Programy nauczania języka polskiego dla klasy I-III gimnazjum

1.LOGOS, Małgorzata Sagan, MEN DKW-4014-131/99,  Rzeszów 1999, Materiał omówiony w programie nauczania wykracza poza podstawę programową. Zawiera odniesienia do chrześcijańskiego systemu wartości. Zaprezentowano w nim wykaz kompetencji w zakresie mówienia, czytania i pisania po każdym roku nauki. Założono, że wszystkie lektury wskazane w programie należy przeczytać w całości.
Do programu przygotowano: Podręcznik literatury dla klasy I gimnazjum autorstwa Małgorzaty Sagan oraz Przewodnik metodyczny dla nauczycieli.

2.Świat człowieka, Krystyna Starczewska, Marta Ługowska, Anna Dzierzgowska, Piotr Laskowski, Ewa Korulska, Barbara Nartowska, MEN DKW-4014-82/99, Warszawa 1999. Program otrzymał wyróżnienie MEN, za „trafne połączenie przedmiotów wchodzących w skład bloku humanistycznego z jednoczesnym zastosowaniem metody chronologicznej i problemowej".. Świat człowieka jest propozycją niestereotypowego, zintegrowanego sposobu nauczania przedmiotów humanistycznych. Materiał ułożony został według dwóch komplementarnych zasad: chronologicznej i problemowej. Każda epoka opisana jest więc w siedmiu działach: W świecie faktów , W świecie idei, W świecie fantazji, W świecie emocji, W świecie kreacji, W poszukiwaniu prawdy , Jak żyć?. Dwa pierwsze działy powinien realizować historyk, dział trzeci, czwarty i piąty - polonista, ostatnie dwa działy mogą być realizowane przez filozofa lub polonistę. Dzięki skorelowaniu treści różnych przedmiotów umożliwia się uczniowi zbudowanie całościowego obrazu świata ludzkiej kultury i zrozumienie charakteru kolejnych epok. Świat człowieka ma być praktyczną pomocą metodyczną dla nauczyciela w zreformowanej szkole dlatego zawiera informacje ułatwiające zorganizowanie procesu dydaktycznego: szczegółowe rozpisanie treści nauczania, omówienie sposobów realizowania materiału na lekcjach z poszczególnych przedmiotów, uwagi na temat sprawdzania wiedzy i umiejętności uczniów, ukazanie możliwych modyfikacji programu, przykładowe scenariusze lekcji.

Rozkład materiału w poszczególnych klasach:

·         Klasa I - Starożytność i średniowiecze
Wstęp: Wędrówki w czasie. Ery, epoki, stulecia - znaki cywilizacji
Część pierwsza: Świat starożytny
Część druga: Świat średniowieczny

·         Klasa II - Epoka nowożytna
Wstęp: Wędrówka w czasie. Ery, epoki, stulecia - znaki cywilizacji
Część pierwsza: Czas renesansowego optymizmu
Część druga: Czas metafizycznego niepokoju
Część trzecia: Czas oświeceniowego krytycyzmu
Część czwarta: Czas romantycznego buntu

·         Klasa III - Współczesność
Wstęp: Wędrówka w czasie. Ery, epoki, stulecia - znaki cywilizacji
Część pierwsza: Korzenie świata współczesnego
Część druga: Świat między wojnami
Część trzecia: Świat współczesny

3. To lubię!, Maria Jędrychowska, Zofia Agnieszka Kłakówna, Halina Mrazek, Marta Potaś, MEN DKW-4014-128/99, Kraków 1999, 2001 Autorzy o programie: Program To lubię! ma charakter

·  podmiotowy, więc wyłącznie ramowy, o rozluźnionej kompozycji. Oznacza to, że u podstaw programu leży antropocentryczna koncepcja edukacji, a nauczycielom i uczniom przyznaje się prawo do dużej swobody w dobieraniu materiału, projektowaniu pracy, rozkładaniu akcentów ważności w obrębie proponowanej problematyki i wyznaczaniu tempa procesu edukacyjnego. Ogólnie tylko zarysowując problematykę, program służy pomocą w ogarnięciu całości spraw wynikających z wpisanej weń koncepcji edukacyjnej, ale szczegółowo nie wskazuje ani bezwzględnie nie nakazuje realizacji określonych tekstów.

