Tę notatkę robiłam dla siebie, więc jest skrótowa i na pewno wybiórcza, ale może się Wam przyda.
Elżbieta Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wstęp do językoznawstwa kognitywnego, Kraków 1995.
• Chomsky oddzielał kompetencję językową od wykonania. Językoznawstwo generatywne bada kompetencję językową idealnego użytkownika, kierującego się rozsądkiem. „Czynnik ludzki” mniej istotny, to element wykonania, nie interesuje językoznawcy.
• Langacker – zarzuty: poprawne struktury to tylko prototypy, naprawdę mówimy różnie.
• Kognitywizm stawia te same pytania co strukturalizm:
- Co to jest gramatyka? To inwentarz utrwalonych przez konwencję jednostek językowych. Ma on strukturę, a jednostki mają charakter symboliczny.
- Co to jest znaczenie? Znaczenie ma charakter subiektywny, nie może być prawdziwe ani fałsz. JOS konwencjonalnego obserwatora. Kontekst ma znaczenie.
- Co to jest język? Nie używa się kategorii formalnych do ustalania kategorii gramatycznych. Kognitywizm odrzuca zasadę derywacji jednych struktur z innych. Nie ma pierwotnych i wtórnych struktur.
Język jest bezpośrednim odbiciem procesów poznawczych, które zachodzą w umyśle człow, to elem ludzkiego poznania.
- Co to jest językoznawstwo? Pełna przewidywalność języka jest fikcją. Teoria języka może się wyłonić z empirii opisu jęz. Zjawiska jęz zależą od konwencji. Maksymalna oszczędność opisu nie jest potrzebna.
Gramatyka = konwencja; ogólnie przyjęty sposób mówienia, który odpowiada sposobowi widzenia świata użytkowników.
• Dwoistość obrazu świata → rzeczy i łączące je relacje
• 3 podst opozycje semantyczne:
- przestrzeń i czas
- statyczność i dynamiczność
- autonomia i zależność pojęciowa.
Abstrakcyjna przestrzeń umysłowa ma cechy analogiczne do przestrzeni trójwymiarowej.
Relacje zachodzą w czasie, są dynamiczne i nieautonomiczne.
• Doświadczenie i tworzone na jego podstawie struktury pojęciowe – podstawą kategorii gramatycznych. Rozróżnienie między kategoriami opiera się na kontraście pomiędzy rzeczami a relacjami → rzeczownik i czasownik. Związki formy z treścią nie mają charakteru absolutnego, treść semantyczna nie musi być raz na zawsze związana z danym leksemem. „Bycie przedmiotem” i „bycie relacją” nie jest cechą trwale związane z leksemem. Cecha ta jest nadawana w momencie tworzenia wypowiedzi.
Związki między doświadczeniem zmysłowym (percepcją), tworzeniem pojęć (konceptualizacją) i językiem (gramatyką) wyjaśnia sytuacja na stole bilardowym.
Najbardziej typowe działanie (event) pojmowane jest jako jednostkowe działanie dynamiczne, w którym podmiot (agens, źródło energii) oddziałuje na przedmiot (patiens, odbiorca energii).
Przepływ energii powoduje zmianę stanu.
Podstawowym mechanizmem ludzkiego myślenia jest przesunięcie zjawisk z płaszczyzny fizycznej na abstrakcyjną – to warunek do powstania metafory.
Zjawiska mają charakter skalarny, nie można raz na zawsze ustalić ścisłych kategorii.
Eleanor Rosch i teoria prototypów.
Proces kategoryzacji jest z natury subiektywny, wyjaśnia się go w doświadczeniu zmysłowym.
Podstawowy proces poznawczy to szukanie różnic i podobieństw. Porównanie podstawą wszelkiej kategoryzacji. Prototyp symbolem danej kategorii.
Nie musimy dokładnie wiedzieć, gdzie przebiegają granice między kategoriami, drzewo i krzew musimy po prostu od siebie odróżnić.
Liczba kat jest stała, reguluje ją poznawcza oszczędność. Poziomy podstawowe (struktury najczęściej potrzebne, użyteczne), nadrzędne i podrzędne. Zwierzę – ssak – pies (podstawowy) – jamnik.
Wiedza zależy od wiedzącego.
• Kategoria radialna (Lakoff) – składa się z elementów centralnych (prototypowych) i peryferyjnych (nieprototypowych). Rozszerzenia znaczenia na zasadzie podobieństwa do prototypu. Podobieństwo rodzinne (Wittgenstein).
