Ecce homo [�ac., oto cz�owiek], s�owa wypowiedziane przez prokuratora Judei, Pi�ata, o Jezusie Chrystusie po os�dze- niu, biczowaniu i koronowaniu cierniem ( 19,5). Lit. V. Hugo La Fin de Satan (1886, Kres sza- tana), "Ecce Homo". F.W. Nierzsche Ecce Ho- mo (1908, wyd. pol. 1909), autoportret w "Dionizosie ukrzy�owanym". L. Aragon w La Diane fran�aise (1944, Hejnat francuski), "La Chanson du franc-tireur" (Pie�� wolne- go strzelca) por�wnuje stawiaj�c� op�r Fran- cj� (ruch oporu) do zel�onego Chrystusa. E. Szelburg-Zarembina Ecce Homo (1932). A. Wat Wiersze (1957). Ikon. Jezus by� zniewa�any, biczowany, ukoro- nowany cierniem, na ramiona zarzucono Mu szkar�atny p�aszcz i dano trzcin� zamiast ber�a - wy�miany kr�l �ydowski. Ecce Homo przed- stawiany jest zazwyczaj wobec t�um�w: A. D��- rer, grafika (1505, Pary�); Q. Massys (przed 1515, Madryt); Tycjan (1548, Wenecja); Ca- ravaggio (1604, Genua). Chrystus jest czasami przedstawiany samotnie: katedra w Wiedniu, rze�ba (XVI w.); C.E. Meunier, rze�ba w br�- zie (1890, Pary�); G. Rouault (1939, Pary�). Przedstawienia Chrystusa zniewa�anego, Chry- stusa frasobliwego, Chrystusa bole�ciwego bardzo cz�sto wyst�powa�y w polskiej sztuce ludowej (g�. w rze�bie przydro�nych kapliczek). Nie- znany malarz dzia�aj�cy w Polsce, kwatera po- liptyku Pasji dominika�skiej (po 1460, Muzeum Narodowe, Krak�w). Ekr. C.Th. Dreyer M�cze�stwo Joanny d Arc (1928), twarz Joanny d'Arc na stosie przypo- mina przedstawianego przez malarzy "Chrystu- sa zel�onego". Podobnie twarz Manfrediego, walcz�cego rewolucjonisty, kt�ry umiera od tortur w Rzymie, mie�cie otwartym R. Rosselli- niego (1945). L. Buniuel Nazarin (1958, Naza- rejczyk), by�y kap�an, podobnie jak Jezus, staje si� przedmiotem naigrawa�. Eden [hebr. gan = ogr�d, eden = rozkosz; sumeryjskie edin = pole �yzne i nawodnio- ne; wg innych - pustynia, step], nazwa miejsca, bez konkretnej lokalizacji geogra- ficznej. B�g zasadzi� "ogr�d w Eden na wschodzie" (Rdz 2,8), Eden to raj, miejsce szcz�liwego przebywania, sk�d zostali wy- gnani Adam i Ewa, po ich grzechu niepo- s�usze�stwa (Rdz 3,24). Od tego s�owa po- chodzi przymiotnik "ede�ski" (rajski), przywo�uj�cy wizj� bezbrze�nego szcz�cia. Lit. Eden biblijny. - J. Milton w Raju utraco- nym (1667, wyd. pol. 1791) umieszcza Eden na sp�aszczonym szczycie stromego, samotnego wzniesienia. W opisie elementy biblijne prze- plataj� si� z marzeniami typowymi dla epoki renesansu: wiosenny ogr�d, ukwiecony, pe�en �wiat�a i mi�ych zapach�w, w kt�rym �piewa- j� s�owiki i unosz� si� niewidzialne anio�y. Po- �rodku ro�nie drzewo �ycia ze swym z�otym, jadalnym owocem; obok drzewo poznania. V. Hugo w La Legende des siecles (1859, Legen- da wiek�w), "Le Sacre de la femme" (�wi�to�� kobiety), odtwarza raj niewinno�ci i braterstwa przesi�kni�ty panteizmem: "Istota ja�nia�a. Je- den we Wszystkim, Wszystko w Jednym. Natu- ra �mia�a si�, naiwna i olbrzymia." Ch. P�guy na pocz�tku poematu Eve (1913) przywo�uje wizj� pierwszego ogrodu, gdzie "B�g tak samo m�ody, jak i wieczny... patrzy� ojcowskim okiem... na �wiat podnosz�cy kotwic� na po- cz�tku tej podr�y". Eden odnaleziony. - W �redniowieczu ogrody mi�o�ci to miejsca, w kt�rych wszystkie zmys�y doznaj� zaspokojenia (poezja courtoise - kurtu- azyjna). Potem przychodzi czas �eglarzy: czy utracony Eden b�dzie odnaleziony w odle- g�ych, egzotycznych krajach, gdzie cz�owiek nie zna gzechu (J. Bemardin de Saint-Pierre Pa- we� i Wirginia,1788, wyd. pol. 1918), albo czy mo�na go odtworzy� w�r�d pi�knej Natury (J.J. Rousseau Nowa Heloiza, 1761, wyd. pol. 1962: ogr�d Jul�� w Clarens). etatha, effeta [aram., otw�rz si�], for- mu�a zastosowana przez Jezusa Chrystusa, ��cznie z gestem dotkni�cia uszu, a po- �linionym palcem j�zyka g�uchoniemego, dla uzmys�owienia �wiadkom swej cu- downej mocy przy jego uzdrowieniu. "Za- raz otworzy�y si� jego uszy, wi�zy j�zyka si� rozwi�za�y" (Mk 7,34). Efraim [hebr. efrajim = �yzno��], syn J�zefa (syna Racheli), urodzony w Egipcie, adoptowany przez Jakuba, kt�ry ; przyzna� pierwsze�stwo Efraimowi w sto- sunku do jego starszego brata Manasse- sa (Rdz 48,1-20). Protoplasta pokolenia Efraimit�w, kt�rego imieniem nazywano zajmowane przez to pokolenie tereny (kr�lestwo p�nocne). Poszerzy�o ono swoje terytorium o zdobyte w wyniku walk ziemie i nabra�o tak wielkiego zna- czenia, �e w VIII w. p.n.e. sta�o si� syno- nimem Izraela (Joz 16,4-10; r 31,18-20; Iz 11,13). Egipt, kraj po�o�ony w dolnym biegu Nilu, na po�udniowo-zachodnim kra�- cu �yznego zakola; od III tysi�cl. p.n.e. Egipt by� imperium. W histor�� biblijnej pojawi� si� w epoce patriarch�w jako kraj, kt�ry udzieli� schronienia Abrahamowi (Rdz 12,10). Podczas kl�ski g�odu Ja- kub wys�a� swoich syn�w po �ywno�� do Egiptu; odnale�li tam swego brata J�ze- fa, kt�rego niegdy� sprzedali kupcom, a kt�ry zosta�i mianowany rz�dc� faraona. Nast�pnie Jakub osiedli� si� w Egipcie (Rdz 46,6-7), a jego potomkowie roz- mno�yli si� w liczny lud (fXj 1,6-7). Kraj ten sta� si� terenem ucisku Izraelit�w pod rz�dami faraon�w z dynast�� Hyksos�w, w 1720-1552 p.n.e. (Wj 1,8-14). B�g wy- prowadzi� sw�j lud z Egiptu (ok. 1250 p.n.e.) za po�rednictwem -- Moj�esza i Aarona (Wj 3,10-12), mno��c znaki, cu- da i plagi egipskie (W' 7-12). Jednak po wyj�ciu z Egiptu, w czasie w�dr�wki do Ziemi Obiecanej, zniech�ceni trudami pu- styni Hebrajczycy �a�owali, �e opu�cili t� ziemi� obfito�ci (Lb 11,4-6), a po osiedle- niu si� ju� w Kanaanie, Izrael niejed- nokrotnie ulega� p�niej pokusie ��czenia si� przymierzem politycznym z Egiptem (2 Krl 18,21-24). W�wczas prorocy przy- pominali, �e to ognisko kultury i m�dro�ci jest w gruncie rzeczy niebezpieczn� poku- s� ba�wochwalstwa (Kp� 18,3; Ezd 9,1); B�g wyst�powa� przeciw egipskiej pysze (Ez 32,12-15). Egipcjanie wielokrotnie przejmowali kon- trol� nad ca�o�ci� lub cz�ci� Palestyny, w latach 2030-1720 p.n.e., 1550-1070 p.n.e., 304-197 p.n.e. Pocz�wszy od IV w. p.n.e., na wyspie Elefantynie i w Aleksandr�� powstawa�y silne kolonie �y- dowskie (2 Mch 1,1-10; Dz 2,5-10). Rzy- mianie podbili Egipt po kl�sce pod Akcjum w 31 p.n.e., poniesionej przez Marka Antoniusza, m�a Kleopatry VII. �wi�ty J�zef uda� si� do Egiptu z Maryj� i Dzieci�tkiem Jezus, chroni�c je przed okrucie�stwem Heroda Wielkiego. Zob. ucieczka do Egiptu. Z. i p. Cebula �gipska - aluzja do wyrzeka� lu- du hebr. w�druj�cego przez pustyni� po wy- zwoleniu z niewoli egipskiej (Lb 11,5-7); cebu- la egipska symbolizowa�a �ycie �atwiejsze pod wzgl�dem materialnym, ale �ycie w niewoli. Muz. G.F. H�ndel