Słownik terminów literackich
Opracowanie:
Zenon Kościukiewicz
Udostępniony w Internecie
www.chomikuj.pl/zenek_1965
folder DOKUMENTY
- A -
Adaptacja - parafraza, przekształcenie utworu literackiego na potrzeby określonej grupy odbiorców.
- adaptacja szkolna - przeznaczona dla młodzieży
- adaptacja teatralna - przeniesienie na scenę utworu epickiego lub lirycznego
- adaptacja filmowa lub telewizyjna - ekranizacja.
Najczęściej przedmiotem adaptacji są dzieła epickie, przy czym zachowuje się wierność względem oryginału lub dokonuje się daleko idących zmian przy zachowaniu klimatu i przesłania ideowego oryginału np. "Lawa. Opowieść o "Dziadach A. Mickiewicza" T. Konwickiego.
Aforyzm - (złota myśl, sentencja) - krótka , najczęściej jednozdaniowa formuła wyrażająca ogólną myśl, mądrość życiową. Aforyzm odznacza się błyskotliwością, wyraża refleksję o charakterze etycznym itp.
Adres wydawniczy - część opisu bibliograficznego druku, zawiera informacje o miejscu i roku wydania oraz nazwę wydawcy. Informacje są umieszczone zwykle na pierwszej stronie karty tytułowej.
Agitacja - wpływanie za pośrednictwem wypowiedzi ustnych lub pisemnych na opinię publiczną w celu zjednania jej dla określonych idei. Agitacja jest obliczona na realizację celów doraźnych, cechuje ją językowa prostota i slangowość stylu.
Akcja - przedstawione zdarzenia rozgrywające się w świecie przedstawionym dzieła literackiego, sztuki teatralnej czy filmu. Akcja wraz z przedakcją i poakcją tworzy fabułę. W strukturze akcji wyróżnia się ekspozycję (zapoznanie odbiorcy z postaciami i problematyką utworu), zawiązanie akcji, rozwinięcie akcji (tu: zwroty akcji), rozwiązanie akcji.
Akcją nazywa się odmianę fabuły , charakteryzującą się nagromadzeniem i uwydatnieniem powiązanych następstwem chronologicznym i więzią przyczynowo- skutkową motywów znaczeniowych oraz dynamiką ich przedstawiania. Obecnie tej rodzaj akcji pojawia się w literaturze popularnej (sensacyjnej, przygodowej itp.) wyróżnia się też akcję psychologiczną (relacja o przemianach wewnętrznych postaci) i akcję zdarzeniową (wyraziste związki przyczyn, skutków i konsekwencji, relacje o zmianach sytuacji w świecie przedstawionym). Akt- wyodrębniona kompozycyjnie i graficznie, spójna część dramatu, której zamknięcie stanowi zwykle jakieś istotne dla rozwoju akcji zdarzenie. Dramaty najczęściej zbudowane są z trzech (komedia) lub pięciu (tragedia) aktów, dramat składający się z jednego aktu nazywany jest jednoaktówką. Akt wywodzi się z epeisodionu, podział na akty obowiązuje od XVI wieku.
Alegoria - motyw lub ich zespół , który obok wyrażonego dosłownego sensu ma wbudowany ukryty, właściwy sens przenośny, rozszyfrowany przez samego autora. Niekiedy możliwy do odczytania dzięki znajomości pewnych konwencji kulturowych i wyobrażeń społecznych. Alegoria jest zasadą kompozycyjną wielu gatunków dydaktycznych: bajki, przysłowia, przypowieści. Przedstawienia alegoryczne występowały już w sztuce antyku, alegoria była powszechna w literaturze i sztuce do końca XVIII wieku. W czasach romantyzmu zostaje wyparta przez symbol. W XX wieku alegoria pojawia się w formach parodystycznych lub w teatrze ekspresjonistycznym, w sowieckim teatrze agitacyjnym czy w dramatycznych parabolach B. Brechta. Np. okręt walczący z falami, występujący w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi jest upowszechnioną w literaturze alegorią ojczyzny.
Anafora - figura polegająca na rozpoczynaniu sąsiednich zdań, członów lub wersów tym samym wyrazem lub układem wyrazów (zazwyczaj zbudowanych za zasadzie paralelizmu składniowego).
