Śmierć Iwana Iljicza STRESZCZENIE(1).doc

Lew Tołstoj Śmierć Iwana Iljicza (tytuł tłumaczony również jako: Śmierć sędziego Gołowina) [w:] Opowiadania i nowele, oprac. Ryszard Łużny

1. Tołstoj – nie tylko powieściopisarz

- W potocznym mniemaniu pisarz – prorok z Jasnej Polany jest przede wszystkim autorem trzech wielkich powieści: Wojna i pokój, Anna Karenina, Zmartwychwstanie. Mniej się już pamięta o trylogii autobiograficznej: Dzieciństwo, Lata chłopięce, Młodość oraz o kilku innych, mniejszych rozmiarami utworach epickich, takich jak: Kozacy, Sonata Kreutzerowska, Śmierć Iwana Iljicza, Hadżi – Murat. Tołstoj był także dramatopisarzem, twórcą 3 sztuk: komedii Płody edukacji oraz dramatów Żywy trup i Potęga ciemnoty. Wreszcie jego wielka sztuka narracyjno - fabularna znalazła ujście w pokaźnej ilości nowel i opowiadań. Od formy takiej zaczął zresztą swe pisarstwo w połowie XIX stulecia i pozostał jej wierny aż do ostatnich lat swego długiego pisarskiego żywota.

- Większość tego obfitego dorobku to pisarstwo pozaartystyczne: wielka ilość listów, dziennik, autobiografia, wyznania – spowiedź, prace krytycznoliterackie, prace na temat sztuki, wypowiedzi publicystyczne, prace o tematyce religijno – filozoficznej.

- Pisarz był twórca wpływowej doktryny etyczno – religijnej zwanej „tołstoizmem” i działaczem cieszącym się wielkim moralnym i społecznym autorytetem, przez szereg lat pełnił rolę „człowieka – instytucji”, a jego ziemiańska posiadłość w Jasnej Polanie czy dom w Moskwie były centrami ruchu, który oddziaływał także poza granice Rosji.

- Tołstoj w ciągu 60 blisko lat napisał prawie 70 nowel i opowiadań oraz gatunków im pokrewnych, jedne z ważniejszych to: Wypad, Opowiadania sewastopolskie, opowieść Za co?, nowela Trzy śmierci, opowiadanie Po balu.

- Pisarz był wierny sztuce narracji nowelistycznej przez całe życie.

2. Etapy życia i działalności a twórczość artystyczna

- Lew Tołstoj żył w latach 1828 – 1910, dożył więc 82 lat. Jego spuścizna twórcza obejmuje łącznie 90 tomów.

- Pochodził z arystokratycznej rodziny ziemiańskiej, posiadał tytuł hrabiowski. Wczesna śmierć najpierw matki (pisarz miał wtedy 2 lata), a w 7 lat później ojca spowodowała, że Lew oraz jego rodzeństwo pozostawali pod opieką krewnych i zmuszeni byli przenieść się z Jasnej Polany do Moskwy a potem do Kazania.

- W Kazaniu wstępuje Lew na uniwersytet, na wydział orientalistyki (filologia arabsko – turecka), rok później przenosi się na wydział prawa, ale po 2 latach rozczarowany studiami w ogóle, Tołstoj opuszcza Kazań i wraca do Jasnej Polany, następuje okres samokształcenia.

- Wyjeżdża na Kaukaz, wstępuje do wojska, bierze udział w działaniach militarnych przeciw Czeczeńcom, a potem w wojnie krymskiej, po awansie na porucznika podaje się do dymisji. Powstawały wtedy utwory batalistyczne takie jak cykl sewastopolski (1855), który podobnie jak druga część trylogii autobiograficznej, Lata chłopięce (1856) wyrobiły Tołstojowi nazwisko w literaturze. Twórczość ta wprowadziła pisarza w najbardziej znaczący krąg w ówczesnym świecie literackim, w środowisko czasopisma Sowriemiennik.

- Wydawał czasopismo pedagogiczne Jasna Polana, prowadził działalność społeczną jako sędzia – pośrednik w sprawach spornych wynikających z reformy ekonomicznej roku 1861, ożenił się z Zofią Andriejewną Bers.

