7

1.     Właściwości rozwojowe dziecka rozpoczynającego naukę szkolną.

Wstęp

              Pierwszy okres szkolnego rozwoju określa się jako zawarty między siódmym a      jedenastym, dwunastym rokiem życia. Istotnym motorem rozwoju są wtedy radykalne zmiany jakie zachodzą w sytuacji życiowej jednostki.

Rozpoczyna się wtedy systematyczne zdobywanie wiedzy i czynność ta staje się podstawową formą działalności. Dziecko podejmuje stałe obowiązki związane z nauką szkolną, a sposób w jaki się z nich wywiązuje, podlega ocenianiu. Ocena opisowa jest informacją o postępach nie tylko dla ucznia i dla rodziców, ale jego rówieśników. Może ona rzutować na sytuację społeczną ucznia w klasie i w rodzinie. Może też wyznaczać postawę dziecka wobec szkoły, nauki, siebie i świata.

              Prawidłowe uczestniczenie dziecka w procesie nauczania zależy od wielu czynników, na przykład : od programu nauczania, wyposażenia szkoły w pomoce naukowe, od osobowości nauczycieli i ich wiedzy. Do jednych z najważniejszych należy jednak zaliczyć możliwości dziecka. Opanowanie pełnej wiedzy i określonych umiejętności wymaga osiągnięcia przez dziecko odpowiedniego poziomu rozwoju fizycznego i motorycznego, procesów poznawczych, rozwoju mowy i myślenia i rozwoju społeczno – emocjonalnego.

1.1.           Rozwój fizyczny i motoryczny.

W młodszym wieku szkolnym następuje intensywny rozwój całego organizmu. Prawie zakończony zostaje wzrost mózgu (jego waga jest niewiele mniejsza od wagi mózgu człowieka dorosłego). Mózg dziecka dziewięcioletniego waży około 1300 g.[1] Rozwój fizyczny odznacza się przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad wzrostem wysokości ciała.

Jedyne widoczne przyspieszenie tempa wzrostu występuje między szóstym a siódmym rokiem życia. Jest to tzw. skok szkolny, następny wyraźny przyrost wzrostu ma miejsce w okresie między jedenastym a trzynastym rokiem życia i nazwany został skokiem pokwitaniowym.[2] Przyrost wysokości i wagi dziecka w młodszym wieku szkolnym odznacza się tym, że jest powolny i stały.

W okresie tym rozwijają się narządy wewnętrzne, doskonalą się ich funkcje. Serce i płuca nie są jeszcze jednak w pełni rozwinięte. Dość dobrze ukształtowane są narządy zmysłów, wzrasta ostrość wzroku, doskonali się ostrość i precyzja w odbiorze bodźców słuchowych. Poziom funkcjonowania tych zmysłów jest niezwykle ważny dla nauki czytania i pisania. W młodszym wieku szkolnym intensywnie rozwija się tzw. koordynacja wzrokowa – ruchowa, co istotne jest z punktu widzenia nauki szkolnej.[3] Następuje rozwój mięśni i systemu nerwowego, który ulega wzmocnieniu. Kościec jest nadal miękki i plastyczny, co umożliwia dalszy wzrost organizmu, ale co powoduje też dużą podatność na zniekształcenia w przypadku prowadzenia niewłaściwego trybu życia, np. : przyjmowania niewłaściwej pozycji przy siedzeniu.

              Okres późnego dzieciństwa należy do wyjątkowych pod względem odporności organizmu na różnego rodzaju choroby, a cechuje go najmniejsza umieralność. Ryszard Przewęda charakteryzuje rozwój fizyczny w tym wieku następująco : ”(...) Proporcjonalność rozrostu i wysokości stopień rozwoju właściwości morfologicznych, sprawność funkcji, dobra współpraca między poszczególnymi układami, wrażliwość zmysłów, ogólna odporność ustroju, znaczne przystosowanie do warunków środowiskowych, duża samodzielność biologiczna – wszystko to pozwala określić młodszy wiek szkolny jako etap wyróżniający się ogólną harmonią rozwoju.

