John LYONS, Wstęp do językoznawstwa (Introduction to Theoretical Linguistics), przełożył Krzysztof Bogacki, PWN, Warszawa 1979 (oryg. Cambridge University Press 1968) – NOTATKI
1
JĘZYKOZNAWSTWO – NAUKOWE BADANIA JĘZYKA
1.1. WSTĘP
1.1.1. Definicja językoznawstwa
Językoznawstwo – naukowe badanie języka za pomocą kontrolowanych i empirycznie sprawdzalnych obserwacji na podstawie jakiejś ogólnej teorii jego budowy.
1.1.2. Terminologia językoznawcza
Terminy, którymi posługują się językoznawcy, zostały utworzone w trakcie ich badań. Wyrazy, których używa niejęzykoznawca, mówiąc o języku, powstały w większości jako fachowe terminy gramatyki tradycyjnej. Są również abstrakcyjne.
Używanie specjalistycznego słownictwa pozwala uniknąć wielu dwuznaczności i nieporozumień w omawianiu języka.
1.1.3. Obiektywne podejście do języka
Jest podstawową trudnością, jaką napotyka każdy, kto po raz pierwszy styka się z językoznawstwem. Jest jednak niezbędne.
1.1.4. Historia językoznawstwa
Historia językoznawstwa pozwala nam na wyzbycie się powszechnie przyjętych a mylnych poglądów.
W początkach historii zach. myśli językoznawczej jest wiele punktów kontrowersyjnych i niejasnych (zaginęło wiele oryginalnych źródeł).
1.2. GRAMATYKA TRADYCYJNA
1.2.1. Źródła filozoficzne gramatyki tradycyjnej
Grecja – V w. p.n.e.
Gramatyka jako część składowa filozofii – ogólnego badania otaczającego ludzi świata i ich własnych instytucji społ.
1.2.2. Natura czy konwencja?
To przeciwstawienie było komunałem w filozoficznej spekulacji greckiej. W rozważaniach nad językiem rozróżnienie to dotyczyło gł. sprawy istnienia lub braku koniecznego związku między znaczeniem wyrazu i jego formą.
Krańcowi „naturaliści” à wszystkie wyrazy są z natury najwłaściwsze dla rzeczy, które oznaczają.
Typy naturalnej zgodności (wyrazów onomatopeicznych):
- wyrazy naśladujące otaczające dźwięki (niewiele wyrazów, np. miauczeć);
- wyrazy imitujące dźwięki, ale oznaczające źródło dźwięku, nie sam dźwięk.
Wyróżniono też dźwięki zdolne do sugerowania albo imitowania pewnych fiz. cech lub czynności, klasyfikowane jako „miękkie”, „twarde”, „płynne”, „męskie” itd. (symbolika dźwiękowa).
Zasady etymologii i pokrewieństwa językowego „naturalistów”:
- znaczenie wyrazu może się rozszerzyć dzięki pewnemu nat. związkowi istniejącemu między jego użyciem pierwotnym i wtórnym (metafory);
- forma jednego wyrazu może być wywiedziona z innego przez dodanie, usunięcie, zastąpienie, przestawienie głosek.
1.2.3. Analogiści i anomaliści
Polemika między naturalistami i konwencjonalistami przerodziła się od II w. p.n.e. w polemikę nt. st. regularności języka.
Regularność à ANALOGIA (matematyczna proporcja).
Wyjątek (nieregularność) à ANOMALIA.
Analogiści – wykrywanie modeli, wg których można klasyfikować regularne wyrazy języka (paradygmatów).
Anomaliści – nie negowali istnienia regularności w tworzeniu wyrazów, ale wskazywali na wiele przykł. nieregularności wyrazów, których utworzenia nie tłumaczyło rozumowanie przez analogię, oraz na wielorakość analogii; sygnalizowani istnienie synonimii i homonimii.
Jedni i drudzy przyczynili się do systematyzacji gramatyki.
Stoicy (gł. anomaliści) interesowali się gł. filozof. problemem pochodzenia języka, logiką, retoryką. Aleksandryjczycy (analogiści) – krytyką lit.
Polemika między analogistami i anomalistami trwa jeszcze w XX w.
1.2.4. Okres aleksandryjski
Uczeni aleksandryjscy badali teksty lit. epok minionych, ogłaszali do nich komentarze, rozprawy gramat.
Błędy:
- nie odróżniano głosek od liter;
- założenie, że język pisarzy attyckich V w. był bardziej poprawny niż potoczny język ich współczesnych i że czysty język utrzymuje się dzięki uzusowi ludzi wykształconych, a ulega zepsuciu w ustach ludzi niepiśmiennych.
1.2.5. Gramatyka grecka
Protagoras (V w.) – rozróżnienie 3 rodzajów w grece.
