krytyka_młodej_pl.pdf

LEGENDA MŁODEJ POLSKI

I. S. Brzozowski, Legenda Młodej Polski , wyd. 2., Księgarnia Polska B. Połonieckiego, Lwów 1910.

I. Nasze „ja” i historya

Świadomość kulturalna uważa swoje życie wewnętrzne za proces samoistny i wystarczający samemu sobie: polega on

na przyswajaniu sobie wartości i treści wytwarzanych przez dzieje; wartości te wytworzone przez historię posiadają

swoją własną dziejową logikę; przyswajając je sobie, wprowadzamy do naszego wnętrza całe dzieje; dramat histo-

ryczny Europy w nas się rozgrywa. Charakter zachodniej kultury polega na dążeniu do świadomego wytwarzania

samej psychiki, samej historii. Psychika nagromadzająca w sobie wartości wytworzone przez dzieje Europy nie może

znaleźć dla siebie wyzwolenia jak tylko przez zawładnięcie tym procesem dziejowym, który całą kulturę europejską,

Europę psychiczną wytwarza. Społeczeństwo świadomej i wyzwolonej pracy jest wzorem dziejowym, ku któremu

ciąży mocą swej wewnętrznej logiki kultura. Świadomość kulturalna rozwija się dziś w kierunku wyzyskiwania pracy

dziejów na rzecz beznadziejnego subiektywizmu. Tak powstaje sprzeczność zasadnicza kultury nowoczesnej: nie mo-

że ona być wyrównana przez żaden automatyczny rozwój, - krytyka ciągłości kulturalnej – ale wymaga heroicznego

zwrotu woli: heroizmu dziejowego jako planu życia.

II. Kryzys romantyzmu

Samotna jednostka, nie znajdująca dla siebie miejsca w życiu klas posiadających, do których należy, jako działacz

kulturalny „Młodej Polski”. Romantyzm jako stan świadomości, wytwarzanej w społeczeństwie, lecz niezdolnej do

wytwarzania samego, społecznego życia. Zwrot współczesnej krytyki francuskiej przeciwko romantyzmowi. Sama

krytyka ta powstaje w granicach romantyzmu, tj. chciałaby przyjąć psychiczny rezultat życia, a odrzucić samą naturę

tego życia. Romantyzm jako wynik nieuchronny życia dziejowego, w którym prawo jest nieobecne. Głęboka krytyka

romantyzmu musi być krytyką społecznego ustroju. Wartość wewnętrzna świadomości romantycznej zależna jest od

procesu życiowego, który ją stworzył. Ubóstwo psychiczne Młodej Polski, jako wynik nicości wewnętrznej tego pol-

skiego statusu quo, przeciwko któremu była Młoda Polska buntem. Usiłowania przywrócenia ciągłości tradycji przez

„obłaskawienie” ruchu młodo-polskiego i zapoznanie dziejowego znaczenia lat 1904-1906. Ciągłość tradycji, jako

ciągłość dobrowolnej i idealizowanej niewoli. Liryzm helotów. Intelekt taroczkowy.

III. Polska zdziecinniała

Za organ narodowego czucia i myślenia służą nam warstwy bierne i bezsilne. Pragnienie spokoju i wygody jako po-

stulat dziejowy, założenie filozofii. Epikureizm pogodnego dogasania. Polska tragiczna: zbudzenie się dziejowej siły.

Problem dziejowy, to przymierze i żywa łączność między myślą klasy robotniczej a włościaństwem. Jesteśmy na ta-

kiej głębokości, że myśleć trzeba o zasadniczym zwrocie w całym dziejowym życiu. Krytyka tradycji. Katolicyzm

jako system myśli i jako fakt dziejowy. Jezuityzm, jako formacja dziejowe kulturalna. Stosunek dziejów Polski do

Zachodu. Nasza tragiczna - wreszcie obłudna izolacja. Chrześcijaństwo. Prawo i łaska. Chrześcijaństwo jest

w całkowitej sprzeczności z socjalizmem. Kościół katolicki, jako chrześcijaństwo prawdziwe. Katolicyzm, jako po-

wszechność izolacji. Kościół Milusińskich. Katolicyzm Sienkiewicza. Polska, odcięta od świata, rodzina. Klasycyzm

Polski zdziecinniałej.

