HENRYK SIENKIEWICZ
BAŚNIE I LEGENDY
1
Z DAWNYCH DZIEJÓW
Z DALEKICH KRAJÓW
DWIE ŁĄKI
Były dwie krainy, leżące obok siebie niby dwie łąki niezmierne, podzielone
tylko jasnym strumieniem. Brzegi tego strumienia rozchylały się w jednym
miejscu łagodnie na obie strony, tworząc bród miałki w kształcie jeziorka o
wodach cichych i przezroczystych. Pod błękitną tonią widać było dno złote, z
którego wyrastały łodygi lotosu, rozkwitającego nad wodną szybą kwieciem
różowym i białym; tęczowe łątki i motyle wiły się wokół kwiatów, a wśród
palm nadbrzeżnych i wyżej, w promiennym powietrzu, dzwoniły, jak srebrne
dzwonki, ptaki.
I to było przejście z jednej krainy do drugiej.
Pierwsza zwała się Łąką Życia, druga Łąką Śmierci.
Stworzył obie najwyższy i wszechmocny Brahma, który w krainie Życia
rozkazał włodarzyć dobremu Wisznu, a w krainie Śmierci mądremu Sziwie.
I rzekł:
– Czyńcie, jako rozumiecie najlepiej.
Więc w krainie należącej do Wisznu zawrzało Życie. Poczęło wschodzić i
zachodzić słońce, nastały dnie i noce, przestworza morskie jęły wzdymać się
i opadać; na niebie pokazały się ciężarne dżdżem obłoki, ziemia porosła
puszczą, zaroiło się od ludzi, zwierząt i ptaków. By zaś wszystkie twory żyjące
mogły rozradzać się i mnożyć, stworzył dobry bóg Miłość, której nakazał,
aby zarazem była szczęściem.
A wtedy Brahma zawołał go przed swoje oblicze i rzekł:
– Nic doskonalszego nie zdołasz wymyślić na ziemi, że zaś uczyniłem niebo
już pierwej, przeto odpocznij i niech te istoty, które nazwałeś ludźmi, snują
dalej bez żadnej pomocy nić życia.
Wisznu usłuchał rozkazu Brahmy i ludzie poczęli odtąd sami myśleć o sobie.
Z ich dobrych pomysłów zrodziła się radość, a ze złych smutki, więc ze
zdziwieniem spostrzegli, że życie nie jest nieustannym weselem, ale że ową
nić, o której mówił Brahma, przędą jakby dwie prządki, z których jedna ma
uśmiech na twarzy, a druga łzy w oczach.
Udali się tedy przed tron Wisznu i poczęli się skarżyć:
– Panie, ciężkie jest Życie w smutku.
A on rzekł:
6
– Niechaj was pociesza Miłość.
Usłyszawszy to odeszli uspokojeni, albowiem Miłość rozpraszała istotnie
ich smutki, które wobec szczęścia, jakie ona daje, wydawały się tak błahe, że
nie warto było na nie zważać.
Ale Miłość jest zarazem wielką rodzicielką Życia, więc jakkolwiek ogromna
była ta kraina, w której włodarzył Wisznu, wkrótce dla tłumów ludzkich nie
starczyło ni jagód leśnych, ni miodu skalnych pszczół, ni owoców na drzewach.
Wówczas ci, którzy byli najrozumniejsi, wzięli się do karczowania lasów,
do uprawy pól, do siejby zboża i do zbierania plonów.
I w ten sposób powstała na ziemi Praca. Wkrótce wszyscy musieli się do
niej zabrać, tak że stała się ona nie tylko podstawą Życia, ale niemal Życiem
samym.
Ale z Pracy zrodził się Trud, a z Trudu Zmęczenie.
Gromady ludzi stanęły znów przed tronem Wisznu.
– Panie! – wołały wyciągając ręce – Trud osłabił nam ciała, Zmęczenie rozsiało
się w naszych kościach i chcielibyśmy odpocząć, a Życie przymusza
nas wciąż do pracy!
Na to Wisznu rzekł:
– Wielki Brahma nie zezwolił mi rozwijać dalej Życia, ale wolno mi stworzyć
coś takiego, co będzie jego przerwą, a przeto i wypoczynkiem.