- Najistotniejszym dokonaniem pisarskim tych czasów była powieść o współczesnej tematyce obyczajowej – Anna Karenina (1877), świadczyło to o odchodzeniu od tematyki historycznej i zwrot ku współczesności. Tołstoj przejawiał żywe zainteresowanie dla kultury ludu.

- Przełom lat 70 – tych i 80 – tych przynosi przemiany światopoglądowe Tołstoja, kryzys wewnętrzny, perspektywę duchowej katastrofy wobec braku celu istnienia, poczucie absurdu życia ludzkiego, Lew jest wówczas bliski samobójstwa, dokonuje bilansu całego swego dotychczasowego życia (skończył właśnie lat 50), dochodzi to ponownego odkrycia sensu istnienia, czemu daje wyraz w swej autobiografii duchowej – Spowiedź, tu ukazany jest powrót do utraconej w młodości wiary.

-Formułuje hasło: „złu nie należy przeciwstawiać się siłą”, a więc poprzez nowe zło, następuje faza kształtowania i głoszenia własnej doktryny religijno – etycznej – „tołstoizu”. Wszystko to, co odtąd czynić będzie Tołstoj, będzie wyrazem stanowczej niezgody na zło w każdej jego postaci.

-Po roku 1880 twórczość artystyczna cofnęła się w życiu pisarza – proroka na plan dalszy. Studiuje on problemy teologii i pisze prace z tej dziedziny, reinterpretuje Ewangelie. Włącza się w działanie na rzecz prześladowanych za poglądy polityczne i wierzenia religijne, bierze udział w akcji pomocy głodującej ludności, protestuje przeciwko karom cielesnym oraz wyrokom śmierci. Pisarz decyzją synodu został wyklęty jako herezjarcha.

- Tołstoj pracował niemal do ostatnich dni życia. Konflikty z żoną i dziećmi powodują jego ucieczkę z domu i zerwanie z rodziną. Pisarz za wszelką cenę chciał realizować w praktyce idee ubóstwa, wstrzemięźliwości, prostoty, bezkompromisowości, prawdy, miłości do ludu, reagował na wszelkie formy zła i niesprawiedliwości. Postanowił więc porzucić dom i dotychczasowy tryb życia, szukać azylu i ocalenia w jakiejś głuszy wiejskiej. Była to ostatnia jego podróż, gdyż przeziębił się w pociągu i zachorował na zapalenie płuc, co sprawiło, że musiał zatrzymać się w mieszkaniu naczelnika prowincjonalnej stacji, gdzie po kilku dniach zmarł.

3. Tołstoj nowelista

- Żaden chyba z wielkich realistów rosyjskich nie stworzył dzieł prozatorskich tak mocno przesyconych osobowością twórcy. Tołstoj jako pisarz mówił więc przede wszystkim o sobie. Kreowane przez niego wizerunki głównych bohaterów mają swoje bezpośrednie prototypy w realnym życiu. Ze szczególną wyrazistością „ja” twórcy znalazło swoje odbicie w małej prozie narracyjnej, od której Tołstoj w młodości zaczął i która towarzyszyła mu jako pisarzowi przez wszystkie lata. Drogę twórczą Tołstoja można widzieć jako kształtowanie się właśnie twórczości nowelistycznej, zaczętej w roku 1851, a zakończonej w 1910.

- Lew Tołstoj jako pisarz narodził się właśnie wtedy, kiedy odkrył, że własne życie zewnętrzne i wewnętrzne może być przedmiotem autoanalizy.

Ø      Nowelistyka batalistyczna o tematyce kaukaskiej i krymskiej.

- Pierwszym z wojennych opowiadań kaukaskich był szkic Wypad będący swoistą polemiką z romantyczną tradycją widzenia Kaukazu. Lew posłużył się tu konwencją zapisków – relacji naocznego świadka i uczestnika działań wojskowych na terytorium Czeczeńców. Autor jawi się tu jako bystry obserwator postaw i zachowań ludzi w warunkach wojennych, bada ich wnętrze.

- Najważniejszą pozycję w obrębie batalistyki o tematyce krymskiej zajmują Opowiadania sewastopolskie (1855), które stanowią złączone w całość 3 opowiadania. Z założenia miały to być korespondencje – reportaże informujące czytelników „Sowriemiennika” o toku działań wojennych. Opowiadania te zawierają relacje z oblężonej twierdzy – portu czarnomorskiego w 3 różnych fazach wojny rosyjsko – tureckiej, zwanej krymską (1853 – 1855).

