Lutyński J., Metody badań społecznych.doc

Lutyński J., Metody badań społecznych, Łódź 2000

IV. ANKIETA I JEJ RODZAJE NA TLE PODZIAŁU TECHNIK OTRZYMYWANIA MATERIAŁÓW *

1. Uwagi wstępne. Pojęcie technik otrzymywania materiałów

Naukowe badania społecznych zjawisk tym, między innymi, różnią się od codziennych zabiegów mających na celu zdobycie potrzebnych w ży­ciu informacji, że uznanie w nich za uzasadnione wszelkich sądów wymaga odwołania się do określonych materiałów. Materiały te stanowią zwykle zapisane w ten lub w inny sposób kartki papieru, czadzie|,zdjęcia fotograficzne i filmowe, taśmy magnetofonowe itp. Zawierają one utrwa­lone informacje o badanych zjawiskach lub też na ich podstawie infor­macje takie można sformułować; przynajmniej przez pewien czas pozos­tają one w dyspozycji badacza, który poddaje je obróbce i opracowaniu. Gdy badacz nie może odwołać się do takich materiałów i jednocześnie traktuje jako uzasadnione sądy o interesujących go zjawiskach, opierając się tylko na własnej pamięci, naraża się na zarzut naruszenia pewnych przynajmniej reguł naukowej metody. Nikt nie jest bowiem wówczas w stanie ocenić, czy jego postępowanie było właściwe, czy nie. W ten sposób proces poznawczy wymyka się intersubiektywnej kontroli.

Istnieje wiele sposobów otrzymywania materiałów w badaniach socjologicznych. Niektóre z nich mają charakter „zdroworozsądkowy^' i zbliżone są do codziennych sposobów po"srępowania"w różnych celach. Tak więc badacz, który chce przeprowadzić ilościową analizę treści jakiejś gazety w danym okresie czasu, może po prostu kupować egzem­plarze jej kolejnych numerów, może ją zaprenumerować, wypożyczyć z biblioteki itp. Te zdroworozsądkowe sposoby stosowane są z reguły wtedy, gdy badacz korzysta z utrwalonych źródeł, które powstały nieza-Ieżnie ód jego działalności, przede wszystkim z wszelkiego rodzaju dokumentów stworzonych przez samo życie.

Inaczej sprawa otrzymywania materiałów przedstawia się wtedy, gdy badacz sam wywołuje, źródła lub gdy źródłami tymi są nie wywołane przez niego zachowania.ludzi..iich.wygląd', W tych przypadkach jego zabiegi nie mają zazwyczaj tylko zdroworozsądkowego charakteru i róż­nią się od sposobów postępowania w życiu codziennym. Przede wszys­tkim postępowanie badawcze obejmuje wówczas czynnoścL^zap-isu lub innego rodzaju utrwalenie danych, tj. przygotowanie samych materiałów.

* [Artykuł opublikowany w 1968r. Zob. Nota bibliograficzna s. 150 - K. I..] Przez J.ródla." rozumie się tutaj wszelkie zjawiska, z którymi badacz styka się bezpo­średnio, tj. przy pomocy zmysłów, skąd czerpie pierwiastkowe informacje odnoszące sie do badanvrh Jdawislc. które nnstennie nrzerw.ir7a i nnmmmiiip

111

W skład tego postępowania wchodzi także wiele innych czynności czysto poznawczych, technicznych, często także związanych z wywołaniem i wy­borem zjawisk itp. W sumie postępowanie badawcze związane z otrzy­maniem materiałów w omawianych przypadkach stanowi rozbudowany kompleks czynności zakładających posługiwanie się określonymi środ­kami technicznymi i intelektualnymi. Cały ten kompleks ujęty jest w określone reguły, spośród których najbardziej ogólne skodyfikowane są w podręcznikach metodyki badań. Na oznaczenie tego kompleksu używa się najczęściej nazwy „technika otrzymywania (względnie zdoby­wania, zbierania, uzyskiwania) materiałów". Nazwę tę stosuje się na przy­kład do wywiadu w jakimś badaniu w przeciwieństwie do zwykłej roz­mowy, przy pomocy której uzyskujemy często różne informacje w życiu codziennym.