I stworzył Sen.
Ludzie z radością przyjęli ten nowy dar i wkrótce uznali go za jeden z największych,
jakie otrzymali z rąk boga. We śnie koiły się troski i zawody, we
śnie krzepiły się siły zmęczonych, Sen osuszał jak dobra matka łzy smutku i
otaczał głowy śpiących jakby cichą mgłą zapomnienia. Więc ludzie wychwalali
Sen mówiąc:
– Bądź błogosławion, albowiem lepszyś jest od Życia na jawie.
I jedno tylko mieli mu do zarzucenia, że nie trwa wiecznie, że następuje
przebudzenie, a po przebudzeniu praca – i nowe trudy, i zmęczenie.
Myśl ta poczęła ich trapić tak ciężko, że po raz trzeci udali się do Wisznu.
– Panie – mówili – dałeś nam dobro wielkie i niewysłowione, ale niezupełne.
Spraw, by Sen był wieczny.
Wisznu zaś zmarszczył swoje boskie brwi, jakby zgniewan ich natręctwem,
i odpowiedział:
– Tego ja wam już dać nie mogę, ale idźcie do rzecznej przeprawy, a po
drugiej stronie znajdziecie to, czego szukacie.
Ludzie posłuchali głosu bóstwa i zastępy ich pociągnęły zaraz nad jeziorko,
a stanąwszy nad nim poczęli spoglądać na drugą stronę.
Za cichą i jasną, haftowaną kwieciem tonią ciągnęła się Łąka Śmierci,
czyli Kraina Sziwy.
Nie wschodziło i nie zachodziło w niej słońce, nie było dnia i nocy, ale całe
przestworze nasycała liliowa, jednostajna jasność.
Żaden przedmiot nie rzucał tam cienia, bo owa jasność przenikała wszędy,
tak iż zdawała się tworzyć istotną treść wszechrzeczy.
Kraina nie była pustynna: jak okiem sięgnąć, widniały w niej doliny i
wzgórza, porosłe ślicznymi kępami drzew, wokół których wiły się pnącze,
zwoje bluszczu i winogradu zwieszały się ze skał. Ale i skały, i pnie drzew, i
smukłe łodygi roślin były niemal przezrocze, jakby ze zgęszczonego światła
uczynione.
7
Liście bluszczu miały leciuchne, różane blaski zorzy porannej, a wszystko
było cudne, ukojone jakimś nie znanym na Łące Życia ukojeniem, przeczyste,
niby pogrążone w świetlistej zadumie, niby senne i uśpione snem błogim,
nieprzespanym.
W jasnym powietrzu nie było najmniejszego powiewu, nie poruszał się żaden
kwiat, nie zadrgał żaden listek.
Ludzie, którzy przyszli na brzeg gwarno i z głośną rozmową, uciszyli się na
widok tych liliowych, nieruchomych przestworów i tylko szeptem poczęli powtarzać:
– Jaka tam cisza i jak tam wszystko spoczywa w świetle!
– O tak, tam spokój i wieczny sen...
Więc niektórzy, najbardziej zmęczeni, rzekli po chwili:
– Pójdziemy szukać wiecznego snu!
I weszli w wodę. Grająca tęczą toń rozstąpiła się zaraz przed nimi, jakby
chcąc im przejście ułatwić. Ci, którzy pozostali na brzegu, chwyceni nagłą
tęsknotą, poczęli na nich wołać – lecz żaden z nich nie odwrócił głowy i szli
dalej lekko i ochoczo, widocznie coraz bardziej urokiem cudnej krainy przyciągani.
Tłum patrzący z brzegu Życia, zauważył też, że ciała ich, w miarę jak się
oddalali, stawały się rozwidnione, przejrzyste, coraz lżejsze, coraz bardziej
świetlane, coraz promienniejsze i jakby topniejące w tej powszechnej jasności,
która napełniała Łąkę Śmierci.
A gdy przeszli, układali się do spoczynku wśród tamtych kwiatów i drzew
lub u podnóża skał. Oczy ich były zamknięte, ale twarze miały wyraz nie tylko
niewysłowionego spokoju, lecz i takiego szczęścia, jakiego na Łące Życia
nie dawała nawet Miłość.
