Metody i techniki badań socjologicznych – wykłady -
prof. L. Gruszczyński – 2004 r.

Hipoteza oznacza przypuszczenie, czy też domysł naukowy, wysunięty prowizorycznie dla wyjaśnienia jakiegoś faktu lub zbioru faktów, wymagający sprawdzenia mogącego obalić lub potwierdzić domysł[1].

              Ogólnie rzecz ujmując jest to propozycja twierdzenia naukowego.

              Hipoteza (hypothesis) jest niesprawdzonym twierdzeniem o związku (współwystępowaniu lub związku przyczynowości) miedzy pojęciami danej teorii. Naukowe testowanie hipotez wymaga jasnego sformułowania oczekiwanego związku pomiędzy badanymi pojęciami oraz określenia danych, które powinny być zebrane, aby testowanie było możliwe[2].

Tworzenie hipotez

              Najbardziej powszechne sposoby stosowane przy tworzeniu hipotez to:

ü      wyniki teoretycznych rozważań – wysuwanie wniosku hipotetycznego z istniejącej już teorii;

ü      „odkrywanie” hipotezy przez uogólnianie zebranych danych, np. zawartych
w sprawozdaniach statystycznych lub dotychczasowe badania z tego zakresu;

ü      wczuwanie się badającego w określone sytuacje społeczne, czyli wysuwanie przez niego wniosków o własne doświadczenia życiowe, umiejętności tworzenia trafnych domysłów – inwencja twórcza i pomysłowość badacza.

Hipotezy umieszczone w prawidłowo sformułowanej problematyce badawczej powinny spełniać następujące wymogi:

1)     odnosić się jednoznacznie do tej problematyki, tzn. dostarczać propozycji odpowiedzi na pytanie wynikające z problemów;

2)     posiadać uzasadnienie. Jest ono najczęściej odwołaniem się do wiedzy teoretycznej lub empirycznej z zakresu danej problematyki. Często wystarczającym uzasadnieniem hipotezy jest podanie jej źródła (np. wyniki innych badań z tego zakresu);

3)     podawać warunki sprawdzalności, tzn. określać przy zajściu jakich zjawisk (albo określonego ich natężenia) hipotezę można bardzo często uznać za sprawdzoną. Należy określić, czy hipoteza jest propozycją twierdzenia:

ü      jednostkowego bądź ogólnego,

ü      bezwyjątkowego lub probalistycznego,

ü      szczegółowego lub uniwersalnego.

Typy hipotez:

ü      hipotezy ogólne i hipotezy szczegółowe (podział ze względu na zasięg),

ü      hipotezy wysoko, średnio i małoprawdopodobne,

ü      hipotezy heurystyczne (odkrywcze),

ü      hipotezy robocze (charakter pomocniczy, tymczasowy).

Hipoteza jest wyrażeniem dotyczącym przynajmniej dwóch zmiennych i jest formułowana w formie okresu warunkowego:

Jeżeli A jest B, to A jest C

Pytania badawcze[3]

              Problematyka badawcza to zhierchizowany system pytań tego rodzaju, iż warunkiem udzielenia odpowiedzi na pytanie bardziej ogólne są wcześniejsze odpowiedzi na pytania bardziej szczegółowe.

              Pytania mogą być klasyfikowane ze względu na różne zasady, ale najogólniej schemat wszelkiej problematyki badań można określić następująco: jakie, na ile ogólne relacje między jakimi własnościami, jakich przedmiotów czy zdarzeń i procesów, którym te przedmioty podlegają, chcemy uchwycić i wykryć w naszych badaniach oraz opisać czy wyjaśnić
w naszych twierdzeniach, prawach i teoriach.

              Problematyka badań jest to ogół pytań, na które potrzeba uzasadnionych odpowiedzi.

Pytania, na które badacz musi odpowiedzieć to:

ü      w jaką formę pytania przekształcić problem badawczy, czy zjawisko w ogóle zachodzi? dlaczego zachodzi?;

ü      po co podejmuję badania, jaki jest cel?

ü      czy w rozwiązaniu problemu trzeba się odwołać do nowych empirycznych, czy tylko interpretacji danych?;

ü      czy w rozwiązaniu problemu wystarczy posługiwać się językiem naukowym, czy trzeba odwołać się do aparatury językowej innych dyscyplin, czy stworzyć nowe terminy i pojęcia.

Rodzaje pytań badawczych i ich założenia:

ü      pytania rozstrzygnięcia – zaczynają się od partykuły „czy”, po której następuje pewne zdanie oznajmiające. Pytania te przewidują możliwości tylko dwóch odpowiedzi właściwych: „tak” lub „nie”. Zawsze są pytaniami zamkniętymi.

ü      pytania dopełnienia – to wszystkie inne pytania, bez względu na to, czy zaczynają się od „kto”, „co”, „kiedy”, „ile”, czy też mają jakąkolwiek inną formę. Mogą mieć formę pytań otwartych (nie przesądzają jednoznacznie rodzaju i liczby możliwych odpowiedzi) bądź też pytań zamkniętych (liczba odpowiedzi z góry określona).

ü      pytania filtrujące – mają za zadanie wyodrębnić np. grupę respondentów, która posiada cechą istotną dla badacza.

