ca�opalenie - holokaust. ca�un, tkanina s�u��ca do owijania twa- rzy zmar�ego; w szerszym znaczeniu - tka- nina s�u��ca do przykrywania zw�ok. W czasie z�o�enia do grobu twarz Jezusa by�a owini�ta ca�unem. Zob. oblicze - ob- licze Boga (oblicze Chrystusa). Celnik, poborca podatk�w. Celnicy prze- kazywali w�adzom rzym. regularne docho- dy, osobi�cie �ci�gaj�c nale�no�ci od p�at- nik�w, zapewniali te� sobie wysokie zyski. Pogardzano nimi, byli znienawidzeni za wsp�prac� z w�adz� naje�d�cy i za chci- wo��. Dlatego te� Jezus wywo�a� zgorsze- nie, kiedy zasiad� do posi�ku w�r�d grzesz- nik�w i celnik�w, i kiedy zaprosi� si� do domu zwierzchnika celnik�w Zacheusza (�k 19,1-10). W jednej z przypowie�ci Je- zus przeciwstawia pokorn� modlitw� cel- nika pe�nej samozadowolenia pysze fary- zeusza, chc�c pokaza� przez to, �e wszy- scy, nawet celnicy, mog� mie� wst�p do Kr�lestwa Bo�ego (�k 18,9-14). Cezar, przydomek rodu julijskiego, roz- s�awiony przez Juliusza Cezara (100-44 p.n.e.). Cezar August by� oficjalnym tytu- �em wszystkich rzym. imperator�w. Fary- zeusze, chc�c Jezusa zbi� z tropu, zapytali Go, czy wolno p�aci� podatek Cezarowi. Jezus najpierw obejrza� z obu stron dena- ra, a nast�pnie odpowiedzia�: "Oddajcie wi�c Cezarowi to, co nale�y do Cezara, a Bogu to, co nale�y do Boga", odmawia- j�c tym samym przeciwstawiania lub uto�- samiania w�adzy ziemskiej z w�adz� du- chow� (Mt 22,15-22). Zob. okupacja rzymska Palestyny. Z. i p. Oddawa� cesarzowi, co cesarskie. Cham, drugi syn -- Noego. Po ocaleniu z potopu, Noe zajmowa� si� uprawianiem winnej latoro�li. Pewnego dnia upi� si� i w czasie snu si� obna�y�. Cham widzia� nago�� swego ojca i wy�miewa� si� z nie- go wobec braci, Sema i Jafeta, ci jednak przykryli ojca p�aszczem. Kiedy po prze- budzeniu Noe dowiedzia� si�, co si� sta�o, w�wczas przekl�� nie Chama, ale jego sy- na Kanaana: "Niech b�dzie przekl�ty Ka- naan! Niech b�dzie najni�szym s�ug� swych braci!" (Rdz 9,25). W XIX w. zna- le�li si� ludzie, kt�rzy uznali Chama za protoplast� czarnej rasy, i w ten spos�b usprawiedliwiali sw�j rasizm, podpieraj�c si� argumentami jakoby natury biblijnej. Lit. V. Hugo w La Fin de Setan (1886, Kres szatana), "Le Fils au rire infame" (Syn o �mie- chu ha�by) czyni z Chama protoplast� Nem- roda, legendarnego za�o�yciela dynast�� babi- lo�skiej i "pierwszego w�adc�, kt�ry wprowa- dzi� rz�dy miecza". � E. Orzeszkowa Cham (1888). chaos [gr., niesko�czona, niezmierzona przestrze�, otch�a�, ciemno��]. Ksi�ga Ro- dzaju opisuje stworzon� przez Boga zie- mi�, kt�ra by�a "bez�adem i pustkowiem" [hebr. tohu wawohu]. Pust� jeszcze ziemi� otacza�y ciemno�� i chaos (Rdz 1). S�owo "chaos" nale�y do s�ownictwa gr., kt�re przeciwstawia go kosmosowi, jako �wiat bez�adu - �wiatu zorganizowanemu, kt�ry ze� powsta�. Zob. stworzenie. Z. i p. Tohu-bohu, potocznie - wielki nie�ad. Lit. F. Rabelais Quart Livre (Czwarta Ksi�ga, 1552, wyd. pol. pt. Gargantua i Pantagruel, 1916). Jedn� z podr�y Pantagruel odby� na wyspy Tohu i Bohu. charyzmat [gr. charisma, od charis = �a- ska, przychylno��], szczeg�lny dar �aski Bo�ej udzielony osobie maj�cej do spe�- nienia okre�lon� misj� religijn�. Okre�le- nie u�ywane przede wszystkim przez Paw- �a Aposto�a: Izrael otrzyma� od Boga da- ry (charyzmaty) dane