ROZWÓJ IMIESŁOWÓW W JĘZYKU POLSKIM
I. Podstawa prasłowiańska
Ogólna charakterystyka imiesł. w języku psł.:
1) Różne typy im. tworzono w języku psł. różnymi przyrostkami, które po połączeniu z tem. I lub II mogły ulegać też różnym procesom fonetycznym, np. im. czasu ter. czynny – przyrostek *-ntj-, który po połączeniu z tematem I i po powstaniu nosówki dał charakterystyczne –ǫtj- (*tj w różnych językach słowiańskich w okresie rozpadu wspólnoty psł. się rozwinęło, w j. pol. dało –(ą)c-);
2) Wszystkie imiesłowy były ściśle związane z kategorią czasu – por. im. czasu ter., im. czasu przeszłego (inaczej w polszczyźnie dziś);
3) Wszystkie imiesłowy były odmienne (w języku polskim nie – por. im. przysłówkowe);
4) Imiesłowy mogły występować w odmianie prostej (rzeczownikowej) i złożonej (zaimkowej);
5) Wszystkie imiesłowy były zróżnicowane rodzajowo (odmiana przez rodzaje – męski, nijaki, żeński), tylko niektóre formy były wspólne (rodz. męski i nijaki im. czasu ter. czynnego oraz im. czasu przeszłego czynny I);
6) Imiesłowy mogły się odmieniać według typu twardotematowego lub miękkotematowego;
7) Imiesłowy w rodzaju męskim i nijakim odmieniały się na ogół według deklinacji –o- (twardotematowe) lub –jo- (miękkotematowe); w rodzaju żeńskim – według deklinacji –a- (twardotematowe) lub –ja- (miękkotematowe).
Sposoby tworzenia imiesłowów i ich typy:
IMIESŁOWY
tworzone od tematu I tworzone od tematu II
tj. tematu czasu ter. tj. tematu bezokolicznika (czasu przesz.)
(wariant z suf. tem. -o-,-no-)
im. czasu teraźniejszego im. czasu przeszłego
sposób tworzenia – sposób tworzenia –
w zależności od koniugacji w zależności od zakończenia tematu
1) im. czasu ter. czynny 1) im. czasu przeszłego czynny I
M.lp.m., n. M.lp. ż. m., n. ż.
I nes-y nes-ǫtj-i tem. II na spółgł. nes-ъ nes-ъši
II dvign-y dvign-ǫtj-i tem. II na samogł. zna-vъ zna-vъši
III znaj-ę znaj-ǫtj-i 2) im. czasu przeszłego czynny II
IV xval-ę xval-ętj-i suf. –l- + końc. rodz. nes-l-ъ, nes-l-o, nes-l-a
2) im. czasu ter. bierny 3) im. czasu przeszłego bierny
sufiks –m + końc. rodzajowe tem. II na:
a)-a-, -ě- zna-n-ъ, zna-n-o, zna-n-a
neso-m-ъ, neso-m-o, neso-m-a b) spółg. lub -i: nes-en-ъ, nes-en-o, nes-en-a
c) tem. II = rdzeniowi zak. na
-y-, -ę-, -i-, -u-: kry-t-ъ, kry-t-a, kry-t-a
II. Rozwój imiesłowów w języku polskim
Imiesłów czasu ter. czynny
Przyrostek -ǫtj-, -ętj- > stpol. -ąc-, -ęc-, por. B. lp. m. i n. niosąc (<*nesǫtjъ), M. lp. ż. chwalęcy (<*xvalętji).
W jęz. psł. ten imiesłów w M. lp. m. i n. miał temat krótszy na –y w dekl. –o-//-e-; -no-//-ne- (*nesy, *dvigny), oraz na –ę w kon. –jo-//-je-, -i- (*znaję, *xvalę); w języku stp. uogólniło się wszędzie –ę, por. stp. niosę, dźwignę, znaję, chwalę, a więc formalnie M.lp. r. m. i n. tego imiesłowu zrównał się z formą 1 os. lp. czasu ter.