Platon – rozróżnienie rzeczowników i czasowników (in. niż obecnie).
Arystoteles – spójniki; rozpoznanie kat. czasu w czasowniku.
Stoicy – odróżnienie treści od formy, oznacznika od znaczenia; rozróżnienie 4 cz. mowy: rzeczownik, czasownik, spójnik, rodzajnik; daleko posunięta klasyfikacja fleksji (formy fleks., przypadki zależne i niezależne, str. czynna i bierna, czasowniki przechodnie i nieprzechodnie).
Aleksandryjczycy – kontynuacja pracy stoików; kodyfikacja gramatyki greckiej, ustalanie kanonów – schematów fleks.
Dionysios Trak (kon. II w. p.n.e.) – I kompletny i systematyczny opis gramat. ogłoszony w świecie zach.; wyodrębnienie przysłówka, imiesłowu, zaimka, przyimka; sklasyfikowanie wszystkich wyrazów greckic wg kat. przyp., rodz., liczby, czasu, trybu itd.
Apollonios Dyskolas (II w. n.e.) – omówienie składni.
1.2.6. Okres rzymski
Od II w p.n.e. arystokracja rzym. przejmowała kulturę grecką i gr. metody wychowawcze.
Warron (I w. p.n.e.) – praca o j. łac.
Cezar – traktat gramat. De analogia.
Donat (ok. 4000 r. n.e.).
Priscjan (ok. 500 r.).
1.2.7. Okres średniowieczny
Doniosła rola łaciny w nauczaniu i jej uprzywilejowana pozycja. Opracowano wiele podręczników do jego nauki.
XIII w. – scholastyka; rozkwit wszystkich nauk; analiza dzieł Arystotelesa i in.; gramatyka – filozof. teoria mowy.
1.2.8. Renesans i okresy późniejsze
Wzór – Cyceron.
Zwiększone zainteresowanie j. narodowymi (Dante, Milton, Racine).
Francja, XVII w. – Port-Royal – gramatyka wierna tradycji klasycznej.
Zad. gramatyka – opis poprawnego użycia.
1.2.9. Rozszerzenie wpływu tradycji grecko-rzym.
Tłum. prac na j. nieie.
1.2.10. Tradycja starożytnych Indii
Panini (V w. p.n.e.?) – zachow. ok. 1000 prac gramat.
Słowniki i komentarze do św. ksiąg Wedy.
Gramat. hinduska górowała nad europ. w dziedzinie fonetyki i w badaniach wewn. struktury wyrazów.
1.3. JĘZYKOZNAWSTWO PORÓWNAWCZE
1.3.1. Rodziny językowe
Języki spokrewnione – takie, które powstały z 1 języka.
1.3.2. Językoznawstwo naukowe
XIX w. – narodziny nauk. badań nad językiem w świecie zach. Fakty jęz. zaczęto badać w sposób ścisły i obiektywny.
1.3.3. Ewolucjonistyczny punkt widzenia
Zaniechano rozumowania apriorycznego. Opatrznościową teorię historii zastąpiono teoriami świeckimi i ewolucjonistycznymi.
1.3.4. Rozszerzenie zakresu badań
Od XVI w. publikowano słowniki i zbiory tekstów dot. różnych języków.
Próby klasyfikacji języków na rodziny (błędne założenie, że wsz. języki trzeba wyprowadzać z hebr.).
1.3.5. Romantyzm
Odrzucenie zasad klasycznych, racjonalizmu.
Herder, von Humboldt – badanie związków języka i narodu.
1.3.6. Odkrycie sanskrytu
Pod koniec XVIII w. – w sposób niezależny przez różnych uczonych (m.in. William Jones).
1.3.7. Doniosłość języków indoeurop.
Dążenie do wykrycia in. rodzin jęz.
1.3.8. Zapożyczenia
Wiele podobieństw w słownictwie 2 języków można przypisać wzajemnemu zapożyczeniu wyrazów lub wpływom 3. języka.
Zapożyczenia z j. klasycznych są przyczyną wielu najbardziej oczywistych podobieństw leksykalnych między językami europ.
1.3.9. Prawo Grimma
Jacob Grimm (1822): łac. i gr. f à in. jez. p
p à b
th à t
t à d itd.
Zauważono też wiele wyjątków od pow. prawa.
1.3.10. Młodogramatycy
Twierdz., że wszelka zmiana fonet. może być wytłumaczona prawami działającymi bez wyjątków.
1.3.11. Prawo Vernera i in. prawa fonet.
Karl Verner (1875): takie odpowiedniości jak goc. d = łac. t, mimo że stanowią wyjątki od prawa Grimma, są całkowicie regularne, jeśli prawo to zmodyfikować, uwzględniając miejsce akcentu w odpowiednich wyrazach sanskrytu.