Ø      Utwory lat 1856 – 1862.

- Następuje tu rozstanie z wojskiem, przeniesienie się do Petersburga i rozpoczęcie kariery profesjonalnego literata. Najważniejsze dzieła tego okresu to zbiorczy tom Opowiadania wojenne, nowele Dwaj husarzy (odtwarza dzieje rodziny ziemiańskiej), Poranek ziemianina (ewokuje rzeczywistość wsi rosyjskiej), Kozacy, Szczęście rodzinne (osobiste doświadczenia), Albert (rzecz o posłannictwie artysty), Lucerna, Trzy śmierci (życie człowieka oglądane przez pryzmat jego końca, a więc z perspektywy choroby, starości, śmierci, opowiadanie o godności życia i umierania).

Ø      Nowelistyka czasu powstania powieści Wojna i pokój oraz Anna Karenina.

- Tołstoj w tym czasie prowadził szkółkę wiejską, zajmował się przygotowywaniem podręczników szkolnych, wydawał własne czasopismo oświatowo – pedagogiczne Jasna Polana. Dorobek tego okresu inicjują 3 opowiadania o tematyce wiejskiej: Sielanka. Nie igraj z ogniem – bo się sparzysz, Tichon i Małania, Polikuszka, Bystronogi (rzeczywistość widziana z perspektywy konia, problemy zezwierzęcenia człowieczeństwa).

Ø      Konsekwencje literackie działalności oświatowo – pedagogicznej.

- Lukę w życiu pisarza, wynikającą z odejścia od profesjonalnie traktowanego pisarstwa, wypełnia działalność pedagogiczna. Pisarz podejmuje plan „pracy organicznej” wśród ludu: zakłada we własnym majątku szkołę dla chłopskich dzieci, pełni funkcję rozjemcy. Najważniejsze prace w zakresie tej tematyki to: Abecadło (poświęcone nauce czytania i pisania, zawiera wskazówki dla nauczycieli), Książki do czytania (antologia).

- Projekt uniwersalnej książki do nauczania początkowego, obejmującej wszystkie niezbędne wiadomości z różnych dziedzin.

Ø      Twórczość literacka po przełomie światopoglądowym.

- Najważniejszym utworem w tym zakresie jest Spowiedź – rzecz nie mająca sobie równych w literaturze światowej pod względem swej szczerości. Wprowadza w istotę tego, czym był przełom światopoglądowy i odrodzenie religijne Tołstoja, które z czasem doprowadziło do ukształtowania się doktryny „tołstoizmu”. Największa wartość dzieła kryje się w samej formie wyznania, odsłonięcia oblicza duchowego jej twórcy. Jest to świadectwo duchowej choroby, która doprowadza aż do myśli samobójczych jako jedynego sposobu wyrwania się z absurdu życia, gdyż w pewnym momencie Lew napisał następujące zdanie: „Życie to jakiś głupi i złośliwy żart, który ktoś sobie ze mnie stroi”. Lew dochodzi w końcu do przekonania, że wiara daje odpowiedzi na wszelkie pytania, choć rozum nie może się na nią zgodzić, to właśnie wiara (przeciwstawiona rozumowi) daje możliwość życia. Okazuje się ona dla Tołstoja jedynym wspólnym wszystkim ludziom dobrem, zawierającym w sobie mądrość całej ludzkości. Autor wyrobił w sobie przeświadczenie, że jego błądzenia duchowe były wynikiem złego życia, a poczucie bezsensu świata rodziło się z braku sensu własnego tylko życia.

- W końcu zraziły go do prawosławia : nietolerancyjny stosunek do innych wyznań chrześcijańskich oraz aprobata wobec wojny i kary śmierci.

- Tołstoj podejmuje się wyłożenia swoich poglądów w formie krótkich opowiadań dla oficyny wydawniczej „Pośrednik”(20 pozycji).

Ø      Ostatnie dwudziestolecie.

-Ostateczny powrót do literatury. Twórczość Tołstoja tego okresu naznaczona była stygmatem religijności, przepojona profetyzmem (wiara w proroctwa). Wyróżniają się tu następujące opowiadania: Dwaj starcy, Czy dużo człowiekowi trzeba ziemi?, Śmierć Iwana Iljicza, nowela Zapiski wariata, Sonata Kreutzerowska, Hadżi – Murat, Za co?(porusza problem polskiego zrywu powstańczego i martyrologii polskich zesłańców na Syberii), Po balu.

