Janowski A., Poznawanie uczniów.doc

Janowski A., Poznawanie uczniów, zdobywanie informacji w pracy wychowawczej, Warszawa 1975

Kształtowanie postaw i wprowadzanie wychowanków w świat wartości jest ważnym zadaniem wycho­wawczym szkoły[1].

. Za licznymi psychologami przyjmijmy, że o postawie człowieka wobec danego obiektu mówimy wówczas, gdy ma on pewien stały sposób odnoszenia się do tego obiektu. Obiektem postawy może być praktycznie wszystko: człowiek, grupa ludzi, instytucja, przed­miot, idea, wartość lub norma moralna. Odnoszeniem się do obiektu może być wyrażanie opinii o nim, działanie na jego rzecz lub przeciw, niemu, obrona, wzruszenie się na widok obiektu, częste myślenie o nim itp. Jak więc widać, nie przesądza się tu typu aktywności, czyli postępowania ludzkiego, które wzbudza obiekt. Może to być albo działanie, albo emocjonalne przeżywanie, albo wyrażanie opinii lub wreszcie wszystko to razem.

Poglądy i opinie są to sądy na temat obiektu postawy, a więc wszelkie zdania typu: „Uważam, że...", są wyrażeniami poglądów. Poglądy na temat danego obiektu mogą być wyrazem-tego elementu postawy, który nazywamy poznawczym lub kognitywnym. Po­siadanie poglądów dotyczących obiektu nie świadczy jednak jeszcze

0                  pełnym ukształtowaniu postawy wyrażającym się w nastawieniu
emocjonalnym i nastawieniu wolicjonalnym, przejawiającym się
w chęci działania. Wprowadziliśmy tu rozróżnienie między postawą
a poglądem, ponieważ wystąpienie jakiegoś poglądu może świadczyć
albo o istnieniu postawy, albo też tylko samego poglądu. Tak na
przykład pogląd: SzTcola jest antypatyczna, jest prawdopodobnie
elementem postawy wobec szkoły, w której to postawie dużą rolę
odgrywa czynnik emocjonalny, np. odraza do samej myśli o szkole

1                  czynnik wolicjonalny, np. niechęć do chodzenia do szkoły, co nie­
kiedy wywołuje konkretne   działanie,  np.  częste   wagarowanie.
Podobny pogląd wyrażony w zdaniu: Kangur jest antypatyczny,
jest prawdopodobnie poglądem oderwanym, nie wchodzącym w skład
postawy, niezbyt istotnym dla wyrażającego go osobnika, po­
nieważ jest rzeczą mało prawdopodobną, aby kangury wzbudzały,
emocje u uczniów polskich szkół. Warto sobie zdawać sprawę z. tego
rozróżnienia, ponieważ pytanie o poglądy jest bardzo częstym spo*
sobem zdobywania informacji zarówno o postawach, jak i o samych
poglądach. Gdy chcemy mieć pewność, że interesujący nas pogląd[2]

nie jest samym tylko poglądem, ale także elementem postawy, staramy się wówczas sprawdzić, czy obiekt budzi również jakieś reakcje w pozostałych sferach psychiki ucznia, np. czy widok obiektu wywołuje emocje i czy skłania do-podjęcia jakichś działań, które można zaobserwować. Tak więc badając postawy mamy do czynienia m., in. z następującymi dziedzinami i występującymi w nich wskaź­nikami postawy:.

Obiekt — nieznane zwierzę.

Pogląd — „nieznane zwierzę może być niebezpieczne".

Przeżycie emocjonalne — strach. ,

Chęć postępowania (nastawienie wolicjonalne) — chęć ucieczki.

Działanie — ucieczka.

Łatwo stwierdzić, że każdy z tych wskaźników traktowany zo-
sobna może być zawodny. Pogląd może, jak to już stwierdziliśmy,
egzystować oddzielnie, bez ukształtowania postawy. Przeżycie
emocjonalne może mieć inną przyczynę, chęć działania trwać krótko
albo w ogóle nie występować, mimo że wydawałoby się, iż w tej
sytuacji konkretne działanie jest najlepszym wskaźnikiem postawy.
Należy jednak pamiętać o tym, że działanie jest rezultatem nie tylko
naszej postawy, ale trikże konkretnej sytuacji, która czasem naka­
zuje ukryć tę postawę. W pewnej sytuacji społecznej strach przed
nieznanym zwierzęciem zostanie prawdopodobnie powściągnięty
i osobnik zachowa się spokojnie i pozornie, obojętnie. Oczyszczenie
obserwowanych danych od wpływów sytuacyjnych jest możliwe,
lecz dokonuje się w dłuższym okresie, np. po obserwacji kilkunastu
kontaktów z obiektem postawy. Stąd najwartościowsze dla okreś­
lenia postawy będą oceny dokonywane po długotrwałej obser­
wacji. Jeśli grupa, która wyraża poglądy wobec pewnego obiektu,
jest nam niezbyt dobrze znana i nie wiemy, czy te poglądy rzeczy­
wiście stale w niej istnieją, przyjmijmy wówczas, że zbadaliśmy
„stosunek do" czy „nastawienie", ale niewiele jeszcze możemy
powiedzieć o postawie.              •

Jak już wspomniano, obiektem postawy może być wszystko: konkretny przedmiot, człowiek, rzecz, grupa ludzi, cechy, idee i wartości abstrakcyjne. Wskazuje to, jak wielkie znaczenie-dla pracy szkoły ma znajomość problematyki postaw. Wychowanie[3]

patriotyczne to nic innego, jak wyrabianie postawy wobec obiektu „ojczyzna"; uspołecznienie to, między innymi, wyrabianie pozy­tywnych postaw wobec innych ludzi. Całe oddziaływanie szkolne jest nastawione na kształtowanie postaw lub, na rekonstrukcję postaw niezupełnie właściwie ukształtowanych. Tak więc umie­jętność zorientowania się w istniejących postawach uczniów ma.

tu podstawowe znaczenie.

•     •              •              ■              .

Możemy przyjąć", że szkoły zainteresowane są zawsze powsta­
waniem i formowaniem się postaw ucznia wobec następujących
obiektów:              ■ ■ ■      ■    '

1.      Innych ludzi traktowanych jako konkretne jednostki, hp.
nauczycieli,   rodziców,   krewnych,   kolegów,   druhów,   woźnych,
osób płci odmiennej, postaci, historycznych lub literackich.;

2.      Zbiorowości i grup ludzkich, np. kolegów z własnej klasy,
tfczniów swej szkoły, rówieśników, dorosłych, własnego narodu,
innych narodów, ludzkości.

3.      Wytworów ludzi, np. mienia szkolnego, zwłaszcza wytworów
kultury i sztuki, książek, obrazów, dzieł muzycznych, sztuk teatral­
nych.              .'              "              ■;■■•■

4.      Dzieł    natury:    krajobrazów,   zabytków   przyrody, zwie­
rząt.              ■       .

5.      Idei i wartości, np. pracy, ojczyzny, humanizmu, internacjo-
nalizmu,  wolności,. odpowiedzialności, sprawiedliwości, gospodar­
ności, tolerancji czy partnerstwa w rozbudowie kraju.   .

6.      Samej jednostki, np. własnego charakteru, osiągnięć, własnej
przeszłości i teraźniejszości, aspiracji zawodowych.

Postawy uczniów są bardzo ważnym czynnikiem określają­cym grupę uczniowską, z którą nauczyciel rozpoczyna pracę. W związku z tym ich pomiar jest często warunkiem rozpoczęcia każdej celowej pracy wychowawczej.

Przystąpimy teraz do scharakteryzowania najważniejszych spo-bobów zdobywania informacji o postawach wychowanków.[4]

Blisko związana z problematyką postaw wobec obiektów o wy­chowawczym znaczeniu jest problematyka wartości cenionych przez młodzież. Zasługuje ona na wyodrębnienie, ponieważ często nauczyciel jest szczególnie zainteresowany tym, by zorientować się, jakie wartości leżą u podłoża postaw. Uważa się bowiem, że wartości są czymś głębszym i bardziej trwałym niż postawy, i o ak­ceptacji, odrzuceniu lub nasileniu pewnych postaw może właśnie 'decydować stosunek do danych wartości.

Wartością jest to, co człowiek ceni.[5]

Aspiracje to życzenia dotyczące osiągnięcia określonych stanów lub rzeczy, a wyrażone wówczas, gdy człowiek traktuje te stany lub rzeczy jako zasadniczo dostępne. Aspiracje są więc czymś po­średnim między marzeniami a sprecyzowanymi, konkretnymi dą­żeniami. Aspiracje dotyczą wielu różnych dzi,edzin istotnych dla jednostki. Można je badać za pomocą tematycznych wypowiedzi pisemnych[6]. 

3