Co widząc, pozostali przy życiu mówili do siebie wzajem: – Słodsza i lepsza
jest kraina Sziwy...
I poczęli przechodzić coraz liczniej na drugą stronę. Szły jakby uroczyste
korowody starców i ludzi dojrzałego wieku, i mężów z żonami, i matek prowadzących
za ręce dzieci maleńkie, i młodzieńców, i dziewcząt, a potem tysiące
i miliony ludzi zaczęły się tłoczyć u Cichego Przejścia, aż wreszcie Łąka
Życia wyludniła się prawie zupełnie. Wówczas Wisznu, którego zadaniem
było strzec Życia, przeraził się własną, udzieloną w gniewie, radą i nie wiedząc,
co począć, udał się do najwyższego Brahmy.
– Stworzycielu – rzekł – ratuj Życie! Oto dziedzinę Śmierci uczyniłeś tak
jasną, tak piękną i szczęsną, że wszyscy opuszczają moje królestwo.
– Zali nie pozostał ci nikt? – spytał Brahma.
– Jeden tylko młodzieniec i jedna dziewczyna, panie, którzy, kochając się
niezmiernie, woleli wyrzec się wiecznego ukojenia, niż zamknąć oczy i nie
patrzeć na siebie więcej.
– Czego więc żądasz?
– Uczyń krainę Śmierci mniej piękną i szczęśliwą, bo inaczej i tych dwoje
opuści mnie za innymi, gdy minie wiosna ich miłości.
Na to Brahma zamyślił się przez chwilę, po czym rzekł:
– Nie! Nie ujmę piękności i szczęścia krainie Śmierci, ale uczynię co innego,
by uratować Życie. Odtąd ludzie muszą przechodzić na drugą stronę, ale
nie będą już przechodzili chętnie.
8
To rzekłszy utkał z ciemności grubą, nieprzeniknioną zasłonę, a potem
stworzył dwie straszne istoty, z których jedna zwała się Boleść, a druga
Trwoga, i kazał im tę zasłonę zawiesić u przejścia.
I od tej chwili Łąka Wisznu zaroiła się znowu Życiem, bo jakkolwiek kraina
Śmierci pozostała tak samo jasna, cicha i szczęśliwa jak poprzednio, ludzie
bali się Przejścia.
9
BĄDŹ BŁOGOSŁAWIONA
LEGENDA INDYJSKA
Raz, w jasną noc księżycową, mądry a wielki Kryszna zamyślił się głęboko
i rzekł:
– Myślałem, że człowiek jest najpiękniejszym tworem na ziemi – i myliłem
się. Oto widzę kwiat lotusu, kołysany nocnym powiewem. O ile on piękniejszy
od wszystkich żyjących istot: listki jego otwarły się właśnie na srebrne
światło księżyca – i oczu nie mogę od niego oderwać... Tak, nie ma między
ludźmi nic podobnego – powtórzył z westchnieniem.
Ale po chwili pomyślał:
– Dlaczego bym ja, bóg, nie miał potęgą słowa stworzyć istoty, która by
była tym między ludźmi, czym lotus między kwiatami? Niech więc tak będzie
na radość ludziom i ziemi! Lotusie, zmień się w żyjącą dziewicę i, stań przede
mną!
Zadrżała wnet leciuchno fala, jakby trącona skrzydłem jaskółki, noc rozjaśniła
się, księżyc zabłysnął mocniej na niebie, rozśpiewały się głośniej nocne
drozdy, a potem nagle umilkły. I czar się spełnił: przed Kryszną stanął lotus
w ludzkiej postaci.
Sam bożek zdumiał się.
– Byłaś kwiatem jeziora – rzekł – bądź odtąd kwiatem myśli mojej i –
przemów!
A dziewczyna poczęła szeptać tak cicho, jak szemrzą białe płatki lotusu,
całowane letnim powiewem:
– Panie! Zmieniłeś mnie w żywą istotę; gdzież mi teraz zamieszkać każesz?