IV. Mity i legendy

Filozofia bezwzględnego tworzenia. Krytyka języka. Słowo, wytwór dziejów, ukrywa je przed nami, staje się źródłem

wszelkiego dogmatyzmu, wszelkiej metafizyki. Metafizyka - mistycyzm wyrywają nas ze związku z dziejami obec-

nymi; maskują własną naszą twórczość; oddają nas we władzę historii minionej. Wyzwolenie dziejowe. Twórcza isto-

ta społeczeństwa. Irracjonalizm zasadniczy. Filozoficzne znaczenie historii. Idea prawa. Krytyka naturalizmu. Przesi-

lenie w teorii poznania. Samowiedza i dojrzałość człowieka odczute jak jego zniknięcie. Granice pragmatyzmu. Kry-

tyka empiriokrytycyzmu. Filozofia Sorela. Vico. Idea mitów dziejowych. Tworzenie i jego logika. Ocalenie naszego

twórczego ja; ja głębokie. Filozofia Bergsona. Młoda Polska na zasadniczym rozdrożu świadomości kulturalnej.

V. Duszy nie potrzeba!

Świadomość heroiczna klasy robotniczej jako zadanie. Zabobon gotowego świata. Polska bezskrzydłych. Poezja

i prawda polskich klas posiadających. Skok w próżnię. Fikcje świata istniejącego bez ludzkiego męstwa. Racjonalizm

jako atrofia woli i odwagi. Irracjonalizm słabości.

VI. Wyprzedaż starych zabawek

Rozkład świadomości kulturalnej i tworzenie się świadomości heroicznej. Moment przesilenia. Ucieczka świadomości

rozszczepionej. Parodia swobody; etapy dekadentyzmu. Bunt psychiczny konsumentów. Psychologia i filozofia ś. p.

zasługi. Wyzwolony dekadent i robotnik. Filozofia heroicznego prawa, bezwzględnego samo stwarzania się ludzkości.

VII. Polskie Oberamergau

Skandal kulturalny. Patriotyczne grabarstwo: polski romantyzm jest literaturą zaginioną, apokryficzną. Romantyzm

i "Młoda Polska". Psychologia na wspak odwrócona, I. Przemilczany i przegadany Norwid. Styl i dusza. Dziejowość

bezwzględna i samotna, niewzruszona wiara. Transcendentalizm Norwida: Dzieje jako swoboda. Cywilizacja chrze-

ścijańska. Katolicyzm Norwida: filozofia łaski. Dziejowe znaczenie sztuki. II. Tragizm dziejowego wpływu. Ciągłość

pracy i teatralizm wyobraźni. Złudzenia perspektywy teatralnej. Praca dziejowa emigracji. Emigracja i Zachód ówcze-

sny. Filozofia dziejowego ducha. Mickiewicz i psychika europejska. Złudzenia polskiej swobody. Monsalwat. To-

wiański i komuna duchowa Romina. Odwrócenie zasadniczych dążeń romantyzmu w psychologii i myśli Młodej Pol-

ski. Młoda Polska i Krasiński. Hamlet i Chrystus. Obłuda umęczonej psychiki. Kultura bezpłodności dziejowej

i psychologicznej izolacji. Nieprzemijająca prawda romantyzmu. Romantyzm i bezwzględne tworzenie. Praca życia

Słowackiego. Znaczenie piękna. Romantyzm i światopogląd tragiczny. Zadania twórczości polskiej.

VIII. Rozbrojenie duszy

Bezdziejowość współczesnej psychiki polskiej: jej metamorfozy i maski. Widmo bezdziejowego świata. Dziejowa

rzeczywistość jako jedyny grunt bezwzględnego tworzenia. Bankructwo fetyszyzmu naukowego. Wyzwolenie nauki

żywej. Proudhon. Złudzenie naukowości. Metafizyka jaźni wolnej od życia. Ibsen pocieszyciel. Duchowe znaczenie

biologii. Nowaczyński. Psychologia bezwzględnego gestu. Tworzenie od biologicznych głębin. Polska bezcielesna.

Jaźń i biologia.

IX. Nieboska dni naszych

Upiór i maszyna. Patos kultury zachodniej i filozoficzne wyznania wiary rozbitków. Idea klasy robotniczej. Fikcje

demokracji. Młoda Polska i Europa psychiczna. Postulaty samoistności narodowej. Historia i tożsamość. Miriam jako

inicyator kultury zachodniej. Psychologia ponaddziejowego absolutu. Czyste przeżycie. Sztuka i dusza Hamsuna.