Śmierć Iwana Iljicza

- Dowodem, że pisarz powrócił do literatury ostatecznie, że po dawnemu potrafi wypowiadać się na tematy zasadnicze i czynić to w sposób nie pozostawiający czytelników obojętnymi stały się dwa najwcześniej po „opowiadaniach dla ludu” powstałe utwory, wydane w 1866 r.: opowieść Śmierć Iwana Iljicza oraz nowela Zapiski wariata.

- Podejmują obsesyjny problem śmierci i tego, co z jej perspektywy patrząc może człowiek zrozumieć ze swego życia.

- Pokazują złożone procesy psychiczne wiążące się z chorobą i umieraniem oraz dzieje duchowego przeobrażania się człowieka w ich trakcie.

- Historia sędziego Iwana Iljicza Gołowina jest studium z jednej strony fizycznego obumierania, rozkładu, a z drugiej paralelnego z tamtym duchowego przeobrażania się i odradzania.

- Bohaterowie obu utworów przeżywają charakterystyczny przełom, a potem odrodzenie, spowodowane życiową katastrofą, która zmusza ich do całkowicie odmiennego niż dotychczas ustosunkowania się do życia. W obu utworach panuje atmosfera rozrachunku z życiem.

- Śmierć Iwana Iljicza odznacza się świetnie zorganizowaną strukturą narracyjną oraz układem kompozycyjnym. W ramach kilkudziesięciu stronic ujęte zostało niezwykle bogate tworzywo treściowo – problemowe, że wystarczyłoby go na całą powieść psychologiczną.

- Akcja opowieści to dramatyczna historia wewnętrzna bohatera, dzieje jego dorastania do ostatniego życiowego aktu – śmierci. Akcja zorganizowana jest na zasadzie odwróconego porządku temporalnego, utwór zaczyna się od wiadomości o śmierci bohatera oraz ujawnienia reakcji ludzi z jego otoczenia, by dopiero w rozdziałach następnych wrócić do naturalnego biegu wydarzeń w czasie, zapoczątkowanych chorobą bohatera.

- Rozwijająca się przez dwanaście rozdziałów owa wewnętrzna akcja ujawnia wszystkie fazy życiowej degradacji bohatera, od szczytu powodzenia, które jest równoznaczne ze szczytem degrengolady w sensie moralnym i duchowym aż do stanu ostatecznego ludzkiego poniżenia, małości człowieka złamanego przez nieuleczalną chorobę, ból fizyczny oraz cierpienia psychiczne.

- Opowieść zaczyna się i kończy opisem tego samego wydarzenia – śmierci bohatera. Jakże jednak różnią się obie autorskie wersje, tworzące kompozycyjną ramę całości. Wersja pierwsza to śmierć Iwana Iljicza widziana przez jego otoczenie – rodzinę znajomych, współtowarzyszy pracy, przyjaciół. Druga to akt kończący pełne doświadczeń i cierpień życie, akt będący równocześnie wyrazem akceptacji bohatera – ofiary, ukazujący nadzieję ocalenia oraz sens tego, co się kończy i co się dopiero zaczyna.

- Pisarz demaskuje świat ludzi zamożnych, kulturalnych, przyzwoitych w potocznym mniemaniu, wewnętrznie jednak pustych, przeciwstawia mu człowieka z ludu , lokaja Gierasima, zdrowego fizycznie i moralnie, pełnego prostoty i naturalności.

- Są w utworze konflikty życia małżeńskiego i rodzinnego

- Wszystko to wiąże się u Tołstoja z problemem relacji człowiek – Bóg, kwestią sensu życia i kwestią ostatecznych przeznaczeń człowieka, traktowania samej śmierci jako nieodłącznego komponentu całego procesu życiowego, czynnika, który w nowej perspektywie ukazuje to wszystko, co składa się na egzystencję ludzką.

- Świadome przejście człowieka przez ciemne, ciasne przejście (przejmujące przedstawienie odczucia przebywania w zamkniętym worku) ku czemuś, co emanuje jasnością i ciepłem, co zdaje się obiecywać nową formę istnienia, lepszą – „życie po życiu”.