nieodwo�alnie, czyli na zawsze (Rz 11,29); dla chrze�cijanina tym bezinteresownym darem jest "�ycie wieczne w Chrystusie Jezusie" (Rz 6,23). S�owo to ma tak�e w�sze znaczenie: "ka�dy otrzymuje w�asny dar od Boga" (1 Kor 7,7). "R�ne s� dary �aski, lecz ten sam Duch" (1 Kor 12,4). "Wszystkim za� objawia si� Duch dla [wsp�lnego] dobra" (1 Kor 12,7). Wsp�lnoty religijne przywi�- zywa�y du�� wag� do niekt�rych chary- zmat�w (do daru uzdrawiania, daru j�zy- k�w), znanych chrze�cijanom z Koryntu. �wi�ty Pawe� Aposto� podkre�la pierw- sze�stwo mi�o�ci przed wszystkimi innymi charyzmatami (1 Kor 12,31;13,8). cherubin [hebr. keruw = anio�], posta� mitologiczna, zapo�yczona z kultury ba- bilo�skiej. Cherubini przedstawiani s� jako ci, kt�rzy podtrzymuj� tron Boga (Ps 80,2; 99,1), ci�gn� Jego rydwan, albo s�u�� Mu za wierzchowce (Ps 18,11); przedstawione by�y te� na pokrywie, czyli przeb�agalni Arki Przymierza (Wj 25,20). W �redniowiecznej ikonografii cherubi- n�w malowano z czterema skrzyd�ami, w kolorze niebieskim, symbolizuj�cym nie- bo. W tradycji chrze�cija�skiej cherubini s� uznawani za anio�y. Lit. Pie�� o Rolandzie (XII w.); w chwili �mier- ci Rolanda "B�g pos�a� Cherubina, Micha�a tak�e, co z morza ratuje. I Gabriel razem z ni- mi przylatuje. Dusz� Rolanda unosz� do Raju." Ikon. Cherubin, rze�ba w ko�ci s�oniowej po- chodz�ca z pa�acu Achaba w Samar�� (IX w. p.n.e.). chleb. Podstawowym po�ywieniem He- brajczyk�w, podobnie jak i innych lud�w staro�ytnych, by� chleb. Zazwyczaj by� wyrabiany z m�ki j�czmiennej. Ofiarowy- wano go Bogu jako ofiar� dzi�kczynn� w postaci plack�w z prza�nego ciasta, po- mazanego oliw� (Kpl 2,1-16). W Bibl��, podobnie jak i obecnie, chleb ma cz�sto warto�� symboliczn�: pokarm dla cia�a, czyli �ycie dla cia�a, jest jednak r�wnie� symbolem pokarmu duchowego, kt�rego ka�da istota potrzebuje do �ycia. Kiedy Adam zosta� wyp�dzony z Edenu, B�g po- wiedzia� do�: "W pocie wi�c oblicza twe- go b�dziesz musia� zdobywa� po�ywienie, p�ki nie wr�cisz do ziemi, z kt�rej zosta�e� wzi�ty" (Rdz 3,19). St�d wyra�enie: "za- rabia� na chleb w pocie czo�a". W mo- dlitwie Ojcze nasz zawarta jest pro�ba: "Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj". Po czterdziestodniowym po�cie na pustyni Jezus odczuwa� g��d. W�wczas zbli�y� si� do Niego kusiciel i zapropono- wa�, aby przemieni� kamienie w chleb. Je- zus odpowiedzia� mu cytatem z Ksi�gi Po- wt�rzonego Prawa (Pwt 8,3): "nie samym tylko chlebem �yje cz�owiek, ale cz�owiek �yje wszystkim, co pochodzi z ust Pana" i odm�wi� dokonania cudu (Mt 4,1-4). Dwukrotnie wg Mateusza i Marka, a tylko raz wg �ukasza i Jana, Jezus, podobnie jak Elizeusz (2 Krl 4,42-44), podzieli� pi�� chleb�w j�czmiennych, przyniesionych przez dziecko, i rozda� zg�odnia�ym t�u- mom, kt�re Go s�ucha�y, nie jedz�c nic od trzech dni; zosta�o potem dwana�cie koszy pe�nych u�omk�w ( 6,1-13). Powszech- nie nazywa si� to Cudowne rozmno�enie chleba. Znak ten przedstawiony jest przez Jana jako obietnica "chleba niebieskiego", nowej manny, kt�r� Ojciec da tym, kt�rych dusza �aknie, a tym chlebem b�- dzie sam Jezus: "Jam jest chleb �ycia. Kto do Mnie przychodzi, nie b�dzie �akn��" ( 6,34). Ostatnia Wieczerza, podczas kt�rej Jezus �ama� chleb i rozdawa� apo- sto�om m�wi�c: "Bierzcie i jedzcie, to jest Cia�o moje" (Mt 26,26) oraz Msza �w. al- bo �wi�ta Wieczerza, stanowi�ca i dzisiaj pami�tk� tej pierwszej Eucharyst��, s� dla chrze�cijan realizacj� tej obietnicy. Z. i p. Zarabia� na chleb powszedni w pocie czo�a; uci��liwe prawo pracy dla zapewnienia sobie po- �ywienia, wesz�o w miejsce z�otego okresu poby- tu w Edenie. Chleb powszedni (Mt 6,11; Lk 11,3) - wszystko, co jest konieczne do codziennego �ycia. St�d wywodzi si� np. powiedzenie zm�- czenie jest moim chlebem powszednim - to, co si� robi lub czego si� do�wiadcza na co dzie�. Nie samym chlebem cz�owiek �yje. Poucza Biblia, �e S�owo Bo�e jest r�wnie konieczne cz�owiekowi jak chleb. Potocznie - nie wystarczy zaspokoi� potrzeby materialne; cz�owiek potrzebuje jesz- cze czego� innego, aby by� naprawd� cz�owie- kiem: godno�ci, wolno�ci, pi�kna, mi�o�ci. Ikon. Cudowne rozmno�enie chleba, mozaika (IV w., Rawenna). chleb prza�ny [hebr. maca; gr. adzy- mos = nie kwaszony], chleb nie kwaszony u�ywany w liturg�� przez �yd�w, g�. w �wi�to Prza�nik�w, na pami�tk� wyj�cia z Egiptu. Lud po�piesznie wyruszy� z Egip- tu pod wodz� Moj�esza, nie czekaj�c a� ciasto si� zakwasi (W' 12,39). Jezus pod- czas Ostatniej Wieczerzy z pewno�ci� u�y� takiego w�a�nie chleba. Chrze�cijanie z Ko�cio��w rzymskiego, ormia�skiego i maronickiego przyjmuj� komuni� pod po- staci� host�� z chleba prza�nego. chrystogram [gr. Christos = Chrystus + gramma = litera], monogram Jezusa Chry- stusa; cz�sto widnieje na staro�ytnych bu- dowlach i na pomnikach chrze�cija�skich. Powsta� z gr. liter "Iota" (I) oraz "Chi" (X) lub pocz�tkowych liter s�owa "Chry- stus" - "Chi" (X) oraz "Rho" (P) Chrystus [gr. Christos = pomazaniec, konsekrowany przez namaszczenie; t�uma- czenie hebr. naszijah = pomazaniec, na- znaczony, Mesjasz]. W ST kr�lowie i ar- cykap�ani byli namaszczani, co dawa�o im w�adz�, uwa�an� za pochodz�c� od same- go Boga. W lVT s�owo Christos (przymiot- nik lub rzeczownik) oznacza jedynie Jezu- sa; Chrystus, Jezus Chrystus, tzn. namasz- czony przez Boga, Mesjasz. S�owo to rzadko wyst�puje w Ewangeliach, sam Je- zus zaleca� swoim uczniom, aby nikomu nie m�wili, �e On jest Mesjaszem, z oba- wy, by �ydzi nie chcieli obra� Go kr�lem lub przyw�dc� ewentualnego powstania narodowego. A jednak przed m�k�, wobec najwy�szego kap�ana, gdy ten pyta� Go, czy jest Chrystusem, Synem B�ogos�awio- nego, Jezus odpowiedzia�: ,Ja jestem" (Mk 14,61-62). Imi� Chrystus w odnie- sieniu. do Jezusa cz�sto spotyka si� w Dziejach Apostolskich, u Paw�a i w Apo- kalipsie �w. Jana; podkre�la ono chwa�� zmartwychwsta�ego: "tego Jezusa, kt�rego wy�cie ukrzy�owali, uczyni� B�g i Panem i Mesjaszem" (Dz 2,36). Termin ten jest powszechnie stosowany przez chrze�cijan. Nazwa "chrze�cijanie" pochodzi od s�owa "Chrystus"; pojawi�a si� w Antioch�� ok. 40 r. n.e. (najpierw ja- ko przydomek) dla okre�lenia uczni�w Je- zusa (Dz 11,26), co dowodzi, �e tworzyli oni wsp�lnot� odr�bn� od judaizmu. Zob.: Jezus; Mesjasz. Lit. � J. Kasprowicz Chrystus (1890). J. Tu- wim Chrystusie... (Czyhanie na Boga, 1918). R. Brandstaetter Pie�� o moim Chrystusie (1960). Z. Herben Rozmy�lania Pana Cogito o odkupieniu (Pan Cogito,1974). Zob. te� Jezus. Ikon. Chrystus Pantokrator (Wszechw�adca), mozaik...
waldiizet