W języku staropolskim zachowały się jedynie 3 formy im. czasu ter.:
· M.lp. m.: Mojżesz wszedł na gorę, (..), niosę (= niosący) z sobą cki (BZ), forma ta już w stp. wychodzi z użycia (niejednoznaczna, równa 1 os. lp. czasu ter..), zastępuje ją pierwotna forma B.lp. m.;
· M.lp. ż.: chwalęcy (< *xvalętji), por. Maria (...) chwalęcy (= chwaląca) swego oblubieńca; dziewka wstała weselęcy się (= weseląca się); forma ta zanika w II poł. XVI w. na rzecz formy na –ąc;
· B. lp. m.: niosąc (< *nesǫtjъ), por. pojdzie dziewka Rebeka, niosąc (= niosąca) wiadro; gdyż uznamionował dzień śmierci przybliżając się (= przybliżającej się), zawołał syna swego (BZ);forma ta rozszerza się i pojawia się przy rzecz. wszystkich rodzajów, czyli zatraca przynależność rodzajową, i następnie ulega adwerbizacji (staje się przysłówkiem), zaczyna pełnić funkcję okolicznikową i w ten sposób powstaje w polszczyźnie imiesłów przysłówkowy współczesny. Proces ten kończy się w XVII w.
Formy odmiany złożonej (zaimkowej) uległy procesowi adiektywizacji (uprzymiotnikowienia). Z odmiany złożonej im. czasu ter. czynnego kształtuje się polski imiesłów przymiotnikowy czynny: niosący, niosąca, niosące.
odmiana prosta B. lp. m. , inne przypadki giną odmiana złożona (zaimkowa)
im. przysłówkowy współczesny im. przymiotnikowy czynny
niosąc, robiąc, chwaląc robiący, robiąca, robiące
Imiesłów czasu ter. bierny
Budowa: temat I + sufiks -m- + końcówki rodzajowe.
Dla czas. kon. –o-//-e-, -no-//-ne- podstawą był temat wariantywny z –o-, -no-, por. (*neso-m-ъ, *peko-m-ъ, a nie od tematu spalatalizowanego, występującego w 2 os. lp. czasu ter. *nese-, *peče-.
W jęz. polskim ten imiesłów zanikł. Z odmiany złożonej zaimkowej pozostały nieliczne leksemy. Uległy one adiektywizacji, tj. stały się przymiotnikami: rodzimy, rzekomy, wiadomy (< *vědomъ), świadomy. Przekształciły się one w przymiotniki pod względem fleksji, ale także i znaczenia, które się zleksykalizowało, por.
rzekomy ‘ten, który jest mówiony, od czas. rzec’ > ‘pozorny’.
Na ich wzór (a więc w wyniku analogii) powstały formacje takie, jak: widomy, niewidomy, ruchomy, łakomy, znikomy, znajomy.
Wtórnie niektóre te formacje podlegają substantywizacji (urzeczownikowieniu), np. mój znajomy mi to powiedział; niewidomy szedł ulicą.
Z odmiany prostej zachowały się nieliczne formy: rzekomo – jako partykuła (wyjechał rzekomo na urlop), wiadomo – w różnych funkcjach, m.in. predykatu, przysłówka, partykuły (por. wiadomo, co się stało; nie wiadomo, jak; jak wiadomo, o ile mi wiadomo), świadom – przymiotnik r. m. w formie krótkiej (jako orzecznik w orzeczeniu imiennym), po kryjomu – jako przysłówek złożony (z dawnego C. lp. r. m. – por. M. kryjom-ъ, D. kryjom-a, C. kryjom-u).
Imiesłów czasu przeszłego czynny I
Imiesłów ten tworzono dwojako:
Tem. II na spółgłoskę – przyrostek *-ъ > pol. –ø, np. nes-ъ > stp. nios, w rodz. ż. *-ъši > pol. –szy, np. *nes-ъši > stpol. niosszy
Tem. II na samogłoskę – przyrostek *-vъ > pol. –w, np. *pozna-vъ > stp. poznaw, w rodz. ż. *-vъši > pol. –wszy, np. *pozna-vъši > stpol. i współcz. poznawszy
W języku stp. zachowały się tylko 2 formy tego imiesłowu:
a) M. lp. m.: obrociw, posław, uźrzew, usłyszew, rzek, znios ...
sunka