In. prawa fonet. starały się tłumaczyć wyjątki, dały uczonym jaśniejsze wyobrażenie o względnej chronologii różnych grup j. ie.
1.3.12. Wyjątki tłumaczące się zapożyczeniami
Wiele pozornych wyjątków można wytłumaczyć zapożyczeniami (np. łac. rufus ‘rudy’, ruber ‘czerwony’; łac. zapożyczyła wyraz rufus z jakiegoś dial.?).
1.3.13. Rola analogii
Analogia – ważny czynnik, do którego odwoływali się młodogramatycy, by wyjaśniać wyjątki od swoich praw. Często uważano analogie za wprowadzanie do języka form niepoprawnych, zanieczyszczających język.
Dokonane przez młodogramatyków rozróżnienie między prawami fonet., zapożyczeniami i analogią było zbyt ostre.
1.3.14. Pozytywistyczny punkt widzenia w językoznawstwie XIX w.
Doszukiwano się praw ewolucji we wsz. naukach społ.
J-znawstwo współcz. odrzuciło pozytywistyczną koncepcję nauki.
1.3.15. Językoznawstwo porównawcze a językoznawstwo ogólne
J. porównawcze – nauka wyjaśniająca; zad.: wytłumaczenie faktu, że języki się zmieniają i że różne języki wykazują różny st. pokrewieństwa.
Zmiany fonet. jęz. – zmiany w j. mówionym à ewolucje form wyrazów i ich połączeń.
Coraz częściej odrzucano pogląd głoszący prymat j. ogólnego pisanego nad j. mówionym, dialektami.
1.3.16. Analogia i struktura
Język jest strukturą wielopoziomową.
Zmiany jęz. można traktować jako zastąpienie 1 systemu analogii i anomalii przez drugi.
1.4. JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE
1.4.1. Ferdinand de Saussure
Ojciec j-znawstwa współcz., szwajc. uczony.
1915 (pośm.) wyd. Kurs językoznawstwa współczesnego
1.4.2. Prymat j. mówionego
Mowa jest wcześniejsza i bardziej rozpowszechniona niż pismo.
W opisie j. mówionego j-znawca musi zazw. przyjąć istnienie trojakich jednostek: głosek, sylab, wyrazów. Wsz. systemy pisma powszechnie używane w chwili ob. przyjmują którąś z tych jedn. za podstawową. Systemy alfabetyczne op. są na głoskach, sylabiczne – na sylabach, ideograf. – na wyrazach. Wsz. te 3 poziomy istnieją w każdym j. mówionym à łatwo wytłumaczyć powst. tych gł. systemów j. mówionego.
Im dłuższy jest okres piśmienny danego języka, tym większa rozbieżność między pisownią i wymową, chyba że jest ona korygowana od czasu do czasu reformami ortografii.
Różnice między j. pisanym a mówionym:
- homografia + homofonia;
- żaden rodzaj pisma nie oddaje wsz. różnic intonacji i akcentu;
- w piśmie – interpunkcja, kursywa, podkreślenia i in. wyróżnienia – pośrednie i niedoskonałe środki zastępcze dla oddania intonacji czy akcentu;
- w mowie – gesty, mimika; w piśmie – tylko słowa;
- w niekt. językach – zróżnicowanie leksyki oraz gramatyki j. mówionego i pisanego;
- różnice w stylu.
1.4.3. J-znawstwo jest nauka opisową, a nie normatywną
Podst. zad. j-znwacy: opisanie, jak ludzie rzeczywiście mówią i piszą swym własnym językiem, nie zaś narzucanie im norm, zgodnie z którymi mieliby mówić i pisać.
Zmiany jęz. w sposób konieczny pociągają za sobą skażenie języka.
Język służy wielu celom. Używanie go w tych f-cjach nie może być oceniane wyłącznie wg kryteriów odpowiednich dla j. literackiego.
1.4.4. J-znawcę interesują wsz. języki
Każdy język (niezależnie od jego użytkowników) jest b. złożonym i rozwiniętym systemem porozumiewania się.
Nie ma żadnego związku między różnymi stadiami rozwoju kulturalnego społeczeństw a typem ich języka.
Zainteresowanie j-znawcy wsz. językami tłumaczy się celem, jaki stawia sobie jego dyscyplina: stworzenie nauk. teorii struktury języka ludzkiego. Wszelkie zarejestrowane i dające się zaobserwować przykłady języka służą jako dane, które należy usystematyzować i wytłumaczyć przy pomocy ogólnej teorii.
1.4.5. Prymat opisu synchronicznego
De Saussure – rozróżnienie między diachronicznym i synchronicznym badaniem języka (op...
lezynski1