Techniki otrzymywania materiałów nie są jedynymi technikami stoso­wanymi w badaniach socjologicznych. Obok nich badacze posługują się innymi technikami związanymi z różnymi zadaniami, które muszą być zrealizowane w toku badań . Tak więc przy wyborze sytuacji badawczych i jednoste_k_badąnia korzysta sięczęsto ze statystycznych technik doboru reprezentatywnej próbki; przy przygotowaniu materiałów do. właściwego opracowania - z technik umożliwiających standaryzację i technik budo-wanIa"sItairpTży™opracowaniu danych - ze statystycznych technik bada­nia zależności itp."Wiszystkie techniki stanowią mniej lub bardziej rozbu­dowane kompleksy czynności i środków ujęte w reguły. )Czasami są one swoiste dla socjologii, częściej jednak są wspólne w badaniach różnych nauk, niekiedy występują i w innych dziedzinach pracy umysłowej (np. kompleksy czynności związane z inwentaryzacją i przechowywaniem materiałów). Niektóre czynności w badaniach socjologicznych, także i nie związane z wykorzystaniem istniejących utrwalonych źródeł, mają zresztą charakter zdroworozsądkowy. Poza tym w każdym niemal postę­powaniu bifdawćzym""występują elementy twórcze, które trudno jest sprowadzić do jakichkolwiek schematów czy zwyczajowych reguł. Te twórcze elementy są najbardziej istotne przy opracowywaniu koncepcji badań

Zgodnie z przyjętym tu stanowiskiem przeprowadzenie każdego badania polega na realizacji kilku

nia; 4. otrzymywanie materiałów; 5. jŁrytyka, selekcja i wstępne przygotowanie materiafów do właści­wego opracowania! 6. opracowanie i interpretacja materiałów; 7. napisanie eiaboratu; 8. zadania orga­nizacyjne. Realizacja każdego z tych Zadań wymaga zazwyczaj wykonania wielu czynności, które nie­koniecznie muszą być skupione w czasie. Także kolejność realizacji poszczególnych zadań jest różna w różnych typach badań, np. w badaniach opartych na dokumentach osobistych, właściwa koncepcja badawcza powstaje zwykle już po otrzymaniu materiałów. Z tej racji użyto tutaj nazwy „zadania, badawcze", a nie „etapy badań", której najczęściej używa się przy charakteryzowaniu procesu badaw^ czego. Nazwa „etapy" czy „fazy badań" zakłada bowiem, że czynności badawcze, zaliczone do jednego etapu, są skupione w czasie i że we wszystkich badaniach mamy do czynienia z określoną kolejnością w występowaniu poszczególnych etapów, co faktycznie nie ma miejsca.

              113

łów - znajdujemy zazwyczaj rozdziały lub podrozdziały omawiające
obserwację bezpośrednią, zwykłą i kontrolowaną, zewnętrzną i uczestni­
czącą, następnie wywiad swobodny (wolny), dokumenty osobiste oraz
techniki projekcyjne. Nasuwa się przypuszczenie, że są to techniki
wyższego rzędu, a więc i grupy konkretnych technik.              ^

Charakteryzując techniki otrzymywania materiałów jako rozbudo­wane kompleksy czynności i środków poddane pewnym regułom, bar­dziej ogólnym (techniki wyższego rzędu) lub bardziej szczegółowym (np. techniki konkretne), należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną okolicz­ność. W badaniach socjologicznych w każdej sytuacji badawczej uzyskuje się zazwyczaj wiele informacji, odnoszących się w ten czy w inny sposób do badanych zjawisk, np. informacji zawartych w odpowiedziach na poszczególne pytania w wywiadzie, w poszczególnych zdaniach w spra­wozdaniu z obserwacji czy autobiografii nadesłanej na konkurs. W celu uzyskania tych. informacji i ich utrwalenia wykonuje się bardzo często odrębne czynności badawcze i stosuje się odmienne środki intelektual­ne, tj. kategorie pojęciowej! Te czynności i środki niekoniecznie muszą być jednóFocIne;"pJósz'Seg~ólne informacje w ramach jednej badawczej sytuacji mogą być uzyskane na odmiennej drodze. W rezultacie, sama konkretna technika otrzymywania materiałów jest wewnętrznie niejed­norodna. Do takich technik należy na przykład tzw. technika ujawnio­nych różnic, polegająca na obserwowaniu dyskusji mi^3zy~Ialk"oima (naj­częściej dwoma) osobami na temat różnic w ich poglądach, które wystą­piły w odpowiedziach na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety . Przykładów tego rodzaju technik można podać więcej, przy czym za każ­dym razem mogą być one niejednorodne z różnych punktów widzenia.

Obydwie omówione ostatnio okoliczności, a więc zróżnicowanie tech­nik otrzymywania materiałów na techniki wyższego rzędu i techniki kon­kretne oraz sprawa niejednorodności niektórych technik, są istotne dla zagadnienia ich podziału. Jak o tym była mową/techniki wyższego rzędu można potraktować jako różne kategorie technik konkretnych. Mamy więc tu do czynienia z cząstkowymi podziałami, ugruntowanymi w tech­nice badawczej oraz-w refleksji dydaktycznej i metodologicznej. Propo­nując jakąkolwiek klasyfikację konkretnych technik, należy brać pod

Por. np. C. Sellitz, M. Jahoda, M. Deutsch, S. W. Cook, Research Methods in Social Rela-tions. Rev. one~vołume edilion, New York, 1960; W. J. Goode, P. K. Malt, Methods in Social Research, New York, 1952; R. Pinto, M. Grawitz, Methode.i des sciences sociales, 11—II, Dalloz 1964; Handbuch der empińschen Sozialforschung, red. K. Konig, 1.1, Stut-tgart, 1962; S. Szostkiewicz, Procedury i techniki badań socjologicznych, Warszawa,

964 i inne.

112             

oraz opracowywaniu i interpretacji materiałów, w wielu badaniach występują one jednak i przy realizacji innych zadań badawczych.

y il

Podane wyżej określenie technik otrzymywania materiałów należy jeszcze sprecyzować. Odróżnić trzeba mianowicie stpsowane_.W-poszczególnych .badaniach,- od technik omawianych zazwyczaj w jednym rozdziale czy podrozdziale w podręcz-mKach metodyki badań. Kón^etnąjechniką będzie na przykład ankieta" z określonym kwestionariuszem, rozesłanym pocztą do respondentów. Reguły i dyrektywy, odnoszące się do czynności związanych z otrzymy­waniem materiałów w tym przypadku ustala zazwyczaj sam badacz, mając na widoku uzyskanie danych potrzebnych do rozwiązania posta­wionego problemu. Są to dyrektywy konkretne, dotyczą one sytuacji badawczych specyficznych dla tego badania lub co najwyżej dla niewielu badań przeprowadzanych dokładnie według tego samego wzoru. Ustala­jąc je, to jest między innymi przygotowując dany kwestionariusz, badacz kieruje się także dyrektywami ogólniejszymi, zawartymi w podręczni­kach i odnoszącymi się do ankiety w ogóle, a więc do techniki wyższego rzędu*. Dyrektywy te można z grubsza podzielić na dwie kategorie. Jedne z nich "mówią o tymf jak należy układać kwestionariusz ankiety, bardziej ogólnie, jak przygotowywać konkretną technikę, którą badacz będzie się posługiwać w dalszym badaniu3. Dyrektywy należące do drugiego rodzaju wskazują, jak należy rozprowadzać kwestionariusz wśród res­pondentów, jak postępować, by otrzymać jak największą ilość zwrotów itp. Ogólnie mówiąc, charakteryzują one czynności badawcze, które powinny być wykonane przy posługiwaniu się daną techniką, i określają, jak organizować te czynności. Te właśnie dyrejttywy badacz konkretyzu­je, odnosząc je do sytuacji w danym badaniu. (Techniki konkretne stano­wią więc zastosowanie technik wyższego rzędu. W pewnym sensie tech­niki wyższego rzędu stanowią także ogólniejsze kategorie, do których należą poszczególne konkretne techniki.] Mając to na uwadze, można więc, gdy mowa o jakiejś technice wyższego rzędu, posługiwać się nazwą w liczbie mnogiej, na przykład „techniki ankietowe", „techniki obserwacyjne" itp. Trzeba zresztą dodać, że techniki wyższego rzędu -a więc i grupy technik konkretnych - mają bardziej lub mniej ogólny cha­rakter. Mówimy przecież o technice (technikach) wywiadu i zarazem o technice (technikach) wywiadu kwestionariuszowego.

I       ,.Mój^iąc~oJechBiJkacri..wy2szegCLJZędu--posłużyliśmy się przykładem
, i    ankiety i wywiad-U,.względnie w^^iądu kwestionariu              Obok nich

■:    w podręcznikach - w częściach poświęconych otrzymywaniu materia-

Regufy te odnoszą się więc w istocie nie do zadania zdobycia materiałów, lecz do zada­nia nr7TrOOt"f"iY*firv in  iT*'    **       "*    '    T

nak środki techniczne są jeszcze bardzo skromne, W konsekwencji przy­najmniej pewne, jak się wydaje zasadnicze, rysy omawianych technik, które powinny stanowić podstawę ich podziału, można przedstawić, odwołując się jdosposobów. zdobywania informacji wżyciu codziennym i procesów, na których opierają się te sposoby.

Aby wyodrębnić te sposoby i procesy, wyobraźmy sobie zwykłą sytua­cję życiową, w której odczuwamy potrzebę zdobycia informacji o spo­łecznych zjawiskach. Przypuśćmy, że wchodzimy do nowej, nieznanej nam, grupy osób w nowym miejscu pracy. Oczywiście interesują nas sto­sunki w tej grupie i chcemy je poznać. Ponieważ nie znamy osób tworzą­cych tę grupę, rozpoczynamy najczęściej od zwykłej obserwacji ich zachowań i wyglądu, zwłaszcza zachowań składających się na wzajemne oddziaływania między nimi. To pozwala nam zdobyć jakąś wiedzę o sto­sunkach w grupie. Jest to jednak zazwyczaj wiedza dość uboga. Stąd też zwykle po osobistym zapoznaniu się z członkami grupy inicjujemy roz­mowy, w toku których chcemy dowiedzieć się czegoś więcej. Ten drugi sposób zakładu także dokonywanie obserwacji, głównie obserwacji celowo wywołanych zachowań słownych. Obserwacja stanowi jednak wówczas fragment procesu, który bynajmniej do niej się nie sprowadza. Jest to proces wzajemnego komunikowania się,, kierowanego przez osobę poszukującą informacji.

Wyróżniliśmy dwa sposoby, którymi często posługujemy się w życiu codziennym w celu poznania zjawisk społecznych. Pierwszy z tych spo­sobów, oparty na samej obserwacji, dokonywanej nie w toku procesu wzajemnego kierowanego komunikowania się, łatwo można zestawić ze zwykłą obserwacją, która dominowała w naukach przyrodniczych, zanim zaczęły one posługiwać się na szeroką skalę przyrządami i aparaturą. Występują tu co prawda pewne różnice związane z faktem, że istotny  , składnik większości zjawisk społecznych stanowią zachowania symbo- ; liczne, zwłaszcza werbalne. W związku z tym niemal każda owocna ; obserwacja społecznych zjawisjc wymaga.,znajomości języka i systemów symboli w danej kulturze: Problem ten nie występuje w obserwacji przy- \ rodniczej, której przedmiotem nie są zachowania ludzi, traktowane jako ; symboliczne. Jednak, ogólnie rzecz biorąc, omawiany obecnie sposób zdobywania informacji o społecznych zjawiskach możemy, zaliczyć do tej samej "kategorii*co prostą obserwację przyrodniczą. Podobnie jak w tej ostatniej informacje potrzebne do rozwiązania danego problemu uzys­kuje się przez dokonywanie spostrzeżeń w sposób celowy, systema­tyczny,! krytyczny. Proces obserwowania, wzbogacony o proces rozumie­nia symboli, nie jest w sposób konieczny związany z jakimiś innymi pro­cesami.

uwagę te podziały. Innymi słowy mówiąc, wymienione poprzednio określenia, spotykane w podręcznikach w rozdziałach poświęconych otrzymywaniu materiałów, jeśli odnoszą się one rzeczywiście, do technik ...