Indywidualność królewska i psychologiczne atomy. Metafizyczne znaczenie piękna. Geneza estetyzmu: krytyka meta-

fizyczna czystej sztuki. Pater i Miriam. Trochę zwierzęcej młodości.

X. Naturalizm, dekadentyzm, symbolizm

Literatura francuska II cesarstwa; koncepcja sztuki i psychologia Flauberta. Świadomość kulturalna i dzieje. Emil

Zola i wiara w naukę. Bezwzględna rzetelność psychiki: twórczość Baudelaire'a. Psychologia symbolizmu. Bez-

względnie kształtowana psychika: Laforgue, Barres. Granice literatury francuskiej. Absolutne wypowiedzenie; kult

psychiki zawsze gotowej.

XI. Humor i prawo

Wychowawcze znaczenie kultur obcych. Psychologia abstrakcyjnej dziejowości. Engels i Guliwer. Humor jako religia

narodowa, jego dziejowe założenia. Dickens. Filozofia konkretnego czasu. Humor jako heroizm konkretności. Po-

chwała śmiechu. Apologia śmieszności. Humor jako tworzenie bezwzględne. Zachodnie bajki Stevensona. Humor

jako platonizm; jako dobre sumienie bezwzględnego indywidualizmu. Morze jako wychowawca. Meredith. - Dusza

kultury włoskiej. Filozofia wszechobecnego prawa. Vico. - Leopardi. - Carlyle i Carducci. Dusze narodów. My

i Europa.

XII. Dusza samotna

Religijne znaczenie twórczości Kasprowicza. Jej momenty. Liryzm Norwida. Kilka słów o Whitmanie. Bezwzględne

znaczenie liryzmu. Poezja Staffa.

XIII. Czciciele tajemnic

Psychologia mistycyzmu. Mistycyzm i empiryzm. Mistycyzm naukowy. Neomistyka jako wola chaosu. Poezja Miciń-

skiego. Epicki stan dusz i rozlewność mistyczna. Goethe.

XIV. Sam na sam z klęską

Epopeja klęski. Psychologia klęski bezwzględnej. Życie pozostawione sobie. Żeromski i sztuka zadomowiona. Złu-

dzenia obojętności dziejowej. Reymont. Poezya Orkana. Psychologia twórczości Żeromskiego. Siedlisko wewnętrznej

klęski. Złudzenia artystycznego wyzwolenia. Wyrzeczenie się woli dziejowej. Duma o Hetmanie i Dzieje grzechu.

XV. Stanisław Wyspiański

Walka z bezdziejowością. I. Psychologia utworów młodzieńczych. Śmierć za życia i estetyzm. Myśl jako zjawisko

estetyczne. Rozszczepienie wewnętrzne. Moment Klątwy. Psychologia zwierciadeł. II. Tworzenie symbolicznego

czynu. Myśl jako gest. Czyn w teatrze. Czyn jako linia. Dusza bezdziejowa i naród: strach przed zoologią dziejów. III.

Znaczenie Achilleidy. Przyjęcie odpowiedzialności za czyn irracjonalny i konkretny. Usiłowanie wyjścia poza logikę

indywidualną. Skałka, Bolesław. Wyznanie Powrotu. Znaczenie trwałe twórczości Wyspiańskiego. Tworzenie się

Europy żywych, swobodnie stworzonych narodów. Książka niniejsza.

II. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. red. Julian Krzyżanowski, Warszawa 1984.

"Legenda Młodej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej", książka krytyczna Stanisława Brzozowskiego, wyda-

na we Lwowie w 1910. Książka powstawała w latach 1906-09. Książka jest zbiorem esejów o zaplanowanej kon-

strukcji. Proces krytycznoliteracki, który na kartach swego dzieła wytacza pisarz Młodej Polsce, obejmuje zarazem

wszelkie pokrewne formy świadomości kulturowej. Te bliższe i dalsze, niejednokrotnie zaskakująco przez Brzozow-

skiego kojarzone pokrewieństwa łączy najogólniej oderwanie od pracy, od sił, które realnie wytwarzają podstawy

historycznego bytu. Krytyka Młodej Polski nie oznacza jednak akceptacji jej przeciwników ideowych. w skrajnie

ostrej formie atakuje Brzozowski tradycję szlachecką i konserwatywną opozycję wobec modernizmu („Polska zdzie-

cinniała”). Horyzont Młodej Polski ograniczony został słabością jej przeciwników. Podobnie jak szlachecki konserwa-

tyzm opierał się na klasie historycznie przeżytej, tak społecznym podmiotem Młodej Polski była zagubiona po klęsce

pozytywizmu i równie „bezdziejowa” inteligencja. Modernistyczna ucieczka od życia stanowiła szczególnie skrajną

formę „świadomości romantycznej”, wytwarzającej życie zastępcze na miejsce rzeczywistości. o ile jednak roman-

tyzm Wielkiej Emigracji heroicznym wysiłkiem wytworzył w sobie utraconą rzeczywistość, o tyle Młoda Polska

przemieniła się w maskaradę, z Golgoty uczyniła pasyjne widowisko, „polskie Oberammergau”. Z własnej bezsiły

utworzyła parawan, za którym ukryła swą konsumpcyjną w istocie postawę. Mimo tej oceny ogólnej u wielu twórców

epoki (m.in. Żeromskiego, Kasprowicza, Przybyszewskiego, Staffa, Wyspiańskiego) Brzozowski dostrzegał rysy

wielkości, wysoko ceniąc ich wysiłek przekraczania ograniczeń własnej formy. Inną, bliźniaczą, choć pozornie prze-

ciwstawną formą świadomości wyalienowanej, były dla autora „Kultury i życia” wszelkie odmiany naturalistycznego

scjentyzmu, racjonalizmu. w ten sposób „Legenda Młodej Polski” zawiera imponującą swym rozmachem, niezmiernie

oryginalną i błyskotliwą fenomenologię różnorodnych form oderwanej od życia, „bezdziejowej” świadomości oraz ich

ich sublimacji. Opozycją dla tak przedstawionego stanu kultury jest postulat kultury będącej świadomością pracy,

związanej z jedyną klasą, reprezentującą uniwersalne wartości społeczne: proletariatem.

III. S. Brzozowski - Eseje i studia o literaturze, wstęp H. Markiewicz, BN i /258.

Krytyka literacka wg Brzozowskiego:

1. syntetyzująca intuicja duszoznawcza kierująca się zasadami całkowitej równoprawności dusz słowem klu-

czem jest tu „przeżycie”

2. przeżycie nie wystarczy, potrzebne jest sądzące rozumienie

3. krytyka ma być organizatorką literatury współczesnej, a poprzez nią całego życia duchowego społeczeństwa;

jest świadomością i sumieniem literatury

Romantyzm

W Legendzie Młodej Polski nawoływał do zerwania z romantyzmem, a jednocześnie twierdził, że romantyzm to „ko-

nieczność ugruntowana w samej naturze procesu dokonywającego się w naszych społeczeństwach, w samej ich budo-

wie wewnętrznej”. Romantyzm emigracyjny ukazał jako ruch wychodźców z klasy szlacheckiej, odciętych od kraju

i „oddartych od ziemi”, ruch imponujący intelektualnym wysiłkiem przyswojenia kultury nowożytnej i duchową czy-

stością, ale utopijny, bo wierzący we wszechmoc polityki sankcjonowanej przez sprawiedliwość Boską i w siłę spraw-

czą moralnej zasługi. Wielkością romantyzmu był heroiczny wysiłek myślowy zmierzający do ugruntowania Polski

w świecie idei jako momentu niezbędnego w dopełnieniu przeznaczeń ludzkości i zarazem „obrazu czynnego mitu

motywującego i kształtującego etyczne samowychowanie narodu: wyrabianie w sobie wartości moralnych uzasadnia-

jących wiarę w przyszłość narodu.

Młoda Polska

Wg Brzozowskiego typem ideogenetycznym Młodej Polski była osamotniona jednostka, nieznajdująca dla siebie

w społeczeństwie zadania ani stanowiska, pochodząca z warstw posiadających albo psychicznie od nich zależna, bun-

tująca się przeciw nim, ale żyjąca na fundamencie cudzej pracy, zamknięta w świecie myślenia i marzenia. Psychika

ta odizolowana od rzeczywistego procesu życia, podporządkowująca wszystko dowolności i przypadkowości swego

istnienia, stanowi jedną z odmian romantyzmu. Bunt młodopolski był więc „buntem kwiatu przeciw swym korze-

niom”.

IV. M. Podraza-Kwiatkowska, Literatura Młodej Polski, wyd. PWN, Warszawa 1997, [tu:] rozdz. VI. Krytyka literacka, str. 284-308.

*Przedstawiciele:

Zenon Przesmycki (Miriam), Ignacy Matuszewski, Wilhelm Feldman, Antoni Lange, Stanisław Przyby-

szewski, Ostap Ortwin, Karol Irzykowski, Stanisław Lack, Zygmunt Lubicz Zaleski, Cezary Jellenta, Wa-

cław Nałkowski, Jan Lorentowicz, Adam Grzymała Siedlecki, Artur Górski, Zygmunt Wasilewski, Antoni

Potocki

*Dla niektórych krytyków najważniejsza była twórczość oryginalna:

Maria Komornicka, Jerzy Żuławski, Adolf Nowaczyński, Stanisław Przybyszewski, Bolesław Leśmian

*Formy gatunkowe:

- dziennikarski felieton krytyczny

- recenzje-studia (np. Ignacy Matuszewski o Popiołach )

- eseje

- studia syntetyczne o poszczególnych pisarzach

- studia problemowe (określały najnowsze prądy literacko-artystyczne, skupiały się na roli twórcy, istocie

sztuki i jej autonomii, na relacjach artysta-odbiorca oraz sztuka-społeczeństwo)

- pozostałe np. fachowo-specjalistyczne (o sposobach istnienia postaci literackiej Żywe fikcje Ostapa Ortwi-

na, 1908), z pogranicza filozofii kultury (St. Brzozowski), syntezy z pogranicza socjologii (Antoni Lange)

*Ruch literacko-artystyczny za granicą:

- twórczość przekładowa (Przesmycki i Lange)

- pisarstwo europejskie (interesowano się bardzo lit. francuską), próba wprowadzenia pisarstwa pozaeuro-

pejskiego (amerykańskie, indyjskie, japońskie)

- sposoby przekazywania

 korespondencja do czasopism (np. dla Życia krakowskiego z Wiednia pisał Tadeusz Rittner)

 recenzje

studia (np. Adolf Nowaczyński o Bernardzie Shaw; wiele artykułów poświęconych Nietzschemu  pisał

o nim: St. Brzozowski, Wacław Berent, Antoni Lange i in.)

 osobne publikacje

*Polska

- twórczość była na bieżąco omawiana przez licznych recenzentów

- studia były poświęcane wybranym autorom (np. St. Wyspiańskiemu, St. Żeromskiemu, W. Reymontowi,

W. Berentowi, T. Micińskiemu, B. Prusowi, H. Sienkiewiczowi, Orzeszkowej, J. Kasprowiczowi, L.

Staffowi)

- pisano też o Słowackim i Mickiewiczu  zainteresowanie romantyzmem przez młodopolan

*Funkcje krytyki

1. f. programotwórcza i wartościująca  współkształtowanie literatury i współtworzenie świadomości kul-

turowej

2. f. metakrytyczna  nastawiona na krytykę jako taką, dotyczy pogłębienia autoświadomości gatunkowej,

własnych celów i własnego kształtu

Ad. 1.

- walka o lepszy status artysty i sztuki

- pomoc swojej generacji literackiej w tworzeniu programów powiązanych z nowym światopoglądem

- współtworzenie procesu przemian literatury (przez studia, artykuły, omówienia krytyczne, lansowanie ma-

ło znanych pisarzy zagranicznych)

- publicystyka literacka: przedstawia artystę jako jednostkę nadwrażliwą ( Forpoczt Wacław Nałkowski, Ce-

zary Jellenta, Maria Komornicka)

- artysta-społeczeństwo: stawał się on ofiarą społeczeństwa albo błaznem służącym do jego rozweselania

- Confiteor St. Przybyszewskiego: artysta nie jest zależny od społeczeństwa, stoi ponad życiem

- apoteoza wolnego artysty związana jest z walką o autonomię sztuki (St. Witkiewicz z grupą „Wędrowca”

lansuje hasło: „nie co, lecz jak”)

- Przybyszewski: autonomia sztuki wiąże się z jej apoteozą i zupełną wolnością, uzasadnieniem jest tu meta-

fizyka ( Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem absolutu –

duszy. )

- Przybyszewski: artysta, poeta  nieskrępowany twórca, a z drugiej strony medium, przez którego przeja-

wia się absolut

- walczono o wolność wypowiadania się na tematy tabu

- chciano nauczyć publiczność szacunku dla wartości estetycznych, przekonać że w dziele literackim ważna

jest nie tylko treść, ale i sposób przedstawienia owej treści, forma

- pozytywne wzmianki na temat symbolizmu

- sztuka zbliża się do religii (w krytyce upowszechniła się sakralna metaforyka w odniesieniu do sztuki)

- udział krytyki w procesie przemiany powieści ma powierzchowny charakter, brak zbiorowej krytyki, są

powierzchowne wystąpienia

 krytyka obiektywizmu i naśladownictwa

 atak na realizm powieściowy

 próba dowartościowania powieści (Matuszewski zalicza ją do sztuki czystej)

 powieść nie służy rozrywce, jej zadaniem jest „potęgować, rozszerzać ducha”

 konieczność ograniczenia roli interesującej fabuły



- || - - || - chronologicznego opowiadania zdarzeń

Ad. 2.

- działalność krytyków francuskich (Jules Lemaître, Anatol France) o których dyskutowano na łamach pol-

skiej prasy  ich postawa była konsekwencją sceptycyzmu związanego z załamaniem się zaufania do wie-

dzy, do wartości bezwzględnych i stałych, do autorytetów i ustalonych gustów; wg nich miejsce krytyki

narodowej powinna zająć krytyka subiektywna, świadoma swych sądów, oparta na „impresjach” (zmien-

nych wrażeniach), polegająca na utożsamianiu się emocjonalnie z omawianym pisarzem

- w PL pojawiają się tytuły i podtytuły, np. Szkice i wrażenia, Rozprawy i wrażenia, Wrażenia literackie itp.

- cechy krytyki impresjonistycznej zostały włączone w całokształt krytyki młodopolskiej, w proces jej

przemian

- symbolizm, dążący do syntezy  dla wielu krytyków to była właściwa droga do współkształtowania dys-

kursu krytycznego zamiast „notatnika wrażeń”, czyli impresjonizmu

- proces przemiany krytyki młodopolskiej:

 odejście od pozytywistycznego ideału krytyki naukowej i obiektywnej

- Hipolit Taine: uwarunkowania społeczno-geograficzno-biologiczne

 na rzecz krytyki subiektywnej, rozumianej jako twórczość artystyczna

- Emile Hennequin, nie zerwał całkowicie z ideałem naukowości, ale w swoim dziele Krytyka

naukowa odróżnia krytykę naukową od estetycznej i daje nacisk na zajęcie się samym dziełem li-

terackim

 nadanie krytyce statusu sztuki [subiektywizm w krytyce = indywidualizm w sztuce]

- subiektywizm wg Ignacego Matuszewskiego: następstwo niewystarczalności krytyki ściśle na-

ukowej, która nie jest w stanie dotrzeć do istoty artyzmu ( Subiektywizm w krytyce );

- zamiast do krytyki naukowej dąży się do krytyki, która jest sztuką - i jak każda sztuka - opiera

się na indywidualizmie , („Krytyka nie jest nauką, lecz sztuką, krytyk zaś nie może być zimnym

badaczem.” I. Matuszewski)

 krytyka dąży do autonomii, a z drugiej strony o wejście do gat. wysokich (wg St. Brzozow-

skiego: funkcja krytyka jest rozumiana w obrębie społeczeństwa jako wyraz najwyższej auto-

świadomości kulturowej)

 krytyka działa na zasadzie bodźca, sugestii, współtworzenia atmosfery duchowej danej epoki,

ale nie może być uważana za przewodniczkę i nauczycielkę poetów

 funkcja pośredniczenia między dziełem a czytelnikiem jest konieczna, ale niewdzięczna:

trzeba zniżać się do poziomu odbiorców, którzy nie są przychylni nowościom

 krytyk-artysta, krytyk-dzieło

- identyfikacja z twórcą i jego dziełem (np. Lack: „sprzęgnięcie dwóch dusz”, Miriam: „komunia

wewnętrzna z duchem twórcy”)

- postawa otwarta na każde dzieło

- akceptacja, a nawet sympatia do dzieła

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: