PRZEDMIOT I ZAKRES BADAŃ FONOLOGII, JEJ STOSUNEK DO FONETYKI

Fonetyka

·         bada i opisuje dźwięki mowy ze względu na ich właściwości fizyczne,
tzn. ustala artykulacyjne i akustyczne ich cechy

·         przedstawia wszystkie cechy fizyczne (artykulacyjne i akustyczne) danego dźwięku

Fonologia

·         bada dźwięki mowy i ujmuje je jako jednostki funkcjonalne; zajmuje się dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikacji (językowego porozumiewania się)

·         interesują ja jedynie te cechy dźwięku, które w systemie danego języka służą do przekazywania jakichś informacji

·         obserwacje występujących w języku fonologicznych opozycji

W obrębie fonologii wyodrębnia się fonotaktykę, która zajmuje się badaniem dopuszczalnych w języku ciągiem głosek reprezentujących określone fonemy.

·         pas – bas                                         

·         kura – góra

·         bat – bak

·         kasza – kasa

Każda z tych par wyrazów różni się od siebie tylko jedną głoską. Każda z par głosek różni się od siebie tylko jedną cechą (np. dźwięczność – bezdźwięczność, miejscem artykulacji).

W wyrazach lewej kolumny zmiana jednej cechy głoski na inną spowodowała zmianę znaczenia, powstanie nowego wyrazu.

W wyrazach prawej kolumny ta sama zmiana nie powoduje zmiany znaczenia.

Istnieją czynniki, które decydują o tym, że jedne głoski mają moc odróżniania od siebie wyrazów i form, a inne jej nie mają.

Dźwiękami mowy pełniącymi funkcję odróżniającą, czyli dystynktywną, i czynnikami istotnymi dla tej funkcji, czyli relewantnymi – zajmuje się fonologia.

FONEM – PODSTAWOWA JEDNOSTKA FONOLOGII

bok : dok : kok : sok : szok : lok : rok – różnią się nagłosowymi dźwiękami

bok : bak : buk : byk : bek – różnią się śródgłosowymi dźwiękami

bak : bal : bas : bar : bat – różnią się wygłosowym dźwiękiem

Te głoski – na-, śród- i wygłosowe – pełnią funkcję dystynktywną (odróżniającą jedne wyrazy od innych).

Dźwięki te (pełniące funkcję dystynktywną) to fonemy.

Fonem – najmniejszy, dający się liniowo wydzielić, funkcjonalny segment formy językowej.

Funkcjonalność stanowi podstawę założeń definicji fonemu. Dzięki tej właściwości przeciwstawia się głównie jako realnie istniejącemu w wyrazie dźwiękowi.

pakt : takt – p : t – głoski te pełnią funkcję dystynktywną à są fonemami

·         p i t różnią się tylko jedną cechą, pozostałe mają wspólne

p: 1. zwarta

    2. wargowa

    3. bezdźwięczna

    4. mocna

    5. niespalatalizowana

t: 1. zwarta

   2. zębowa

   3. bezdźwięczna

   4. mocna

   5. niespalatalizowana

Wszystkie wspólne cechy dwóch dźwięków stanowią ich podstawę porównania.

Wyrazy pakt i takt nie różnią się od siebie głoski p i t, lecz tylko przeciwstawnymi,
tj. pozostającymi w opozycji, cechami tych głosek à funkcji dystynktywnej nie pełnią głoski wzięte jako całość, lecz tylko takie ich cechy, które przeciwstawiają się cechom innych głosek.

Ta sama głoska może przeciwstawiać się swymi cechami różnym innym głoskom.

Przykłady

1.     polski : eolski

o       p – spółgłoska zwarta, wargowa, dźwięczna, niespalatalizowana

o       samogłoska przednia, średnia, płaska, ustna

§         brak podstawy porównania

§         cecha dystynktywna p: spółgłoska w opozycji do samogłoski

2.     pakt : fakt

o       podstawa porównania – obie są wargowe, bezdźwięczne, niespalatalizowane

o       cecha dystynktywna p: zwarta w opozycji do szczelinowej f

3.     pot : kot

o       podstawa porównania – obie spółgłoski zwarte, bezdźwięczne

o       cecha dystynktywna p: wargowa w opozycji do welarnej k

4.     pas : bas

o       podstawa porównania – obie spółgłoski zwarte, wargowe, niespalatalizowane

o       cecha dystynktywna p: bezdźwięczność w opozycji do dźięczności b

Z analizy opozycji, w którym może uczestniczyć głoska p, wynika, że ma ona następujące cechy dystynktywne:

·         fonem spółgłoskowy (w opozycji do e)

·         fonem zwarty (w opozycji do f)

·         fonem wargowy (w opozycji do k)

·         fonem bezdźwięczny (w opozycji do b)

Fonem /p/

1.     spółgłoska

2.     zwartość

3.     wargowość

4.     bezdźwięczność

Głoska [p]

1.     spółgłoska

2.     zwartość

3.     wargowość

4.     bezdźwięczność

5.     mocna

6.     niespalatalizowana

Fonem nie pokrywa się z głoską. Na głoskę składają się wszystkie jej cechy artykulacyjne, na fonem zaś – tylko cechy dystynktywne realizującej go głoski à fonem to zespół równocześnie występujących cech dystynktywnych głoski.