Anakolut - zaburzenie związków składniowych pomiędzy poszczególnymi członami wypowiedzi, zacierające istniejące pomiędzy nimi związki logiczne; błąd językowy powszechnie istniejący w mowie potocznej. W literaturze anakolut stanowi środek stylizacji na mowę potoczną, językowego żartu lub uniezwyklenia. Wprowadzony do tekstu literackiego powoduje jego zbliżenie do odmiany mówionej języka. Służy charakterystyce języka bohatera, a także uniezwykleniu mowy i nadaniu wypowiedzi naturalności.
Anakreontyk - utwór liryczny o tematyce biesiadnej lub miłosnej, będący pochwałą życia, miłości i sztuki. Związany jest z kulturą dworska, wywodzi się od greckiego poety Anakreonta; popularny w literaturze XVI- XVIII wieku. W literaturze polskiej uprawiali go m.in. J. Kochanowski, J.A. Morsztyn, B. I S. Zimorowice, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Bohomolec, F. Kniaźnin, A. Mickiewicz.
Anegdota - gatunek ustnej i pisanej prozy narracyjnej, krótkie opowiadanie o niecodziennym zdarzeniu z dowcipnym, nieraz nieoczekiwanym zakończeniem. Anegdota może funkcjonować samodzielnie lub jako element kompozycyjny większej całości literackiej, zwłaszcza w literaturze pamiętnikarskiej i biografistyce.
Anonim - autor u nieustalonej tożsamości, niekiedy na skutek celowego zatajenia, zwłaszcza z powodów politycznych lub religijnych. Anonim to też bezimienny, nie podpisany tekst, zwłaszcza donos.
Antologia - wydawnictwo zawierające zbiór tekstów literackich, naukowych, publicystycznych lub ich fragmentów, powiązanych wspólną tematyką, przynależnością do jednego gatunku literackiego, pochodzeniem z określonego przedziału czasowego, obszaru językowego. Antologia była już znana w starożytności, najsłynniejsza "ANTOLOGIA PALATYŃSKA" z około 900 r., zawierająca około 3700 starożytnych epigramatów greckich.
Antonimy - znaczeniowe przeciwieństwo określonego wyrazu. Są to leksemy określające skrajne wartości lub jakieś cechy. Porządkują słownictwo w pary o kontrastowych członach: gruby- chudy, twardy- miękki. Wyróżnia się dwa rodzaje antonimów: jednordzenne (słowotwórcze) np. społeczny- aspołeczny i różnordzenne (słownikowe) np. gorzki- słodki. Antonimy są niekiedy źródłem dowcipów słownych, są ważnym środkiem stylistycznym.
Antrakt - przerwa pomiędzy częściami przedstawienia teatralnego (najczęściej tożsamymi z aktami dramatu), niekiedy wyznaczona przez konieczność zmiany dekoracji.
Antropomorfizacja - odmiana metafory, przypisywanie ludzkich cech elementom przyrody nieożywionej, zwierzętom, roślinom, pojęciom abstrakcyjnym. W przeciwieństwie do personifikacji, antropomorfizacja nie przedstawia obrazowanego przedmiotu jako ludzkiej osoby. Antropomorfizacja to też doszukiwanie się w jakimś fragmencie rzeczywistości zasad, sił i reguł analogicznych do tych, które rządzą człowiekiem.
Antyteza - chwyt stylistyczny, zestawienie znaczeniowo przeciwstawnych elementów, służące skontrastowaniu elementów rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim. Efekt antytezy jest wzmocniony przez paralelizm syntaktyczny zestawianych elementów, powtórzenia oraz zestawienia antonimów.
Apokryf - pisma żydowskie, chrześcijańskie lub gnostyckie niewiadomego pochodzenia, których autorstwo przypisywano postaciom biblijnym. Prezentowały treści odmienne od przyjętej doktryny judaizmu czy chrześcijaństwa i z tego powodu nie zostały włączone do kanonu pism objawionych. Apokryfy obfitowały w elementy baśniowe i fantastyczne. Rozpowszechniły się szeroko w literaturze i ustnej tradycji średniowiecza.
Apologia - tekst będący obroną osoby, zasady, światopoglądu, zawierający ich pochwałę. Apologetyka chrześcijańska obejmowała polemiczne teksty broniące prawdziwości i wartości religii chrześcijańskiej, adresowane do Żydów i pogan, a później do innych wyznań. Dziś apologetyka to dyscyplina teologiczna zajmująca się rozumowym uzasadnianiem wiary.