·  ogólny. Wynika to stąd, że szczegółową, praktyczną wykładnią programu są podręczniki kursowe - To lubię! dla kolejnych klas (osobno do ćwiczeń językowych i do kształcenia kulturowo-literackiego). Podręcznikom dla uczniów towarzyszą tu zawsze książki nauczyciela, które zawierają rozbudowany wykład wpisanej w program koncepcji edukacyjnej, uwagi o różnych aspektach realizacji programu, szczegółowe cele proponowanych prac i projekty wielu wariantów konkretnych rozwiązań lekcyjnych, czyli opis procedur osiągania zakładanych celów. Podręczniki wskazują mechanizmy i zasady doboru materiału i mogą - niezależnie od wypełniających je propozycji -stanowić wzór tworzenia indywidualnych planów pracy.

·  czynnościowy. Oznacza to, że nastawiony jest na wyzwalanie zarówno nauczycielskiego, jak i uczniowskiego działania. Wynika to z założenia, że najskuteczniejszym sposobem uczenia się jest uczenie się przez działanie: "Uczę się robić coś, robiąc to" (Arystoteles).

·  funkcjonalny. Oznacza to, że zaprogramowany materiał nauczania, sposób jego realizacji i cel opracowywania nastawione są na kształcenie umiejętności rozpoznawania "alfabetu kultury", waloryzowania zjawisk kultury na tle natury, aktywnego uczestnictwa w kulturze i jej współkreowania, co służy poznawaniu siebie, innych i świata oraz odnajdywaniu w nim swego miejsca i umiejętności zaznaczania go w relacjach do tradycji oraz współczesności.

·  spiralny. Oznacza to, że program wielokrotnie stwarza możliwości powrotu do wcześniej poruszanej problematyki, wskazując coraz inne jej ujęcia w języku i różnych tekstach kultury, inny stopień skomplikowania, inne konteksty i inne sposoby przekładania doświadczanego i poznawanego na własną, twórczą aktywność (J. S. Bruner, Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania, Warszawa 1978).

Program uwzględnia i eksponuje

·  wielorakie układy kontekstów z zakresu: różnych form codziennej komunikacji oraz indywidualnej ekspresji, literatury innych tekstów wysokiej i masowej kultury - niewerbalnych i mieszanych;

·  następujące dziedziny używania języka: mówienie, słuchanie, czytanie, pisanie.
·  Opinie o programie: Program ten może budzić skrajne oceny: od zachwytu nad wielowariantowością, nowoczesnością postawy badawczej i metodycznej po krytykę zarzucającą programowi fragmentaryczność, niekompletność oraz brak całościowej koncepcji dydaktycznej.W To lubię! zarówno podmiotowość, jak i przedmiotowość tworzywa literackiego i językowego ma być dobierana elastycznie w zależności od poziomu mentalnego i intelektualnego danej klasy. Autorzy programu postulują, aby nie fetyszyzować materiału nauczania. Jest to ze wszech miar postępowa i nowatorska koncepcja, odcinająca się od znanych z życia codziennego procedur "gonienia" za materiałem programowym, realizacji programu "na siłę", pobieżnie, w oderwaniu od możliwości uczniów.
Z drugiej strony owa dowolność może doprowadzić do znacznych dysproporcji w poziomie wiedzy i kompetencji uczniów z różnych środowisk czy z różnych regionów geograficznych. Wolność doboru treści programowych i zakresu merytorycznego może stać się pułapką, w którą schwytani zostaną uczniowie.