• Model sieciowy (Langacker) – nie da się sprowadzić kategorii do jednego centrum, struktura jest bardziej skomplikowana. + diachronia, jakie wyrazy dały początek innym (często nie da się tego wskazać, wtedy strzałki w obie strony). Węzły są ze sobą powiązane. Można zaobserwować nieostrość i wieloznaczność pojęć.
•Homonimia krańcowym przypadkiem polisemii, gdy nie potrafimy doszukać się zagubionego podobieństwa.
Jednostki językowe definiuje się tylko w kontekście.
Budowanie jednostek języka to nie budowanie domu z klocków. Konkretne zestawienia powodują semantyczne uwypuklenie pewnych elem znaczenia, przy przesunięciu innych elem na dalszy plan.
• Mówiący w roli obserwatora: konceptualizacja.
Znaczenie wyrazu = treść pojęciowa + konwencjonalne obrazowanie (sposób portretowania, sposób przedstawienia treści przez mówiącego).
Metafora oglądu Langackera – percepcja wzrokowa: podmiot obserwacji ma pełne pole widzenia, ale koncentruje uwagę na mniejszym polu, które nazwano ramami oglądu = sytuacja oglądu.
Maksymalny zakres struktury semantycznej wyrażenia i bezpośredni zakres struktury semantycznej wyrażenia (pole zredukowane). Element konceptualizowany nazwano profilem.
• Obrazowanie:
- szczegółowość, stopień precyzji. Wysoki stopień precyzji – schematyczność.
- zakres. Obejmuje ogół treści pojęciowych, które dane wyrażenie przywołuje jako bazę konieczną do zrozumienia jego znaczenia.
- pierwszy plan: figura = to, co wyraźne. Wszystko, co nie jest figurą, jest tłem. Figury pierwszo- i drugoplanowe. Zmieniając stronę czynną na bierną, decydujemy o wyborze figury pierwszoplanowej dla całej sceny.
Remat (nowa info w zdaniu, novum) wysuwa się na plan pierwszy, info znana (temat, datum) spychana jest na dalszy.
Istotą metafory jest zdolność umysłu ludzkiego do dostrzegania zbieżności semantycznych między elem odmiennych struktur pojęciowych.
- perspektywa. Istotne jest ustalenie punktu, z którego widz dokonuje obserwacji.
- zakotwiczanie. Osadzenie w metaforycznym podłożu (pragmatycznym kontekście) wyrażenia jęz. Konkretna wypowiedź pojawia się w konkretnej syt, jej cel jest ścisły.
Upodmiotowienie (obserwator jest tylko obserwatorem) i uprzedmiotowienie (obserwator jest także przedmiotem własnej obserwacji – Ja się z tobą nie zgadzam).
- ikoniczność. To bezpośrednie podobieństwo między strukturą pojęciową i formą wyrażenia jęz. Ikoniczność jest istotna. Język ma charakter linearny, zasada ikoniczności rządzi np. szykiem przymiotnika: pyszna gorąca zupa, a nie gorąca zupa pyszna. Ikoniczność to podobieństwo między procesem konceptualizacji i jej językowego wyrażenia.
• Gramatyka jako narzędzie: sposób użycia.
Kontury. Gdy dany fragment struktury pojęciowej jest zamknięty, ma ostry kontur. Obecność lub nieobecność konturu jako cecha struktury semantycznej decyduje o właściwościach gram wyrażeń jęz. Piasek nie ma konturu, w normalnej syt nie tworzy l. mn.
Kontur można nadać z zewnątrz = konturowanie. Np. wiadro piasku.
Jednostki i konstrukcje.
Jednostka (wg Langackera) = struktura w pełni opanowana przez użytkowników jęz, niewymagająca świadomej analizy wewnętrznego składu = struktura rutynowa.
Są trzy rodzaje takich jednostek: fonologiczne, semantyczne i symboliczne. Każda jednostka składa się z bieguna semantycznego i fonologicznego. Biegun fonolog determinuje semantyczny.
Symboliczne są najczęściej niepodzielne całości (mają niski stopień czytelności), np. zaklęcia, idiomy, zapożyczenia.
Konstrukcja powstaje w wyniku integracji 2 struktur składowych. Stanowi symboliczne połączenie składników.
Zasada niezupełnej rozkładalności na składniki. Konstrukcja przywołuje czynniki kontekstowe, których nie przywołują jej poszczególne składniki i na odwrót.
Gramatyka jest nieprzewidywalna.
1
sunka