Pamiętaj, panie, że gdy byłam kwiatem, drżałam i tuliłam listki za każdym
tchnieniem wiatru. Bałam się, panie, nawalnych dżdżów i burzy, bałam się
gromów i błyskawic, bałam się nawet palących promieni słońca. Tyś mi kazał
być wcieleniem lotusu, więc zachowałam dawną naturę i teraz boję się,
panie, ziemi i wszystkiego, co się na niej znajduje... Gdzież mi zamieszkać
każesz?
Kryszna podniósł mądre oczy ku gwiazdom, przez chwilę myślał, po czym
spytał:
– Chcesz żyć na szczytach gór?
– Tam śniegi i zimno, panie; boję się.
– A więc... zbuduję ci pałac z kryształu na dnie jeziora.
– W głębinach wód przesuwają się węże i inne potwory; boję się, panie!
– Chcesz stepów bez końca?
– O panie! Wichry i burze tratują stepy na kształt stad dzikich.
10
– Cóż z tobą uczynić, kwiecie wcielony?... Ha! W pieczarach Ellory żyją
święci pustelnicy...
– Czy chcesz zamieszkać z dala od świata, w pieczarze?
– Ciemno tam, panie; boję się.
Kryszna usiadł na kamieniu i wsparł głowę na ręku. Dziewczyna stała
przed nim drżąca, przestraszona.
Tymczasem zorza poczęła rozświecać niebo na wschodzie. Ozłociła się toń
jeziora, palmy i bambusy. Chórem ozwały się różowe czaple, błękitne żurawie
i białe łabędzie na wodach, pawie i bengali w lasach, a do wtóru im rozlegały
się dźwięki strun, nawiązanych na muszlę perłową, i słowa ludzkiej
pieśni.
Kryszna obudził się z zadumy i rzekł:
– To poeta Walmiki wita wschód słońca.
Po chwili rozsunęły się firanki purpurowych kwiatów, pokrywających liany,
i nad jeziorem ukazał się Walmiki.
Ujrzawszy wcielony lotus przestał grać. Perłowa muszla wysunęła mu się z
wolna z dłoni na ziemię, ręce opadły wzdłuż bioder i stanął niemy, jak gdyby
wielki Kryszna zmienił go w drzewo nadwodne.
A bożek ucieszył się z tego podziwu nad własnym dziełem i rzekł:
– Zbudź się, Walmiki, i przemów!
I Walmiki przemówił:
– ...Kocham!...
To jedno słowo tylko pamiętał i to jedno mógł wypowiedzieć.
Twarz Kryszny rozpromieniła się nagle.
– Cudna dziewczyno, znalazłem godne ciebie miejsce na świecie: zamieszkaj
w sercu poety.
Walmiki zaś powtórzył po raz drugi:
Wola potężnego Kryszny, wola bóstwa, poczęła popychać dziewczynę ku
sercu poety. Bożek uczynił też serce Walmiki przejrzystym jak kryształ.
Pogodna jak dzień letni, spokojna jak fala Gangesu, wstępowała dziewczyna
w przeznaczony dla siebie przybytek. Lecz nagle, gdy głębiej spojrzała
w serce Walmiki, twarz jej pobladła i strach owionął ją niby wiatr zimny. A
Kryszna zdziwił się.
– Kwiecie wcielony – spytał – czy i serca poety się boisz?
– Panie – odpowiedziała dziewczyna – gdzież mi to zamieszkać kazałeś?
Otom w tym jednym sercu ujrzała i śnieżne szczyty gór, i głębiny wód, pełne
dziwnych istot, i step z wichrami i burzą, i ciemne jaskinie Ellory; więc boję
się znowu, o panie!
Lecz dobry i mądry Kryszna rzekł:
– Uspokój się, kwiecie wcielony! Jeśli w sercu Walmiki leżą samotne śniegi,
bądź ciepłym tchnieniem wiosny, które je stopi; jeśli jest głębia wodna,
bądź perłą w tej głębi; jeśli jest pustka stepu, posiej w niej kwiaty szczęścia;
jeśli są ciemne pieczary Ellory, bądź w tych ciemnościach słońca promieniem...
A Walmiki, który przez ten czas odzyskał mowę, dodał:
– I bądź błogosławiona!
11
SĄD OZYRYSA
PRZEŁOŻYŁ Z EGIPSKIEGO PAPIRUSU HENRYK SIENKIEWICZ
A gdy umarł w Egipcie syn Psunabudesa, Psunabudes, wielki minister
któregoś tam Tutmesa, z którejś dynastii panującej przed napadem Hyksów,
dwie nieśmiertelne Idee pokłóciły się o jego duszę tak zapalczywie i napełniły
takim hałasem nieskończone przestworza cichej wieczności, iż wszechmocny
Ozyrys kazał im stanąć przed sobą i zapytał:
– Kto wy jesteście, o duchy, kto jest ten grzesznik, którego me jastrzębie
oko dostrzega między wami i dlaczego w krainie Ciszy kłócicie się jak dwie
przekupki z Memfis?
– A na to tak odpowiedział pierwszy z duchów:
– Ja, panie, jestem nieśmiertelna Głupota. Opiekowałam się tu obecnym
Ekscelencją Psunabudesem jak kochająca matka. Dyktowałam mu wszystkie
jego słowa, byłam mu przewodniczką we wszelkich czynach. Nie odstępowałam
go ani na chwilę, a ponieważ i on trzymał się mojej szaty stale i
wiernie, ponieważ całe życie był, wedle egipskiego przysłowia, głupi jak stołowe
nogi, przeto chcę zabrać teraz jego duszę i umieścić ją w tej zaziemskiej
krainie, którą władam, a która przeznaczona jest na wiekuiste siedlisko
durniów.
Ozyrys zwrócił się do drugiego ducha:
– Mów ty teraz – rzekł biorąc w ręce wagi, na których ważył wszelkie myśli,
słowa i uczynki.
– Ja, o panie, jestem nieśmiertelna Niegodziwość. Nie przeczę wcale, że
Jego Ekscelencja Psunabudes popełniał często na swym wysokim stanowisku
błędy godne osła, ale twierdzę, że przede wszystkim był szubrawcem.
Jeśli pozwolisz, panie, przytoczę ci na to tysiączne dowody, których Głupota,
choćby dlatego że jest Głupotą, nie potrafi nigdy obalić.
– Głupota – przerwał Jastrzębiooki, podnosząc do góry swój opatrznościowy
palec – nie umie tylko budować, często natomiast umie obalać, co powiedziawszy
nawiasem, pytam się następnie, czego żądasz?
– Chcę, panie, zabrać tę duszę i umieścić ją w tej zaziemskiej krainie, którą
ja władam, a która przeznaczona jest na pośmiertne wiekuiste siedlisko
dla łotrów.
To mówiąc chwyciła za rękę Psunabudesa, ale w tej samej chwili Głupota
chwyciła go za drugą, i obie, tamując dech w piersiach, czekały na wyrok
Sprawiedliwego.
12
A Sprawiedliwy wpił swój ptasi wzrok w Psunabudesa i przypatrywał mu
się przez czas dłuższy, a wreszcie rzekł:
– Widzę, że obie macie do niego prawo, więc chętnie bym was wysłuchał i
rozsądził, ale zaprawdę położenie jest dziwne. Oto twoje dowody, o Głupoto,
będą głupie, a twoje, o Niegodziwości, niegodziwe. Wobec tego nie mogę ich
rozważać, a zatem żadnej z was nie mogę udzielić głosu. Jakaż więc na to
jest rada? Oto zawołam Mądrości, która wszystko przenika, i rozkażę jej, aby
mi przedstawiła w krótkich a mądrych słowach i żywot Jego Ekscelencji, i
waszą sprawę.
– O panie – szepnęła Głupota – Mądrość jest moją osobistą nieprzyjaciółką.
Sprawiedliwy podniósł znów w górę swój opatrznościowy palec.
– Wierz mi, Głupoto, że prawdziwa Mądrość jest zarówno nieprzyjaciółką
Niegodziwości, jak i twoją.
I w tejże chwili przywołał Mądrość, a ta stawiła się natychmiast i spojrzawszy
na Psunabudesa nie zdziwiła się wprawdzie, albowiem Mądrość niczemu
się nie dziwi, ale uśmiechnęła się jakby z pewnym zadowoleniem i
rzekła:
– Ach, to Jego Ekscelencja, który tajnym okólnikiem do gubernatorów zabronił
mi pobytu w Egipcie!...