Być może warto dołączyć "minimum programowe" określające podstawowy poziom wykształcenia obowiązujący absolwenta gimnazjum. Niewątpliwie wiele zależy też od dalszych prac nad reformą oświaty, a szczególnie od przewidywanego sposobu oceniania zewnętrznego.
Dodatkowo warto zaznaczyć, że To lubię! próbuje wprowadzić w życie nowatorskie założenia reformy oświatowej, czyniąc z nauczyciela twórcę (nie zaś odtwórcę) procesu kształcenia. Niewątpliwie projekt ten spodoba się pedagogom pełnym inicjatywy, lubiącym nieograniczoną wolność doboru materiału. Jest to również ciekawa propozycja dla klas autorskich, w których nauczyciel nie opublikował własnego programu, a korzystając z materiałów polecanych przez MEN pragnie niezależnie modelować tworzywo artystyczne i językowe.
Mimo wszystkich wymienionych wcześniej zalet, program ten wydaje się jednak pewnym nadużyciem w stosunku do odbiorcy, ponieważ nauczyciel zamawiający program oczekuje możliwości rozeznania w proponowanym materiale dydaktycznym, a nie wymuszania kupna dodatkowo trzech lub nawet sześciu podręczników (w tym układzie podręczniki powinny być udostępniane bezpłatnie wraz z programem). Być może ta sytuacja wynikła ze względu na specyficzne warunki wprowadzania reformy w życie i - miejmy nadzieję - w następnych latach braki zostaną wyrównane, co byłoby z wielkim pożytkiem dla wszystkich.

4.Świat w słowach i obrazach. Program nauczania języka polskiego dla klas 1-3 gimnazjum, Teresa Bugajska, Maria Gudro, Małgorzata Małachowska, Elżbieta Tomińska, Grażyna Witak-Wcisło, Teresa Zawisza-Chlebowska, Maria Magdalena Wojterska, MEN DKW-4014-72/99.Jest to kontynuacja treści kształcenia z programu dla szkoły podstawowej Słowa jak klucze.Nie zakłada rewolucji programowej. Usystematyzowane treści nauczania są podporządkowane kształceniu umiejętności polonistycznych i komunikacyjnych, niezbędnych do funkcjonowania we współczesnym świecie, a także kształtowania systemu wartości jako podstawy kierowania własnym zachowaniem uczniów. Główną ideą programu jest odejście

od encyklopedycznego przekazu wiadomości.

Układ treści i umiejętności ma charakter spiralny, a wyróżnione działy programu są

zintegrowane, wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Treści polonistyczne zostały powiązane z filozofią, sztukami plastycznymi, muzyką, kulturą masową i edukacją medialną.
Na tym programie jest oparty cykl podręczników do kształcenia literackiego i kulturowego oraz podręczników do kształcenia językowego:

· Świat w słowach i obrazach, podręczniki do kształcenia literackiego i kulturowego autorstwa Marii Nagajowej (klasa 1.) i Witolda Bobińskiego ( klasy 2. i 3.)

· Język ojczysty, podręczniki do kształcenia językowego autorstwa Marii Nagajowej (klasa 1.), Krystyny Orlowej i Heleny Synowiec (klasy 2. i 3.).

5. Czytam świat, Cecylia Antosik, Alina Biała, Joanna Chałońska, Andrzej Kozieja,
Alicja Krawczyk, Anna Krzyczkowska, Krystyna Staszewska, Roman Starz, Ewa Szpak, MEN DKW-4014-106/99, Kielce 1999, Autorami programu są dydaktycy Instytutu Filologii Polskiej WSP w Kielcach, nauczyciele szkół kieleckich oraz redaktorzy "Języka Polskiego w Szkole Średniej". Program ma układ problemowy, obejmuje kształcenie literacko-kulturowe i językowo-stylistyczne, stara się integrować te dwa działy kształcenia. I tak np. w klasie I koreluje problemy zgromadzone wokół tematu Człowiek i świat z zagadnieniem Człowiek i język, a w klasie II Świat potrzeb i wartości z hasłem Język wartości.
Zgromadzone w programie teksty stanowią wypisy z wielkiej księgi świata kultury. Dobór lektury uwzględnia teksty z podstawy programowej, ale autorzy zakadają, że polonista może dokonać własnego wyboru z uwzględnieniem wpisanych w program ścieżek edukacyjnych.
Program Czytam świat ma pomóc uczniowi zrozumieć świat i własne w nim miejsce.

Opinie o programie: Czytam świat zachwyca głębią przemyśleń i refleksji; przekazano iście humanistyczną wizję człowieka jako istoty samoświadomej, twórczej, wybitnej. Czy nie jest to jednak zbyt poważna tematyka dla współczesnej czternasto-szesnastoletniej młodzieży? Wprawdzie wśród propozycji ścieżek edukacyjnych można odnaleźć współczesne filmy ("Microcosmos", "Titanic" itp.), jednak przygniata powagą lista lektur (ani jednej pozycji z literatury młodzieżowej lub science-fiction), nie mówiąc o programie nauczania filozofii (np. Pico Della Mirandola i Pascal dla klasy II). Zgodnie z tytułem programu ciężar nauczania powinien opierać się na ciekawych i zajmujących lekturach, żaś zaproponowany zestaw byłby ciekawy raczej dla odbiorcy dojrzałego.

6. Język polski, Aleksandra Chomiuk, MEN DKW-4014-107/99. Prezentowany program wraz z całą obudową dydaktyczno-metodyczną można nazwać autorskim. Jego autorka, a także opracowanego doń podręcznika do kształcenia literackiego i kulturowego Obmyślam świat oraz materiałów metodycznych dla nauczycieli - dr Aleksandra Chomiuk - pracuje naukowo w Zakładzie Teorii Literatury Instytutu Filologii Polskiej UMCS w Lublinie oraz w prywatnym liceum. Treści kształcenia i wychowania w każdej z klas zawierają trzy grupy tematyczne:

·  przedstawioną w układzie problemowym listę dzieł literackich, teatralnych, filmowych, plastycznych w układzie podstawowym i rozszerzonym

·  zagadnienia z nauki o języku (poprzedzone w klasie I spisem zagadnień poznanych przez uczniów w szkole podstawowej)

·  założone osiągnięcia uczniów

Program kończy bibliografia prac przydatnych przy realizacji założonych celów wychowawczych i dydaktycznych.

Opinie o programie : Język polski odnajduje "złoty środek" dydaktyki: propozycja jest różnorodna i ciekawa, a jednocześnie nie przytłacza nauczyciela nadmiarem dyrektyw, wytyczając podstawowe drogi poszukiwań twórczych nie ogranicza się inicjatywy nauczyciela. Na uwagę zasługuje bogaty wybór tekstów współczesnych nie tylko z zakresu literatury polskiej, ale także obcej: Herbert, Barańczak, Musierowicz, Lem, Singer, Hemingway, Le Guin, Kessey, Dickinson i inni. Dobór lektur harmonijnie łączy dzieła z kanonu literatury z utworami współczesnymi, propozycja poszerzona jest o dorobek malarski, filmowy i muzyczny.

7.Obmyślam świat. Program nauczania języka polskiego dla gimnazjum i materiały metodyczne. Klasa I gimnazjum, Aleksandra Chomiuk, MEN DKW-4014-107/99.

Prezentowany program wraz z całą obudową dydaktyczno-metodyczną można nazwać autorskim. Jego autorka, a także opracowanego doń podręcznika do kształcenia literackiego i kulturowego Obmyślam świat oraz materiałów metodycznych dla nauczycieli - dr Aleksandra Chomiuk - pracuje naukowo w Zakładzie Teorii Literatury Instytutu Filologii Polskiej UMCS w Lublinie oraz w prywatnym liceum.

Treści kształcenia i wychowania w każdej z klas zawierają trzy grupy tematyczne:

·  przedstawioną w układzie problemowym listę dzieł literackich, teatralnych, filmowych, plastycznych w układzie podstawowym i rozszerzonym

·  zagadnienia z nauki o języku (poprzedzone w klasie I spisem zagadnień poznanych przez uczniów w szkole podstawowej)

·  założone osiągnięcia uczniów

Program kończy bibliografia prac przydatnych przy realizacji założonych celów wychowawczych i dydaktycznych.

8.      Program języka polskiego do gimnazjum, Teresa Kalaszczyńska, Leonarda Mejer, MEN DKW-4014-178/99, Program nastawiony jest na intuicję i przeżycia ucznia, ale także podporządkowany jest wychowaniu językowemu i kulturowemu. Rozwija wrażliwośc ucznia, jego umiejętności, kształci postawę twórczą i rozbudza zainteresowania różnymi dziedzinami wiedzy ludzkiej dla wyboru dalszej, własnej drogi edukacyjnej. Przewiduje integrację języka polskiego z lekcjami wychowawczymi, edukacją filozoficzną, sztuką (malarstwem, muzyką), edukacją czytelniczą i medialną, historią i dziedzictwem kulturowym w świecie oraz wiedzą dotyczącą integracji europejskiej. Treści programu zostały podporządkowane uruchomieniu komunikacji literackiej, a nie nauczaniu literatury. Istotą własnej realizacji programu jest korzystanie ze wszystkich dostępnych dóbr kultury, dlatego program proponuje sięganie do płytotek, taśmotek, filmów, przedstawień teatralnych, ekspozycji muzealnych i wystaw.

9.      "Stentor 2 - Kto czyta, nie błądzi". Program nauczania języka polskiego w gimnazjum, Alina Kowalczykowa, Teresa Marciszuk, Piotr Marciszuk, Krzysztof Mrowcewicz, Józef Porayski-Pomsta, MEN DKW-4014-143/99, Warszawa 1999 W programie Stentor 2 - Kto czyta, nie błądzi zakres umiejętności odbioru tekstów literackich i kulturowych oraz sprawności językowych, które uczeń ma opanować w trakcie nauki w gimnazjum, jest konsekwencją wyraźnie określonych tematów, składających się na zestaw refleksji o człowieku jako istocie twórczej, o jego miejscu i roli wśród bliskich, w ojczyźnie i w świecie. Autorzy zakładają, że w doborze tekstów do realizacji programu nauczyciel będzie kierować się poniższymi kryteriami: dostosowaniem ich poziomu do możliwości intelektualnych i zainteresowań młodzieży, walorami artystycznymi, różnorodnością prezentowania wartości etycznych, przedstawieniem wszystkich gatunków i form literackich (podstawowych) oraz najważniejszych zjawisk z zakresu innych sztuk i kultury multimedialnej.
Tym założeniom podporządkowano układ programu.                                               Opinie o programie: Kto czyta, nie błądzi ukazuje świat w ujęciu antropocentrycznym - człowiek jest ośrodkiem zainteresowania, jest punktem wyjścia dla poszukiwań twórczych. Program prezentuje problematykę bliską uczniowi i jego zainteresowaniom, dzięki czemu treści programowe nie są omawiane w oderwaniu od kwestii życia codziennego, lecz przeciwnie - wcielają w życie ideały nauczania zintegrowanego, pozwalającego zobaczyć kulturę jako zjawisko spójne w swej różnorodności. Program nie waha się też podejmować tematów trudnych: tolerancja, egoizm, rozbita rodzina, itp. Jest propozycją interesującą nie tylko z pozycji pedagoga, ale także samego ucznia. Dodatkowo dobór źródeł z różnych dziedzin (literatura, sztuka, kultura masowa) czyni tę propozycję uniwersalną. Innym walorem jest szacunek i zaufanie dla pedagoga: stawia się tu na samodzielność nauczyciela - propozycja zawiera wyłącznie zagadnienia i absolutnie podstawowy zakres dzieł literatury i kultury. Dzięki temu polonista nie czuje się ograniczony i może poruszać się wśród utworów indywidualnie dobieranych w zależności od poziomu danej klasy. Nauczyciel może być kreatorem, a nie odtwórcą. Jednak komplikacje mogą pojawić się w momencie egzaminów - czy pytania i testy egzaminacyjne (a także sami egzaminatorzy) nadążą za reformą oświaty?
Program wprowadza dzieci w kulturę europejską, pozwala im odkryć własne korzenie, odnaleźć swoje miejsce w świecie współczesnym.
Podręcznik doskonale opracowany plastycznie, dobór reprodukcji niezwykle staranny i celny.  Marianna Seroka, nauczycielka Gimnazjum w Ostaszewie (woj. pomorskie).

10.  Zrozumieć słowo. Program nauczania języka polskiego w klasach I-III gimnazjum, Anita Gis, MEN DKW-4014-204/99, Poznań 1999, Program wykorzystuje i uwzględnia najnowsze dokumenty MEN, proponujące inny niż dotąd model edukacji, uwagi środowiska polonistycznego, wieloletnie własne doświadczenia w pracy nauczyciela, wyniki badań prowadzonych przez autorkę nad komunikacja językową. Zostały w nim silnie zaznaczone cele wychowawcze.
Uczeń traktowany jest podmiotowo. Położono nacisk na zadania zachęcające go do pozyskiwania, selekcjonowania i przetwarzania potrzebnych informacji, przedstawiania opinii, zadawania pytań, udziału w dyskusji.
Program przyznaje ważną rolę uczeniu przez przeżycie, doświadczenie i rozwijanie wrażliwości uczniów. Treści programowe zapoznają ucznia z obyczajami, uświadamiają odrębność polskiej kultury narodowej, a jednocześnie ukazują jej związki z kulturą europejską. Tytuł programu Zrozumiec słowo wskazuje na główne zdanie, które stoi przed nauczycielem polonistą - kształtowanie zrozumienia słowa i odpowiedzialności za nie. Program ma pomóc uczniom rozwijać się językowo w taki sposób, by potrafili porozumiewać się w różnych sytuacjach życiowych, wykorzystując wiedzę teoretyczną przyswojoną w trakcie nauki.

11.  Myśli i słowa - program nauczania języka polskiego, Agnieszka Gorzałczyńska-Mróz, Maciej Szulc, Danuta Chwastniewska, Danuta Różek, Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, ISBN 83-87788-09-0, Program "Myśli i słowa" stanowi sumę doświadczeń autorów książek wydawanych przez Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, krytycznych uwag i wskazówek nauczycieli pracujących z tymi książkami oraz konsultacji z doradcami metodycznymi języka polskiego.

W programie główny nacisk położono na kształcenie umiejętności ucznia. Wiedza, zarówno z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego, jak i z zakresu kształcenia językowego, została potraktowana funkcjonalnie. Ma pomagać w rozwijaniu sprawności komunikowania się i przygotowywać do świadomego uczestnictwa w kulturze. Program ma budowę spiralną - zakłada powracanie w rozszerzonym zakresie do treści najistotniejszych z punktu widzenia założonych celów, co jest gwarancją ciągłości kształcenia.

Proponowany program jest zgodny z aktualną podstawą programową. Stanowi on kontynuację programu "Myśli i słowa" dla klas IV-VI szkoły podstawowej.

12.  Do Itaki program nauczania języka polskiego w klasach I-III gimnazjum, Gabriela Olszowska, Tadeusz Garstka, Zuzanna Grabowska, „ZNAK:, Kraków 1999, Itaka - metafora i mit. W tym programie oraz serii podręczników Itaka ukazana zostaje jako symboliczna ojczyzna Europejczyków. Mityczna wyspa śródziemnomorska pojmowana jako kolebka naszej cywilizacji i kultury wpisuje się w symbolikę kręgu i koła, drogi bohatera - człowieka pamiętającego o swoich korzeniach i źródłach. Ta Itaka przywoływać będzie trudne i często bolesne pytania o zjednoczona i wierną swej tradycji rodzinną Europę. Motyw Itaki, ojczyzny Odyseusza, organizuje wewnętrzne idee programu, wyznaczając jednocześnie punkt jego zamknięcia. Dla absolwenta gimnazjum owa Itaka jawi się jako sfera świadomych wyborów, w tym także dalszej drogi edukacyjnej, prowadzącej przez maturę w dorosłość. Układ idei tworzy wewnętrzne cykle programu:
 

Klasa I - Z XX i XXI wieku

·  My...

·  Spadkobiercy

·  Zdobywcy i marzyciele
Klasa II - Z Panem Cogito

·  Pycha i pokora

·  Wiara, nadzieja i miłość

·...