywa nierzadko na pogra-

niczach jezykowo-etnicznych.A zatem zwiazek miedzy jezykiem a po-

jeciem literatury narodowej nie jest zwiazkiem koniecznym, lecz raczej

fakultatywnym.Nie jest równiez warunkiem koniecznym, by dzielo na-

lezace do literatury narodowej powstalo na terytorium narodowym

(vide literatura Wielkiej Emigracji dziewietnastowiecznej).

Sadze zatem - biorac pod uwage wskazane okolicznosci - ze bada-

nia komparatystyczne podwazaja czysto immanentna kategorie litera-

tury narodowej. Erich Auerbach powiedzial kiedys, ze ojczyzna kom-

paratysty nie jest naród, lecz swiat. Jesli w tych kategoriach myslec

o komparatystyce, to pojecie literatury narodowej jest, byc moze, nie

tyle (formuluje to jako problem raczej, niz jako teze) pojeciem ponad-

czasowym co zjawiskiem historycznym. Oznacza ono zjawisko po-

wstajace w czasie i ograniczone czasem - kOllczace w nim kiedys

swoje trwanie. Jest zarazem pojeciem mocno usytuowanym na grun-

cie aksjologicznym.

Jak zarysowuja sie te przeslanki aksjologiczne, nie zawsze w pelni

uswiadamiane i wyartykulowane? Pierwsza jest ta, ze naród jest pew-

na organiczna caloscia. Dopiero afirmowanie narodu jako organicz-

nej calosci umozliwia myslenie o istnieniu literatury narodowej. Dru-

ga przeslanka jest przekonanie, ze spolecznosc narodowa jest

podmiotem zbiorowym, dziala jako podmiot. Przeslanka trzecia, do-

brze znana na przyklad badaczom literatury romantycznej, jest samo-

wiedza narodowa. Pojecie samowiedzy ma charakter epistemologicz-

ny, ale tez odnosi sie do sfery doswiadczen jednostkowych i zbioro-

wych. Takze z tego by wynikalo, ze literatura narodowa to pojecie

aksjologiczne.

Zapytajmy zatem, na czym sie opiera pojecie literatury narodowej,

ujmowanej aksjologicznie? Mysle, ze mozna tu zastosowac kategorie

homogenizacji. Wolno powiedziec, ze literatura narodowa jest pew-

nym zbiorem strategii homogenizacyjnych, czynieniem czegos jedno-

rodnym. Z tym jednak zastrzezeniem, ze wspólczesna nauka o litera-

turze pokazuje ograniczonosc pojecia homogenizacji, które jest zwy-

kle polaczone z pojeciem wykluczania.Jakies elementy zostaja zespo-

lone, tworza spójna calosc, ale równoczesnie inne elementy ulegaja

wykluczeniu. Naleza do nich zjawiska innorodne, "obce", stanowiace

innobyt w obrebie kanonu literatury narodowej.

Wydaje mi sie zatem, ze funkcja komparatystyki w stosunku do li-

teratury narodowej jest dwojaka. Po pierwsze: restytuuje i uzupelnia

ona to, co z kanonu literatury narodowej zostalo wykluczone. Pokazu-

je, ze literatura narodowa nie jest czysta etnicznie i jednolita, zawiera

jakies domieszki obce i jest kompozycja heterogeniczna. Po drugie:

komparatystyka pokazuje, ze pojecie literatury narodowej nie jest, jak

sadzili romantycy, pojeciem prymarnym, nadrzednym, ale ze w grun-

cie rzeczy jest ono pojeciem wtórnym, zbliza sie zakresowo i aksjolo-

gicznie do pojecia "literatury patriotycznej". Skadinad wiemy, ze nie

wszystko w literaturze polskiej jest liryka czy dramatem "patriotycz-

nym". Komparatystyka zmusza nas wiec do przemyslenia od podstaw,

czym jest literatura narodowa, jaka jest wlasciwie uzytecznosc tej ka-

tegorii.

AndrzejMencwel: Chcialbym zauwazyc, ze kategoria homogeniza-

cji jest w humanistyce zwiazana jednoznacznie z kultura masowa.

W humanistyce polskiej kategoria ta zyskiwala znaczenia wartosciuja-

ce. Warto przypomniec, ze "homogenizacja" nie oznacza samego tyl-

ko zmieszania elementów, lecz takie ich zmieszanie, które tworzy

odrebna jakosc.

Eugeniusz Czaplejewicz: Zaczne od sprostowania. Profesor Mito-

sek wspomniala o Konwersatorium Poetyki Wschodu i Zachodu. Kon-

wersatorium takie, o charakterze miedzywydzialowym, funkcjonowa-

lo na Uniwersytecie Warszawskim od roku 1979 prawie do polowy lat

osiemdziesiatych. Zostalo zorganizowane przez Zaklad Teorii Litera-

tury i Poetyki we wspólpracy z orientalistami, anglistami, germanista-

mi, romanistami oraz slawistami. Skupialo pracowników naukowych

róznych filologii o zainteresowaniach teoretycznoliterackich - ponad

dwadziescia osób. Rezultaty dyskusji publikowane byly na lamach

czasopism, np. "Przegladu Humanistycznego" czy "Zagadnien Rodza-

jów Literackich" oraz w tomach zbiorowych: Reflection on Literature

in Eastern and Western Cultures, 1990i Categories ofTime and Space

in Bastern and Western Poetics, 1992 (oba pod red. E. Czaplejewicza

i M. Melanowicza, którzy Konwersatorium prowadzili). Nie jest praw-

da, ze probematyka Konwersatorium sie wyczerpala. Raczej organizo-

wanie go i prowadzenie w tamtych warunkach stawalo sie sprawa co-

Mozna by tu powiedziec, ze fundamentem, na którym wspiera sie

literatura narodowa, jest jezyk narodowy lub etniczny. Ale jesli wziac

pod uwage np. literature niemiecka i literature jezyka niemieckiego

oraz literature polska i literature jezyka polskiego, to okazuje sie, ze

Badania porownawcze - dyskusja o metodzie 106 do konca.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: