RETORYKA – WYKŁADY
Mówiąc, uczestniczymy w jakiejś sytuacji, miejscu. Musimy tę sytuację rozpoznać. Mówiąc, kreujemy siebie (niedobrze, gdy udajemy kogoś innego). Kreujemy też odbiorcę. Ważne jest, jak wyobrażamy sobie, jak nadawca wyobraża sobie odbiorcę. Mówimy tu i teraz (hic et nunc).
Wspólnota deiksów (np. my – oni) bardzo integruje nadawcę z odbiorcami – skrzyżowanie czasu z miejscem.
Funkcja fatyczna – kontaktowa; nawiązywanie, podtrzymywanie i utrzymywanie kontaktu.
To, co jest mówione, w gruncie rzeczy ma się nijak do tego, co jest pomyślane. Niemożliwa jest pełna adekwatność. To, co jest słyszane, to też zwykle coś innego niż pomyślane i mówione.
Elementy metatekstowe – mówienie o tekście:
· Verba voluntatis – np. chciałbym coś powiedzieć, chcę, pragnę
· Verba sentiendi – wiem, wierzę, jestem przekonany
· Verba dicenti – podkreślam czasownik mówienia
Wiarygodność – nazwa stosunku słuchającego do mówiącego; cecha relacyjna, określa dyspozycje odbiorcy do nadawcy
Aby przekonać innych, musimy najpierw sami siebie o tym przekonać.
Aby przekonać innych, aby być wiarygodnym:
· Trzeba uchodzić za kompetentnego – chodzi o wiarę w kompetencję, a nie samą kompetencję
· Uczciwość, rzetelność – odbiorcy muszą wierzyć, że posiadamy te cechy. Ale chyba ważniejsza jest:
· Wspólnota – przekonanie, że ktoś jest z nami
Dylemat: wrażenie kompetencji kłóci się z kontaktem.
Mówimy za pomocą kanałów:
· Sytuacja
· Obraz
· Język
· Dźwięk
Znaki i nieznaki:
· Znakami możemy kłamać, np. uderzamy pięścią w stół, a wcale nie jesteśmy stanowczy
· Nieznaki nie kłamią, np. że ktoś jest mały i gruby
Sygnały:
· Heterogeniczne – gdy jest konflikt między słowem a formą
· Homogeniczne – gdy forma zgadza się z treścią wypowiedzi
Sytuacja może nam sprzyjać lub nie. Trzeba wykorzystywać sytuację w celu uzyskania wiarygodności (np. opisując sytuację) czy nawiązania kontaktu. Trzeba sobie sytuację organizować. Najbardziej lubimy osoby, którym zrobiliśmy coś dobrego.
Dźwięk:
· Chrypa może wzmagać naszą sugestywność
· Niski głos jest mile widziany, kiedy kłamiemy – mówimy wyżej
· Ważna jest relacja między iloczasem a akcentowaniem – źle jest przedłużać sylaby poakcentowe, już lepiej jest przedłużać sylaby przedakcentowe, ale bez przesady
· Nie należy przesadzać z przydechem
· Model cezariański – obniżając głos, z kadencją, w sposób autorytarny
· Model cyceriański – zwracanie się do ludzi, ktoś ma w sobie pewien relatywizm i wątpliwości, podwyższanie głosu
· Głosy ciepłe i zimne
· Za pomocą głosu budujemy relacje z innymi: poziom niegrzeczny, oficjalny, normalny (roboczy), serdeczny, intymny
· Mówimy komuś lub do kogoś – do kogoś tylko w sytuacjach bardzo oficjalnych
· Tempo mówienia: raczej szybciej niż wolniej
· Pauzy robimy przed rzeczą ważną albo tuż po niej
· Głośność: raczej ciszej niż głośniej
· Rzeczy ważne mówimy głośniej, ale rzeczy bardzo ważne mówimy cicho
· Trzeba mówić różnie
· Nasze mówienie odpowiada naszemu myśleniu
· Stosunek do świata:
- RACJE I EMOCJE
- IDENTYFIKACJA I DYSTANS
I
Rid – pewność, kategoryczność, ale: nadmierna autorytarność („ktoś wszystko wie”)
Eid – zaangażowanie, ekspresja, ale: patos, podniecenie
RD – racjonalny dystans
ED – luz
Negatywne opisywanie retoryki (zarzuty wobec retoryki Kanta i innych filozofów):
· Niejasny stosunek retoryki do etyki
· Retoryka ogranicza się do formy, pomija treść (są to popisy oratorskie, nic więcej)
Stąd wynika rozróżnienie:
· Człowiek serio
· Człowiek retoryczny – nie bierzemy go na poważnie
Retoryczność dopuszcza relatywizm. W retoryczności świat poniekąd stwarzamy, coś z nim możemy zrobić, pokazać go inaczej. Człowiek serio wierzy, że świat jest.
Retoryka:
· Retoryka różnych charakterystycznych cech, dziedzin, np. retoryka rządu, opozycji, władzy
· Retoryka form i gatunków, np. retoryka felietonu
· Wiedza? – coś, czego można się dowiedzieć
· Umiejętność? – coś, czego można się nauczyć
· Sztuka? – może coś tworzyć, trzeba mieć talent
· Zespół zachowań
Powrót retoryki - odwołanie się do tradycji:
· Szkoła grecka – uwzględniała w większym stopniu etykę
· Szkoła rzymska – retoryka jako pewne reguły (teoria, terminy, klasyfikacje – popisy oratorskie)
· W chrześcijaństwie retoryka rozwijała się znakomicie (Kazanie na Górze)
· W Polsce była ona bardzo rozwinięta w XV/XVI w. (najlepsi w Europie)
· Romantyzm uważał, że prawdziwe porozumienie jest poza retoryką, poza językiem (choć język jeszcze mógł być, o ile był spontaniczny)
· Inventio – wynajdowanie i opracowywanie tematu:
· Progesis – przedstawienie
· Distis – uwiarygodnienie
· Probatio – dowodzenie
Toposy (loci communes):
· Powszechne schematy argumentacji
· Ustalone ujęcia pewnych tematów
· Stałe momenty gry
· Sposoby wypełnienia pewnych fragmentów wypowiedzi
· Jest to repertuar wątków i schematów, które są chwytalne, wspólne dla wszystkich (np. topos matki).
Możemy też tworzyć nowe toposy.
Przykłady toposów:
· Alegoria
· Metafora
· Sentencje
· Zestawienia topiczne (np. nowe i stare)
Rodzaje toposów:
· Zewnętrzne (nie są zawarte w samej wypowiedzi, ale są odniesieniami do innej wypowiedzi)
- powołanie się na czyjeś świadectwo
- powołanie się na autorytet
- przywołanie przykładów
- cytaty
· Wewnętrzne:
- definiowanie (i nominowanie – występują razem w opisie świata)
- wyliczanie
- pokazywanie związków przyczynowo-skutkowych
- okoliczności – podkreślanie szczególności czasu i miejsca
W inventio zawierają się także:
emocje – przywoływane, nazywane, opisywane itd.
Amplifikacje - zmiana rzeczy przez ich opisywanie
Cechy tekstu:
· Sprawność
· Poprawność
· Zrozumiałość
· Adekwatność
· Umiejętność znalezienia odpowiedniej formy
Relacje między tekstem a odbiorcą.
Funkcje:
· Nakłaniająca (perswazyjna) – służy pozyskaniu słuchacza
· Fatyczna – nawiązywanie kontaktu; jest punktem wyjścia dla innych funkcji
Pozyskiwanie słuchacza:
· Czynniki językowe
· Zjednanie życzliwej uwagi – odbiorca jest przychylnie nastawiony (ważne jest, czy mówca jest postrzegany jako jeden z nich, czy jest kimś wyróżnionym)
· Czynniki fatyczne – integrujące; nawiązanie / podtrzymanie kontaktu:
- deiksy – ustalanie ról nadawcy i odbiorcy, czasu i miejsca
- figury i elementy meta w tekście, czyli te, które mówią o tekście (np. w tym tekście jest mowa o..., zaraz przejdę do...) Elementy metatekstowe to pokazywanie drogi słuchaczom, ustalanie wspólnego stosunku do tekstu, np. jest taka sprawa, rzecz w tym, chodzi o to, w gruncie rzeczy, zasadniczo, właściwie, w istocie...
- adresatywy – np. proszę państwa..., kochani...
inkluzywne „my” – np. my powinniśmy się zastanowić...
ekskluzywne „my” – np. my z kolegą..., ja i żona...
· stosunek do odbiorcy:
- jestem dobry – więc słuchajcie mnie
- albo pomóżcie mi, wcale nie jestem dobry
- przypochlebianie się odbiorcy
- państwo mają rację
apostrofy – zwrot do kogoś, kogo w ogóle nie ma lub do kogoś, kto nie słucha, a powinien itp.
Aktywizowanie słuchaczy:
- krzyk
- intonacja
- zaciekawienie
- prowokacja
- mówienie, że to, co się mówi, jest bardzo ważne (ale to zwykle słabo działa)
Atrakcyjność wypowiedzi.
Autotelizacja – atrakcyjność dla samej atrakcyjności; popisywanie się (delectare)
3 cele retoryki:
· uczenie
· movere – poruszanie
· delectare – popisywanie się, satysfakcja estetyczna
Dobry przekaz (tak mówią niektórzy, różne są zdania na ten temat):
· jasno i krótko
· głęboko
· wykwintnie
...
andi34