Apostrofa - figura retoryczna, bezpośredni i uroczysty zwrot do osoby nieobecnej, bóstwa, muzy, ojczyzny, upersonifikowanej idei itp. Często mające charakter wykrzyknienia, podniosłe, użyte w celu silnego oddziałania na odbiorcę.
Archaizm - dowolne wyrażenie lub forma językowa, które wyszły z powszechnego użycia, właściwe epokom minionym i które obecnie są uznawane za przestarzałe. W literaturze archaizm wprowadza się do tekstu w celach stylizacyjnych. Typy archaizmów: fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, frazeologiczne, składniowe, leksykalne, semantyczne, stylistyczne, rzeczowe.
Artykuł - podstawowa forma publicystyczna; tekst informacyjny prezentujący najczęściej aktualny i istotny problem społeczny, polityczny, kulturalny, obyczajowy itp. Niekiedy przedstawiający go ze ściśle określonego punktu widzenia; gatunek nie poddany ścisłym rygorom formalnym, istniejący od XVIII wieku. Artykuł występuje w różnych odmianach: dyskusyjny, polemiczny, popularnonaukowy.
Autobiografia - opis własnego życia, niekiedy fabularyzowany, uzupełniony prezentacją uogólnionych obserwacji dotyczących świata i osobistych zapatrywań. Autobiografia może się koncentrować na wydarzeniach świata zewnętrznego lub na życiu wewnętrznym autora.
Awangarda - wspólne określenie kierunków artystycznych w XX wieku programowo zrywających z tradycją, szczególnie pod względem ocen estetycznych, negujących zadania i osiągnięcia sztuki zastanej, poszukujących nowych środków artystycznego wyrazu, często inspirowanych nowoczesnością. W literaturze polskiej nazwą tą obejmuje się awangardę krakowską, lubelską i wileńską, a także futuryzm, surrealizm, ekspresjonizm, teatr eksperymentalny.
- B -
Bajka - gatunek epicki wywodzący się z ustnej literatury ludowej, krótki utwór poetycki o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim, alegoryczna powiastka, najczęściej o zwierzętach, stanowiąca ilustrację uniwersalnej prawdy moralnej lub mądrości życiowej, która zostaje wyłożona wprost na początku lub na końcu utworu. Bajka znana była już w Indiach, Egipcie, Palestynie, starożytnej Grecji i Rzymie, uprawiana chętnie w klasycyzmie. Rozróżniamy dwie odmiany bajek: bajkę narracyjną, o prostej fabule i bajkę epigramatyczną, w której fabuła zostaje zredukowana do jednej sytuacji przedstawionej. Postacie w bajce są wyraziste, typizowane, motywy mają charakter motywów wędrownych. W literaturze polskiej bajka obecna jest od czasów renesansu przez barok po oświecenie, w którym była najbardziej popularna.
Ballada - gatunek wywodzący się z melicznej poezji ludowej, realizujący własności różnych rodzajów literackich, stroficzny utwór poetycki, łączący epicką narrację, liryczną muzyczność, nastrojowość i subiektywizm w prezentacji świata przedstawionego z udramatyzowaną fabułą. Ballada przesycona jest tajemniczością i fantastyką, świat przedstawiony pełen jest nawiązań do ludowych podań i legend; postacie są schematyczne. Ballady podejmują podstawowe problemy egzystencjalne i moralne. Szczyt popularności ballady przypada na twórczość preromantyków i romantyków. W literaturze polskiej na rozwój ballady oddziałała dawniejsza duma; największe znaczenie uzyskała ballada romantyczna; wybitnym kontynuatorem tradycji ballady w okresie Młodej Polski był B. Leśmian. W XX wieku ballada stała się obiektem stylizacji.
Barbaryzm - element lub forma przeniesiona do wypowiedzi z języka obcego; w literaturze chwyt stylistyczny służący podkreśleniu kunsztowności wypowiedzi, wywołaniu efektów humorystycznych lub językowej charakterystyce postaci.
Barok - epoka w dziejach kultury europejskiej od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII w. Barok charakteryzował się dążeniem do osiągnięcia wyrazistych efektów estetycznych za pomocą wyszukanych form. Literatura barokowa zerwała z renesansową harmonią, przejrzystością. Duży wpływ na literatury różnych krajów wywarła hiszpańska mistyka, tworzono romanse rycerskie i pastoralne, rozwijało się pamiętnikarstwo i relacje z podróży. W literaturze polskiej obok wpływów zachodnich ważną rolę odegrały elementy kultury antycznej, szczególnie kultura sarmatyzmu. Barok w poezji zapoczątkowała twórczość M. Sępa- Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego. Prozę zdominowała twórczość polemiczno- religijna, obok której rozwijała się proza okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko- pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentowało m.in. dzieło W. Potockiego "WOJNA CHOCIMSKA", nurt mieszczańsko- plebejski- literatura sowizdrzalska. W czasach saskich zaostrza się cenzura, następuje kryzys poezji, kwitnie pamiętnikarstwo i anonimowa publicystyka polityczno- społeczna. Język literatury staje się bardziej manieryczny.
Baśń - epicki gatunek literatury ludowej. Tworzywem baśni są motywy wędrowne, wyraża charakterystyczne dla kultury ludowej przekonanie o istnieniu świata nadprzyrodzonego, obowiązywaniu praw moralnych i społecznych. Świat przedstawiony baśni łączy w sobie realizm i fantastykę, motywacje psychologiczne postaci z nadprzyrodzonym charakterem zdarzeń i zjawisk. Najstarsze baśnie pochodzą z literatury indyjskiej, późniejsze z literatury perskiej i arabskiej. Najbardziej znane baśnie europejskie zostały opracowane przez Ch. Perraulta, braci J. I W. Grimm oraz H. CH. Andersena. W Polsce baśnie są zbierane , badane i publikowane od XIX wieku.
Behawioryzm - kierunek metodologiczny wywodzący się z USA, odrzucający jako nienaukowe i subiektywne takie kategorie opisu ludzkiej psychiki jak intencje, pragnienie czy przekonania i koncentrujący się na badaniu obserwowalnych aspektów ludzkiego zachowania ujmowanych w relacji do wywołujących je bodźców. W literaturze behawioryzm przejawiał się w rezygnacji z introspekcji, w redukcji do minimum komentarza autorskiego na rzecz bezpośredniej prezentacji zachowań bohaterów. W literaturze polskiej elementy behawioryzmu można zaobserwować u J. Iwaszkiewicza, Z. Nałkowskiej, M. Hłaski, T. Różewicza.
Beletrystka - dawniej literatura piękna i historyczna; proza narracyjno- fabularna, literatura popularna.
Bestseller - książka ciesząca się w określonym czasie rekordowym popytem; dzieło poczytne, popularne.
Biblia - zbiór ksiąg uznawanych za święte w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. Stary Testament powstał między XIII/XII a II/I w. p.n.e., w języku hebrajskim i aramejskim. Nowy Testament powstał między połową I a poł. II w. n. e. W języku greckim i aramejskim. Biblia pełni role: sakralną, ogólno poznawczą, historyczną, filozoficzną i literacką. Na język polski tłumaczona od co najmniej XIII wieku; współcześnie najbardziej rozpowszechnione przekłady to Katolicka Biblia Tysiąclecia i protestancki przekład Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego. Nauką o Biblii jest biblistyka.
Bibliografia - sporządzony według określonych zasad spis dokumentów. Najważniejsze rodzaje bibliografii: ogólna, specjalna, przedmiotowa, prymarna, selekcyjna, rejestracyjna, adnotowana. Bibliografia jest jedną z nauk pomocniczych historii literatury, zajmuje się dokumentowaniem produkcji piśmienniczej.
Biografia - przekaz o życiu i działalności jakiejś osoby, o charakterze rozprawy naukowej, popularnonaukowego lub literackiego eseju lub panegiryku. Biografia jest uprawiana od starożytności, poprzez średniowiecze po czasy współczesne. Rodzaje biografii: opowieść biograficzna, biografia upowieściowiona, powieść biograficzna, esej biograficzny.
Bohater liryczny - bohater monologu podmiotu lirycznego; kompozycyjne znaczenie bohatera lirycznego wzrasta w rozmaitych odmianach liryki pośredniej. Przykładem bohatera lirycznego jest upersonifikowany księżyc z poematu K. I. Gałczyńskiego "Niobe".
Charakter - odmiana kompozycyjna postaci literackiej; w porównaniu z typem charakter cechuje się większą wielowymiarowością i mniejszą intensywnością przejawiania się poszczególnych cech, przy zachowaniu ich względnej spójności i wyrazistości; nadaje to charakterowi rysów indywidualności i odrębności.
-krótki utwór narracyjny stanowiący ilustrację pewnego typu osobowości, postawy życiowej czy indywidualnej moralności. W literaturze polskiej charaktery drukowane były w czasopismach; w XIX wieku pisywali je H. Rzewuski, J. Lam, w XX wieku - Z. Nałkowska, K. Iłłakowiczówna.
Charakterystyka - zabiegi służące budowaniu postaci literackiej; dotyczy to jej wyglądu i zachowania, jak i życia psychicznego.
Chór w dramacie - grupa postaci wykonująca pod przewodnictwem koryfeusza zbiorowe śpiewy lub recytacje, będące częścią dialogów dramatu bądź też uogólniającym komentarzem do jego akcji. Pierwowzorem chóru dramatycznego były zbiorowe występy śpiewaków uświetniające uroczyste obchody Dionizji w starożytnej Grecji. Pieśni chóru były stałym elementem kompozycyjnym antycznej tragedii. W późniejszych dziejach dramatu obecność chóru staje się m.in. narzędziem stylizacji (np. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego), środkiem służącym patetyzacji i poetyzacji świata przedstawionego ("Dziady II" Adama Mickiewicza) oraz nośnikiem zdarzeń symbolicznych ("Mord w katedrze" T. S. Eliota).
Commedia dell' arte - gatunek dramatyczny, włoska komedia ludowa oparta na improwizacji scenicznej i komizmie sytuacyjnym, popularna w XVI- XVIII wieku. Nowością w commedii dell' arte było dopuszczenie na scenę kobiet oraz zerwanie z literackim tekstem na rzecz konwencjonalnych sytuacji scenicznych oraz stale powracających typowych postaci. Włoska commedia dell' arte rozpowszechniła się w wielu krajach europejskich i wywarła wpływ na twórczość wielu dramaturgów m.in. Moliera. W XX wieku nawiązywali do niego reformatorzy : W. E. Meyerhold i G. Craig oraz twórcy teatru ulicznego.
Cyganeria - nieformalna grupa młodych pisarzy i artystów, którzy poprzez ekscentryczny styl życia wyrażają bunt przeciwko ogólnie przyjętym normom społecznym oraz obyczajowym. Określenie cyganeria pochodzi od tytułu książki H. Murgera "Sceny z życia cyganerii"; cyganeria literacka pojawiła się w Paryżu w latach 30 XIX wieku, w środowisku romantyków. Na przełomie XIX i XX wieku jej stolicami były Berlin i Wiedeń. W Polsce najbardziej znana była cyganeria warszawska oraz młodopolska cyganeria krakowska.
- D -
Dadaizm - międzynarodowy awangardowy ruch literacko- artystyczny, grupujący młodych pisarzy i artystów. Dadaizm był buntem przeciwko wojnie i cywilizacji mieszczańskiej; miał charakter nihilistyczny- negował wartość europejskiego dorobku kulturowego i cywilizacyjnego. Stworzył własną koncepcję sztuki infantylnej i prymitywnej, odrzucającej wszelkie rygory na rzecz skojarzeń, fantazji i absurdalnego dowcipu. W dziedzinie sztuk plastycznych charakterystyczne były kompozycje złożone z przypadkowo dobranych przedmiotów. Utwory literackie miały postać strumienia kojarzonych automatycznie słów lub pozbawionego znaczenia zespołu dźwięków. W literaturze polskiej wpływ dadaizmu zaznaczył się w twórczości futurystów. Ruch przetrwał do 1923 roku, stal się inspiracją dla surrealizmu, pop- artu i konceptualizmu.
Dialog - zespół wzajemnie powiązanych wypowiedzi co najmniej dwóch osób, podstawowa forma podawcza dramatu, służąca budowaniu postaci i fabuły oraz prezentacji czytelnikowi dodatkowych okoliczności, niezbędnych do zrozumienia przedstawionych wydarzeń.
Diariusz - rodzaj dziennika, bieżące zapiski odnotowujące i komentujące wydarzenia z życia publicznego lub prywatnego; gatunek znany od czasów starożytnych. W literaturze polskiej diariusze występują od drugiej połowy XVI wieku, m.in. diariusze domowe, diariusze podróży , diariusze wypraw wojennych, diariusze sejmowe.
Dominanta - główny motyw, zasadnicza cecha, najważniejszy element w utworze literackim lub jego fragmencie. Typy:
Dominanta ideowa - myśl przewodnia dzieła literackiego
Dominanta kompozycyjna ...
mairod