- Śmierć Iwana Iljicza należy do największych osiągnięć Tołstoja w zakresie prozy psychologicznej. Mistrzostwo twórcy widoczne jest w konstrukcji scen: np. w rozdz. VII – konfrontacja dwóch przeciwstawnych postaw życiowych Iwana Iljicza i Gierasima, w rozdz. VIII – IX – dramatyczny, wewnętrzny dialog bohatera, w rozdz. XII – intuicja pisarza w zakresie spraw ostatecznych człowieka.

Śmierć Iwana Iljicza – streszczenie

I

- Akcja opowieści rozpoczyna się w gmachu sądowym w czasie przerwy w procesie Melwińskich, członkowie sądu i prokurator spotkali się w gabinecie Iwana Jegorowicza Szebeka i zaczęli rozmawiać o słynnej sprawie Krasowa. Fiodor Wasiljewicz dowodził, że sprawa nie podlega sądowi karnemu, tymczasem Piotr Iwanowicz nie mieszał się do dysputy i przeglądał „Gazetę Sądową”, z której wyczytał i ogłosił, że Iwan Iljicz Gołowin umarł.

- Iwan Iljicz Gołowin zmarł 4 lutego 1882 r., był sędzią śledczym, członkiem Izby Sądowej.

- Iwan był kolegą zebranych panów i wszyscy go lubili. Chorował już od kilku tygodni, podobno na nieuleczalną chorobę. Najbliższymi przyjaciółmi Iwana byli: Fiodor Wasiljewicz i Piotr Iwanowicz, który był kolegą zmarłego ze szkoły prawniczej.

- Jego znajomi zastanawiali się jaki wpływ może mieć ta śmierć na przesunięcia, czy awanse członków izby sądowej i ich znajomych. Fakt śmierci dobrego znajomego wywołał u wszystkich uczucie radości, że umarł on, a nie „ja”. Pomyśleli o czekającym ich bardzo nudnym obowiązku uczestnictwa w panichidzie (nazwa nabożeństwa żałobnego).

- Piotr Iwanowicz udał się do domu zmarłego, spotkał tam swego kolegę Szwarca. Wszedł do pokoju gdzie leżał umarły i zaczął kłaść znaki krzyża przy tym lekko się kłaniając. Czuć było zapach rozkładającego się ciała. „Trup leżał, jak zawsze leżą trup, jakoś specjalnie ciężko, po trupiemu, zatopiwszy zdrętwiałe ręce i nogi w pościółce trumny… jak u każdego trupa twarz jego była piękniejsza… niż za życia. Z tej twarzy wyczytać było można, że to czego trzeba było dokonać, zostało dokonane… wyrzut pod adresem żywych.”

- Z twarzy kolegi Piotra Iwanowicza – Szwarca, można było wyczytać, że śmierć bliskiego znajomego nie przeszkodzi mu i Piotrowi w przyjemnym spędzeniu tego wieczoru na grze w winta u Fiodora Wasiljewicza.

- Wdowa po Iwanie Praskowia Fiodorowna Gołowin była to niewysoka, otyła kobieta, rozszerzająca się od ramion ku dołowi. Zobaczywszy Piotra Iwanowicza od razu zaciągnęła go do saloniku urządzonego przez jej męża, by omówić z nim interesy. Wdowa udając rozpacz po śmierci męża rzeczowo dyskutowała z kredensowym Sokołowem na temat kosztów pochówku na cmentarzu. Praskowia chciała spytać Piotra Iwanowicza jakim sposobem można by z powodu śmierci męża wyciągnąć jak najwięcej pieniędzy rządowych. Piotr Iwanowicz stwierdził, że więcej wyciągnąć już nie można.

- Wdowa wspomina jak jej mąż przed śmiercią był przytomny do ostatniej chwili i pożegnał się z rodziną na kwadrans przed śmiercią.

- Iwan Iljicz miał jednego syna tzw. uczniaka, gimnazjalistę – Wasilij Iwanowicz i dwie córki: Pasza i Liza.

- Chłopak kredensowy Iwana Gierasim odprowadził Piotra Iwanowicza do powozu.