– Dla dobra państwa, słowo uczciwości... – począł się tłumaczyć Psunabudes.
Lecz Ozyrys nakazał mu milczenie, sam zaś zapytał:
– Powiedz mi, Mądrości, czy ten zakaz był bardziej głupi, czy niegodziwy?
– Jednakowo, zupełnie jednakowo! – odpowiedziała Mądrość.
Więc Sprawiedliwy położył równe ciężarki na szalach, oparych o stopień
jego tronu.
– Mów dalej – rzekł – aby się stało wreszcie wiadomo, który z tych dwóch
duchów ma pomyśleć o najwłaściwszym dla Ekscelencji osiedleniu.
Więc Mądrość poczęła streszczać całe życie Psunabudesa, od wczesnej
młodości aż do ostatniej chwili jego ziemskiej podróży. Wspomniała, jak w
akademii, w stubramnych Tebach, był zaciekłym liberałem, jak wstąpiwszy
następnie do urzędu, zapisał się niebawem do działaczy państwowych i drwił
z zasad, które za studenckich czasów wygłaszał, jak pod hasłem: „Egipt dla
Egipcjan!” pracował nad zjednoczeniem państwa pod władzą memfickiej biurokracji,
jak wreszcie w ciągu długiego swego zawodu ustawicznie kogoś podejrzewał,
coś wietrzył, przeciwko komuś wysyłał raporty, przed czymś
ostrzegał, czegoś nie dopuszczał, coś zamykał, coś ukracał – i zamiast rozszerzać
ludzką działalność i ludzkie życie, ustawicznie je obrzydzał, krępował
i ograniczał.
– Czy nie sądzisz, że to są szelmostwa? – przerwał Ozyrys dorzucając ciężaru
na szalę Niegodziwości.
– Nie przeczę, o Wszechtreściwy – odrzekła Mądrość – ale pozwolę sobie
zauważyć, że była w tym i głupota tak wielka jak piramida Cheopsa, albowiem
Psunabudes, pracując niby dla potęgi Egiptu, w gruncie rzeczy go
osłabiał, pracując niby dla jego sławy, ostatecznie go zohydzał, pracując niby
dla porządku w państwie, wtrącał je w bezład i tworzył mu wewnętrznych
nieprzyjaciół, a przy tym nigdy w jego zakutej głowie nie postała ani na
chwilę myśl, że cała jego robota może przynieść tylko szkody i klęski.
13
– Jeśli tak – rzekł Sprawiedliwy – to trzeba dorzucić i na szalę Głupoty.
– Trzeba! – powtórzyła Mądrość – ale słuchaj mnie, panie, dalej. Został
potem Psunabudes gubernatorem prowincji północnej Ptah, zamieszkałej
przeważnie przez Fenicjan i Greków, i zarówno jednych, jak i drugich począł
gorliwie przerabiać na Egipcjan. Zabraniał im mówić i pisać na papirusach
we własnym języku, prześladował ich wiarę i pozamykał ich szkoły, a przede
wszystkim kazał im nosić czepki, które, jak wiadomo, są narodowym egipskim
pokryciem głowy. W jego przekonaniu czepek stanowił Egipcjanina, jakie
zaś myśli wrzały w tych głowach, którym narzucił czepki, nad tym nie był
się zdolny zastanowić. Ci wszakże, którzy nie chcieli nosić czepków, mogli
się od nich uwolnić łapówką, w ten bowiem sposób wzrastał majątek gubernatora.
Ozyrys podniósł po raz trzeci palec do góry i rzekł z powagą:
– Łapówki nie dowodzą głupoty.
– Zapewne, panie, ale nie dorzucaj ich na szalę Niegodziwości, ponieważ w
Egipcie wszyscy dygnitarze uważają łapówki za zwyczaj tak powszechny i tak
zgodny ze starą tradycją egipską, że biorą je z zupełnie czystym sumieniem.
– Masz słuszność i jako bóg egipski nie powinienem był o tym zapominać.
...
spiniaa