Jest to jakby gromadzenie rezerw w organizmie i nabieranie sił do podjęcia przez następny trudny okres – dojrzewanie płciowe”.[4]

              Rozwój motoryczny polega na wzrastającej wraz z wiekiem umiejętności do przyjmowania i zmiany określonych pozycji ciała, zwanych postawami, oraz do przemieszczania się w przestrzeni, a także przemieszczania jednych części ciała w stosunku do innych.[5]

Zwiększanie się precyzji manualnej, a także wytrzymałości przy wykonywaniu różnych czynności ruchowych jest efektem rozwoju układu kostnego oraz rosnącej sprawności drobnych grup mięśniowych.[6] Kostnienie kości nadgarstka u dziecka 

7 – letniego nie jest jeszcze zakończone, dlatego dziecka w tym wieku nie można jeszcze przeciążać czynnościami wymagającymi precyzji manualnej. Kostnienie nadgarstka jest już na tyle zaawansowane u dzieci 10 – 12 letnich, że dopiero one mogą być bardziej obciążone pracami piśmiennymi w szkole i innymi pracami fizycznymi.

              Czynności manualne są w znacznej mierze uzależnione od ustalenia lateralizacji, czyli przewagi jednej strony ciała nad drugą. Przewaga jednej strony ciała – ręki, nogi i oka wiąże się z dominacja jednej z półkul mózgowych. U większości ludzi dominująca jest półkula lewa i na zasadzie skrzyżowania jej funkcji wraz z wiekiem ustala się dominacja prawego oka, ręki i nogi.[7] Dzieci, które stosunkowo długo, nawet do początku okresu szkolnego nie mają ustalonej dominacji ręki, są na ogół niezręczne manualnie. Wykonywane przez nie czynności są niezbyt precyzyjne. Wiele trudności napotykają także dzieci leworęczne, gdyż większość społeczeństwa to jednostki praworęczne, cała kultura materialna powstawała jakby z myślą o nich.

Lateralizacja ustala się w wieku sześciu, siedmiu lat, zakończenie jej kształtowania następuje na przełomie młodszego i starszego wieku szkolnego.[8]

              Dzieci w wieku od 9 dom 12 lat łatwo i szybko opanowują nowe nawyki ruchowe, „chętnie się uczą i są zainteresowane opanowaniem każdego nowego zadania ruchowego. Przyswojone w tym wieku ruchy odznaczają się wysokim poziomem techniki, dobrym rytmem, płynnością, dokładnością”.[9]

Sprawności motoryczne spełniają odrębne funkcje w procesie psychicznego i społecznego przystosowania się dziecka. Hurlock wyróżnia cztery rodzaje takich funkcji :

-         dzięki sprawnością samoobsługowym dziecko potrafi wykonywać czynności związane z własną osobą w tempie podobnym do dorosłych;

-         sprawności społeczne powodują, że dziecko potrafi włączać się w różne czynności grupowe oraz współdziałać z dziećmi i dorosłymi;

-         dziecko musi opanować szereg sprawności zabawowych, takich jak gra w piłkę, jazda na rowerze, adekwatne manipulowanie zabawkami, aby przystosować się do grupy społecznej;

-         dziecko w młodszych klasach szkoły podstawowej osiąga takie sprawności, jak pisanie, rysowanie, malowanie, wycinanie, które warunkują przystosowanie do wymagań szkolnych.[10]

Siła, szybkość i wytrzymałość są właściwościami człowieka i zależą od struktury i funkcji organizmu ludzkiego. Człowiek może wykorzystywać te własności w czynnościach motorycznych. Siła jest wynikiem pracy mięśni i zależy od ich grubości. Szybkość ruchu przejawia się w bardziej złożonej postaci : składa się na nią prędkość działania, czas reakcji i częstotliwość ruchów.

Szybkość ruchów człowieka zależy od stanu jego układów : mięśniowego i nerwowego, wytrzymałość, czyli zdolność do długotrwałego wysiłku, zależy od sprawności układu krążenia i oddychania.[11]

              Łącznie ze strukturalnymi zmianami organizmu następuje rozwój : doskonalenie się różnych funkcji. Dotyczy to aktywności fizycznej, procesów poznawczych jak: spostrzeganie, uwaga, pamięć, mowa i myślenie.

1.2.           Rozwój  procesów  poznawczych.

W młodszym wieku szkolnym spostrzeganie dzieci osiąga znaczny stopień rozwoju, rozwija się przede wszystkim w toku wychowania i nauczania w szkole. Szkoła zaczyna kierować spostrzeganiem dziecka, nastawiać je nie tylko na dokładne spostrzeganie, ale i na systematyczną i planową obserwację przedmiotów i zjawisk. Stefan Szuman uważa, że w okresie tym „(...) rozwija się nie tylko spostrzeganie dziecka, ale i jego spostrzegawczość. Ta ostatnia polega na dążeniu do zauważenia i wyodrębniania w materiale danym w spostrzeganiu momentów i szczegółów, które dotąd uchodziły uwagi, na zdolności znajdowania i odkrywania nowych momentów i faktów. Spostrzegawczość polega więc na odkrywczej czynności umysłu”.[12] Dzieci prawidłowo spostrzegają rysunki konturowe przedmiotów, schematy – spostrzeganie w młodszym wieku szkolnym jest dokładniejsze. Spostrzeżenia ustają się bardziej analityczne, co znaczy, iż dzieci potrafią wyodrębnić poszczególne cechy i własności w spostrzeganych przedmiotach, rozpatrywać oddzielnie, dostrzegać je w innych podobnych obiektach.[13] Proces spostrzegania staje się dowolny, skierowany na określony cel. Przekształca się więc w obserwację czyli aktywne, planowe wybiórcze spostrzeganie .

Obserwacja może być krótkotrwała lub dłuższa, w zależności od zadań. Złożone formy samodzielnej obserwacji kształtują się u dzieci w starszym wieku starszym wieku szkolnym, ale rozwój ich zaczyna się od pierwszych lat nauczania.[14]  

              Świat poznawany jest nie tylko za pomocą wzroku. Słuch, dotyk, węch, smak spełniają również niebagatelną rolę w wyznaczaniu przez małego ucznia cech rzeczywistości. Aktywizowanie zmysłów, dostarczanie różnorodnego materiału do obserwacji sprzyja treningowi procesów spostrzegania.

              Spostrzeganie, jak wszystkie procesy poznawcze, jest ściśle związane z uwagą. W początkowym okresie u dzieci rozpoczynających naukę szkolną dominuje uwaga mimowolna. Stopniowo jednak, pod wpływem nauki szkolnej rozwija się uwaga dowolna, czyli coraz bardziej świadome koncentrowanie uwagi na przedmiotach, zadaniach.[15] Uwaga nie jest jeszcze w tym okresie zbyt trwała, w związku z czym zajęcia monotonne powodują jej szybkie rozproszenie. Zjawisku temu zapobiega wprowadzenie zmian w aktywności dziecka. Czynne jego uczestnictwo w działaniach zmierzających do rozwiązywania problemów, uwzględnianie i wykorzystywanie zainteresowań ucznia.

Aktywizowanie i utrzymywanie uwagi trwałej sprzyja rozwojowi uwagi dowolnej, powoduje też wzrost jej pojemności.

Wraz z rozwojem uwagi kształtuje się spostrzegawczość dzieci, doskonali się również pamięć.

              Rola pamięci w życiu i działaniu człowieka jest olbrzymia. Dzięki niej dziecko zdobywa wiedzę i różne nawyki, uczy się słów i ich znaczeń, uczy się mówić i myśleć. Pamięć przede wszystkim umożliwia intelektualny rozwój człowieka.

Psychologowie uważają, że pamięć jest zdolnością, dzięki której może występować proces uczenia się.[16] W młodszym wieku szkolnym, w związku z poddaniem dziecka systematycznemu nauczaniu następuje dynamiczny rozwój pamięci. Szybkość i trwałość przechowywania w pamięci wyuczonych treści wzrasta, zwiększa się tez jej pojemność. Stopniowo rozwija się umiejętność zapamiętywania dowolnego.

Dziecko łatwiej i trwalej zapamiętuje to, co przyciąga jego uwagę. Istotne jest więc ukształtowanie i odwoływanie się w procesie nauczania do zainteresowań, będących źródłem motywacji do poznawania świata. Dzieci chętnie uczą się na pamięć. Uczenie się dosłownie wpływa korzystnie na rozwój pamięci dowolnej. Dopiero pod koniec młodszego wieku szkolnego następuje rozwój pamięci logicznej, co łączy się z rozwojem myślenia logicznego.

1.3.           Rozwój myślenia.

Myślenie to najwyżej zorganizowana i złożona czynność poznawcza.

Pojęcie myślenia obejmuje szeroki zakres czynności umysłowych. Przyczyną tego jest fakt, iż samo słowo „myśl” odnosi się przynajmniej do kilku czynności umysłowych. Nawet słowniki podają różne definicje słowa „myśl”. Niektóre po prostu uznają je za proces myślenia, zainteresowania się czy medytowania. Inne dodają, że myśl to także umysł lub świadomość.

Odpowiedzi na pytanie, kiedy dziecko zaczyna w ogóle myśleć, nie jest łatwa. Myślenie w okresie wczesnego dzieciństwa nie stanowi jeszcze odrębnej i samodzielnej czynności poznawczej, lecz podporządkowane jest praktycznym działaniom. Myślenie wywodzi się z działań motorycznych, wykonywanych na przedmiotach.

              W okresie pomiędzy siódmym a jedenastym rokiem życia następują stopniowe i istotne zmiany w procesie myślenia.

Pod koniec młodszego wieku szkolnego myślenie staje się wewnętrzną czynnością umysłową, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki (myślenie słowno – logiczne).

Ważnym warunkiem rozwoju myślenia jest ukształtowanie się operacji. Operacje charakteryzują się tym, że są działaniami myślowymi uwewnętrznionymi i odwracalnymi. Myślenie operacyjne pozwala na kształtowanie się pewnych pojęć, np.: matematycznych.

              Dziecko w młodszym wieku szkolnym znajduje się w stadium operacji konkretnych, co znaczy, że nie radzi sobie ono jeszcze z wykonywaniem czynności myślowych w oderwaniu od konkretnego działania. Dzieci w tym wieku opanowują umiejętność prawidłowego wnioskowania, jeśli podstawę ich myślowych operacji stanowi działanie z konkretami i efektywne czynności.[17] Przy rozwiązywaniu zadania, pozwala to uczniom zastąpić odwołanie się do ich poprzednich doświadczeń, spostrzeżeń lub wyobrażeń czynności. Natomiast wyciąganie wniosków na podstawie przesłanek tylko słownych sprawia dzieciom w tym wieku trudności. Wykonując określone działanie na realnym przedmiocie, dziecko jest zdolne do przeprowadzenia wielu operacji myślowych, takich jak : szeregowanie, klasyfikacja, porównanie, abstrahowanie, uogólnianie i systematyzowanie.

              Operacja szeregowania i klasyfikacji wiąże się z porządkowaniem wiedzy o świecie. Dziecko w młodszym wieku szkolnym potrafi dokonywać czynności szeregowania, biorąc pod uwagę istniejące relacje między przedmiotami.

Klasyfikując przedmioty, czyli grupując potrafi przestrzegać zasad podziału.

Doskonalenie obu czynności odbywa się niemal na wszystkich zajęciach szkolnych. Uczniowie, porównując przedmioty i stosując pod kierunkiem nauczyciela określone zasady, nabywają umiejętności kontrolowania swoich myśli i świadomego kierowania nimi. Wykształcone formy myślenia ucznia łączą się z jego ogólnym rozwojem, pozwalają mu coraz lepiej przyswajać całość wiedzy szkolnej, coraz lepiej orientować się w zjawiskach otaczającego życia i rozumniej działać.