Założenia pytań:

ü      istnienia – założenia istnienia przedmiotu badań, postawy, zjawiska, procesy. Założenie pozytywne zmierza do uzyskania dodatkowej charakterystyki przedmiotu. Założenie istnienia stwierdza istnienie tego przedmiotu; pozytywne – istnieje przynajmniej jedna bezpośrednia odpowiedź prawdziwa; negatywne – należy zakładać, że przynajmniej jedna z możliwych odpowiedzi na to pytanie jest fałszywa;

ü      jedności – jedna i tylko jedna odpowiedź bezpośrednia jest prawdziwa. Badanie nie powinno być podejmowane, jeżeli istnieje założenie, iż ani jedna pozytywna odpowiedź na to pytanie nie może być fałszywa (pytanie o fałszywym założeniu negatywnym);

ü      jednorodności zbioru – zakłada, że dla wszystkich elementów zbioru (np. grupy społecznej) właściwa jest jedna odpowiedź, charakteryzuje je jedna, wspólna im wszystkim własność lub podlegają tej samej zależności.

Pojęcia naukowe dotyczą cech lub relacji miedzy cechami obiektów wchodzących
w zakres zainteresowań danej dyscypliny badawczej.

Pojęcie jest to opisana za pomocą określonego słowa (lub zestawu słów) treść wyobrażenia[4].

Pojęcia – narzędzia terminologiczne za pomocą których socjologowie próbują analizować zjawiska społeczne, klasyfikować zaobserwowane obiekty, poprzez wyjaśnianie nadawać sens tym zjawiskom i na podstawie tych obserwacji formułować twierdzenia wyższego poziomu[5]

Funkcje pojęć:

ü      poznawcza lub porządkująca – porządkuje postrzeganie,

ü      oceniająca – ocena spostrzeżenia,

ü      pragmatyczna lub praktyczna – kieruje działaniem jednostek,

ü      komunikacyjna – umożliwia porozumiewanie się.

Aby spełniać te funkcje, pojęcia muszą odpowiadać trzem warunkom:

ü      trwała zgoda co do treści wyobrażeń,

ü      precyzyjne zdefiniowanie,

ü      ekwiwalent empiryczny (wymiar bezpośredni – obserwowalne i mierzalne zjawisko, wymiar pośredni – wykorzystanie odpowiednich wskaźników).

Rodzaje pojęć:

ü      pojęcia ilościowe (np. wiek, wzrost) i jakościowe (np. rodzaj, gatunek, opinia),

ü      pojęcia jednostkowe i ogólne (więcej niż jeden desygnat sposobów rozumowania), uzupełnienie: historyczne i uniwersalne.

              Zależnie od typu i charakteru oznaczonych własności wg Roberta Dubin`a można wyróżnić pięć kategorii pojęciowych stanowiących elementy składowe teorii socjologicznych:

ü      pojęcia enumeratywne,

ü      pojęcia asocjacyjne,

ü      pojęcia relacjonalne występują w dwóch formach:

a)      interakcji (np. podporządkowanie, dominacja, nauczanie, leczenie) i

b)     komunikacji właściwości poszczególnych obiektów (np. wskaźnik przestępczości, popularność w grupie, stopa zwrotu);

ü      statystyczne (opisują rozkład określonych cech, strukturę),

ü      sumaryczne (dotyczą kompleksu właściwości, np. kultura masowa).

Ze względu na ostateczny cel konkretnych badań funkcjonuje następująca klasyfikacja badań:

1)     badania poznawcze,

2)     badania stosowane,

3)     badania komercyjne,

4)     badania naukowe.

Ze względu na materiał empiryczny podlegający analizie wyróżnia się:

1)     badania ilościowe (podlega on analizie głównie za pomocą operacji liczbowych),

2)     badania jakościowe.

Algorytm procesu badawczego:

1)     Sformułowanie problemu badawczego.

2)     Eksplikacja problematyki badawczej (uszczegółowienie).

3)     Operacjonalizacja problematyki badawczej.

4)     Przygotowanie narzędzi badawczych.

5)     Pilotaż badań.

6)     Realizacja badań.

7)     Weryfikacja materiału.

8)     Analiza materiału.

9)     Sformułowanie wniosków.

10) Raport pisemny.

Badanie wyczerpujące lub niewyczerpujace (próba do badań).

Istnieją dwa skrajne sposoby definiowania metody:

1)      Rozumienie klasyczne – całość sposobu badawczego dochodzenia do prawdy
i pojęciowego przedstawienia prawdy poznanej (akcent na klasyfikacje i zespół dyrektyw).

2)      Rozumienie techniczne – sposób uzyskiwania materiału naukowego czy badawczego.

Metoda powinna spełniać następujące warunki:

ü      adekwatność do problemu badawczego,

ü      zmierzanie do realizacji zadania „najkrótszą drogą”,

ü      winna określać generalny sposób postępowania badawczego odpowiadający ogólnej koncepcji badań,

ü      winno towarzyszyć sprecyzowanie terytorialnych i czasowych ram badania,

ü      winna sugerować wybór technik badawczych najlepiej służących gromadzeniu informacji,

ü      winna ułatwiać poprawne opracowanie badań (czyli np. formułowanie wniosków).

Pojęcie metody łączące obie opcje definiowania

              Metoda to przyjęty sposób postępowania badawczego wraz z jego teoretycznym uzasadnieniem. W skład metody wchodzą:

ü      ta część ogólnej teorii socjologicznej, która stanowi podstawę i uzasadnienie przyjętego postępowania badawczego,

ü      sposób konstruowania hipotez i sposób ich weryfikacji,

ü      zasady zbierania, porządkowania i kontrolowania danych,

ü      zasady formułowania wniosków.

Technika badawcza

instrukcja postępowania przy zbieraniu materiału badawczego oparta na starannie opracowanych dyrektywach weryfikowanych w badaniach nauk społecznych.

Procedura badawcza – sposób zorganizowania badań bardziej złożonych.

August Comte wskazał następujące metody badawcze:

a)      obserwacje (zaznaczył obawę przed subiektywizmem),

b)     metoda historyczna,

...