II

- Iwan Iljicz umarł mając 45 lat, jako sędzia Izby Sądowej. Był synem urzędnika, który zrobił karierę w Petersburgu, taką karierę, jaka doprowadza pewnych ludzi do sytuacji, z której wynika jasno, że nie nadają się oni na żadne stanowisko, nie mogą być jednak z powodu swej długiej pracy i rangi wypędzeni, dlatego też daje się im fikcyjne posady i nie fikcyjne tysiące, które pozwalają im doczekać sędziwej starości. Właśnie takim pracownikiem był ojciec Iwana – Ilja Jefimowicz Gołowin. Miał on trzech synów, Iwan był drugim z rzędu, starszy robił taką samą karierę jak ojciec, trzeci syn się nie udał – pracował na kolei żelaznej, a rodzina nie wspominała o jego istnieniu. Iwan zaś był chlubą rodziny. Kształcił się w szkole prawniczej i ukończył ją z doskonałym wynikiem, był zdolny, wesoły, dobroduszny, towarzyski, obowiązkowy. Jak ćmy do światła, tak jego ciągnęło do towarzystwa najwyżej postawionych osób, przyswajał sobie ich sposób bycia. Szkołę prawniczą opuścił w dziesiątej randze (rang było czternaście).

- Pracował w różnych guberniach.

- Lubił po koleżeńsku traktować ludzi uzależnionych od siebie, by dać im odczuć, że ich los leży w jego rękach. Nie nadużywał władzy. Był jednym z pierwszych ludzi, którzy opracowali praktyczne zastosowanie ustaw 1864 r. w sprawie wymiaru sprawiedliwości.

- Uwielbiał grać w wista i winta.

- W jednej z guberni poznał swoją przyszłą żonę Praskowię Fiodorownę Michel, zaskarbił sobie jej serce podczas wspólnego tańca. Pochodziła ona z dobrej, szlacheckiej rodziny i była niebrzydka. Iwan nie ożenił się z nią z miłości. Gdy Praskowia zaszła w ciążę czepiała się swojego męża na każdym kroku. Urząd męża był jedyną rzeczą, która jej imponowała. Iwan zasłaniając się obowiązkami począł unikać żony zamykając się w swoim urzędniczym świecie.

- Umarło im dwoje dzieci.

- Okresy zakochania w ich życiu „były to tylko wysepki, do których przybijali na chwilę, aby potem znowu puścić się na morze utajonej nienawiści.”

III

- W ciągu 17 lat od zawarcia małżeństwa stał się już starym prokuratorem. Był pewien nominacji na stanowisko prezesa sądu, ale Hoppe wśliznął się przed nim na tę posadę, co było przyczyną skłócenia się Iwana ze środowiskiem. Było to w roku 1880, który był najcięższym w życiu Iwana, pensja nie wystarczała na życie. Iwan wyjechał do Petersburga by wyprosić posadę z 5 tysiącami poborów. Dzięki protekcji swojego dawnego przyjaciela Zachara Iwanowicza dopiął celu. Zabrał się do urządzania mieszkania w Petersburgu.

- Syn Dymitra Iwanowicza Pietriszczewa i spadkobierca jego fortuny zaczął się starać o córkę Iwana – Lizę.

IV

- Iwan Iljicz zaczął czuć ogromny niesmak w ustach i ból z lewej strony brzucha. Teraz on wszczynał kłótnie z żoną i miewał ataki wściekłości, były to pierwsze objawy choroby, której nabawił się spadając z drabiny podczas urządzania wnętrza mieszkania.

- Żona Iwana uważała, że mąż ją unieszczęśliwił i pragnęła aby umarł ale nie chciała być pozbawiona jego poborów.

- Lekarze nie potrafili zdiagnozować choroby Iwana. Żona i córka w ferworze swego towarzyskiego usposobienia nie zważały na powagę sytuacji. Żona Iwana rozpowiadała znajomym, że jej mąż choruje, bo nie stosuje się do lekarskich przepisów. Przyjaciele zaczęli podejrzewać go o hipochondrię. Iwan Iljicz został sam ze świadomością, że jego życie jest zatrute i że zatruwa życie innym. Pragnął mieć kogoś, kto by mógł zrozumieć go i mu współczuć.

V

- Niektórzy lekarze podejrzewali, że ma problemy ze ślepą kiszką lub nerką, bądź że znajduje się w niej jakieś ciało obce.

- Od czasu choroby sypiał sam w malutkim pokoiku, jest tu wzmianka o tym, że trzymał w ręku powieść Zoli.

...