Izrael w Egipcie (1739), oratorium. El, hebrajska forma og�lnosemickiego okre�lenia b�stwa lub boga. Najprawdo- podobniej oznacza "moc", "pot�g�". He- brajczycy u�ywali El na okre�lenie swojego Boga i m�wili o "Bogu Abrahama" (El Abraham) lub "Bogu Izaaka" (El Izaak), by okre�li� tego Boga, kt�ry zawar� przy- mierze z ich przodkami. EL stanowi�o po- nadto cz�� sk�adow� imion, np.: Eliasz (moim Bogiem jest Jahwe), Elizeusz (B�g wybawi�), Daniel (moim s�dzi� jest B�g), Gabriel (moj� moc� jest B�g), Micha� (kt� jest jak B�g), Rafa� (B�g uzdrowi�), Emmanuel (B�g z nami). Zob.: Ado- naj; Eloah; Elohim; Jahwe; Jehowa; Naj- wy�szy. Eli, Eli, lema sabachthani [gr. transkrypcja s��w aram.: Bo�e m�j, Bo�e m�j, czemu� mnie opu�ci�?]. Wed�ug Ewangel�� (Mt 27,46; Mk 15,34) s�owa te wypowiedzia� Jezus podczas agon�� na krzy�u. Niekt�rzy spo�r�d obecnych pod krzy�em, nawi�zuj�c do s�owa "Eli", s�- dzili lub udawali, �e s�dz� - aby o�mie- szy� Jezusa - i� wzywa on pomocy lub przybycia Eliasza, poprzednika Chrystusa. Te s�owa Jezusa zdaj� si� by� wyznaniem pora�ki czy rozpaczy. W rzeczywisto�ci s� one jednak pocz�tkiem Psalmu 22, kt�ry ko�czy si� pie�ni� ufno�ci do Boga, jest to r�wnocze�nie okrzyk b�lu i dzi�kczynienie sprawiedliwego, kt�ry cierpi. Z pewno�ci� umieraj�cy Jezus po cichu dopowiedzia� dalsze s�owa Psalmu. Siedem zda� wypo- wiedzianych przez Chrystusa na krzy- �u: "Eli, Eli, lema sabachthani ; "Ojcze, przebacz im, bo nie wiedz�, co czyni�" (�k 23,34); do nawr�conego �otra: "Za- prawd�, powiadam ci: dzi� ze Mn� b�- dziesz w raju" (�k 23,43); "Ojcze, w Twoje r�ce powierzam ducha mojego" (�k 23, 46); do Maryi, swej Matki: "Nie- wiasto, oto syn Tw�j, a do Jana: "Oto Matka twoja" ( 19,26-27); "Pragn�" ( 19,28; Ps 69,22) oraz "Wykona�o si�!" ( 19,30). Lit. Ch. P�guy Le Mystere de la charit� de ,Jeanne d arc (1910, Misterium ofiary Joanny d'Arc): "I tylko sprawiedliwy wyda� okrzyk wieczny..., na zawsze wieczny okrzyk, kt�ry ni- gdy brzmie� nie przestanie, na wieczno��". J. Grosjean Les P'rophetes (1955, Prorocy), "L.es Lamentations" (Skargi). Muz. H. Schlin Die Sieben Worte unseres lieben Erl�sers und Seligmachers,J'esu Christi (1645', Sie- dem s��w naszego Zbawiciela i Odkupiciela Je- zusa Chrystusa). J.S. Bach, Kantata Bwv 56: "Ich will Kreuztab gerne tragen" (Ch�tnie d�wiga� b�d� krzy�, 1726). J. Haydn Die Sieben lenen Worte unseres Erl�sers am Kreutze (1796, Siedem ostatnich s��w naszego Zbawi- ciela na krzy�u), oratorium. Ch. Toumemire Sept Chorals - poemes pour les sept paroles du Christ (1937, Siedem chora��w - poemat�w o siedmiu s�owach Chrystusa), utw�r na organy. Ekr. I. Bergman Go�cie Wieczerzy Pa�skiej (1962); zakrystianin przypomina pastorowi l�k Jezusa przed zbli�aj�c� si� �mierci� i Jego wo�a- nie "Eli, Eli ..." wobec milczenia Boga. Eliakim [hebr. eljakim = B�g podnosi], imi� wielu os�b wyst�puj�cych w Bibl��, np. syn i nast�pca (608-598 p.n.e.) kr�la Jozjasza; p�niej zosta� nazwany Jojaki- mem. J.B. Racine nazywa tak Joasza, dziecko ocala�e z pogromu rodziny kr�lew- skiej, przeprowadzonego z rozkazu Atal��. Eliasz [hebr. elijahu = moim Bogiem jest Jahwe], prorok Izraela (1 Krl 17-19; 2 Krl 1), jedna z najbardziej popularnych postaci biblijnych, cykl opowiada� po- ...
waldiizet