Głoska – elementarny składnik potoku mowy. Jej wartość fonetyczna,
tzn. artykulacyjne i akustyczne właściwości aktualizują się każdorazowo
w określonym kontekście w mówieniu. O realizacji tych wartości decyduje
w znacznym stopniu pozycja w konkretnym wyrazie bądź na styku wyrazów
w otoczeniu sąsiadujących głosek.

Fonem – jednostka abstrakcyjna w sferze langue; atom językowy dający się rozbić; wiązka cech dystynktywnych (znaczących). Stanowi element nie mówienia,
lecz systemu językowego. Scharakteryzować go można jedynie na tle całości systemy dźwiękowego, przez opozycję z innymi elementami systemu.

Fonetyczne właściwości głoski można opisać niezależnie od języka,
czyli wyizolowanej w jakimkolwiek języku da się wszystkie artykulacyjne cechy przypisać bez odwoływania się do innych głosek w tym języku.

Definicja konkretnego fonemu możliwa jest w ramach danego języka i tylko przez wskazanie funkcji w procesie komunikacji.

FONEM

GŁOSKA

Cechy diakrytyczne (znaczące)

·         dystynktywne – odróżniające znaki językowe

·         delimitacyjne (akcent) – oddzielające znaki językowe

Cechy diakrytyczne (znaczące) znaków językowych:

·         mają wpływ na komunikację językową

·         nie naśladują rzeczywistości i do niej bezpośrednio się nie odnoszą

·         umożliwiają odbiorcy zidentyfikowanie usłyszanego znaku ze znakiem
już dawniej zapamiętanym, a to głównie przez odróżnienie tego znaku
od wszystkich innych występujących w tym samym systemie językowym

o       np. kość : gość

Cechy dystynktywne:

·         konwencjonalne

·         przeciwstawne

·         jedyną ich funkcją jest odróżnianie znaków à są one elementem znaków tylko o tyle, o ile odróżniają je od innych znaków

Cechy diakrytyczne istnieją tylko dzięki wzajemnym opozycjom.

Aby sprawdzić, czy cecha różniąca dwóch głosek jest równocześnie cechą różniącą fonemy, tj. czy należy do zbioru cech konstytuujących fonem, trzeba sprawdzić,
jak zmiana owej cechy wpłynie na znaczenie wyrazu. W tym celu stosuje się metodę substytucji. Polega ona na podstawianiu w tym samym otoczeniu fonetycznym innej głoski, która odróżnia się od pierwszej tylko jedną cechą.

Jeśli to działanie spowoduje zmianę znaczenia wyrazu, to ową cechę uznać należy za cechę dystynktywną.

Zwartość głoski [d] przeciwstawia się w przytoczonych parach kolejno:

·         zwarto-szczelinowości, zębowości, dźwięczności głoski dz

·         szczelinowość, zębowość, dźwięczność głoski z

·         nosowości, zębowości, dźwięczności głoski n

Zwartość głoski [d] należy więc uznać za cechę istotną (relewantną)
z fonologicznego punktu widzenia.

Fonologiczna relewancja wynika z komunikatywnej funkcji tej cechy.

Służy ona (wraz z cechą, z którą tworzy opozycyjną parę) do odróżniania znaków językowych i dlatego został nazwany cechą odróżniającą (dystynktywną).

OPOZYCJE FONOLOGICZNE

Dana cecha pełni funkcję dystynktywną wtedy, gdy wraz z inną cechą tworzy opozycję dźwiękową, wiążącą się ze zróżnicowaniem znaczenia wyrazu.

Opozycje fonologiczne dystynktywne[1] można sklasyfikować wg 3 kryteriów,
tzn. uwzględniając:

·         stosunek do podstawy porównania (całego systemu opozycji)

·         stosunek wzajemny między członami opozycji

·         zasięg funkcji dystynktywnych

Kryterium stosunku do podstawy porównania pozwala dzielić opozycje jedno-
i wielowymiarowe oraz proporcjonalne i izolowane.

Opozycje jednowymiarowe charakteryzują się tym, że zespół cech wspólnych jest właściwy tylko danej opozycji.

·         cechami wspólnymi pary /d/ : /t/ są zwartość i przedniojęzykowość, jako zespół przynależny wyłącznie głoskom [d] : [t]

W opozycjach wielowymiarowych zespół cech wspólnych jednej opozycji dźwiękowej jest też właściwy też innym opozycjom.

·         parę /b/ : /d/ znamionuje zespół cech: zwartość, dźwięczność, charakterystyczne też dla opozycji /d/ : /g/ oraz /g/ : /b/.

...