Filozof

Metoda poznania

Byt

Fizjolodzy – teoretycy przyrody (zainteresowani głównie jej początkiem) – nazwani tak przed Arystotelesa

Tales z Miletu, greckiej kolonii z Azji Mniejszej, żył na przełomie VII i VI wieku przed Chrystusem. Wybitny przedstawiciel ówczesnych umiejętności i mądrości życiowej –polityk, inżynier, kupiec, podróżnik i uczony; znał sposób mierzenia wysokości piramid oraz przepowiedział zaćmienie Słońca w 585 roku przed Chrystusem.

Zmysły (obserwacja)

Według Talesa wszystko powstało z „wody”. Arche pojmował on jako coś ożywionego i samoporuszającego się – wszystko jest więc ożywione (tak zwany hylozoizm)

Anaksymander z Miletu żył około 611-546 roku przed Chrystusem. Uczeń Talesa. Twórca pierwszego w Grecji dzieła filozoficznego „O przyrodzie”.

Rozum, dedukcja

Uważał, że świat, w którym żyje, jest jednym z wielu światów, które powstają i giną w tym, co nazwał „bezkresem”.

Anaksymanes z Miletu żył około 585-525 przed Chrystusem.

Głosił, że pierwotną materią, z której wszystko powstało jest „powietrze” albo „mgła”. Kiedy się zagęszcza, powstaje to, co zimne (na przykład woda, ziemia, kamień), a kiedy się rozrzedza – to, co ciepłe (na przykład ogień).

Heraklit z Efezu w Azji Mniejszej żył około 550-480 przed Chrystusem. Sposób wyrażania przez niego swych myśli
w traktatach kosmologicznych, politycznych
i teologicznych, był przenośny i eliptyczny, toteż uzyskał miano „ciemnego”. Pierwszy z filozofów, który nie tylko snuł własne myśli, ale także zwalczał cudze.

Zmysły, introspekcja (obserwacja swojego wnętrza)

Na pierwszy plan wysunął on nieprzerwane stawanie się i przemijanie, któremu poddane są wszystkie rzeczy. Powszechnie znane jest jego twierdzenie „nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”, ponieważ „wszystko płynie i nic nie trwa”. Obrazem rzeczywistości jest również śmierć: „dla duszy jest śmiercią stać się wodą, dla wody jest śmiercią stać się ziemią”. Natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się. Niekiedy rzeczy zdają się trwać, ale trwanie ich jest złudzeniem. Ta teoria powszechnej zmienności, ten „wariabilizm” powszechny jest najbardziej znanym poglądem Heraklita i otrzymał jego imię – heraklizm.

Myśliciel określił zasadniczą własność przyrody, którą jest zmienność – nim jednak doszedł do powyższych wniosków rozważał, podobnie jak jońscy filozofowie przyrody, nad tym jaki był jej początek. Stworzył doktrynę zgodnie z którą zasadą świata jest ogień, który staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów z powrotem ogniem. Przemiany ognia odbywają się „w dół” i „w górę”: spływając z górnych swych siedzib ogień zmienia się w powietrze, ono znów opadając skrapla się
w wodę, a woda spływa na ziemię i wsiąka w nią, ale znów ziemia paruje, wyziewy jej tworzą wodę, ta przetwarza się w chmury i wraca do górnej ojczyzny jako ogień.

Kolejnym poglądem Heraklita jest teoria o względności rzeczy, wynikająca z jego obserwacji, że nic z tego, co istnieje, nie posiada własności stałych i bezwzględnych, lecz wciąż zmienia własności i przechodzi z przeciwieństwa w przeciwieństwo:
z czuwania w sen, z młodości w starość, z życia w śmierć. Wszelkie zatem zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Wszystkim jednak kieruje logos, który kieruje procesem przemian.

Eleaci

Ksenofanes urodził się około 580 roku przed Chrystusem
i żył podobno sto lat. Pochodził ze wschodnich kolonii jońskich. Walczył z Persami. Gdy Jonia stała się prowincją perską, wyemigrował na Zachód, do Wielkiej Grecji, gdzie wiódł życie wędrownego rapsoda, a na starość osiadł
w mieście Elei, założonym przez emigrantów. Pierwszy przedstawiciel założonej w Elei (Italia Południowa) szkoły eleatów.

Świadome i systematyczne rozumowanie dedukcyjne

Za zasadę przyrody uważał on ziemię. Właściwym jednak przedmiotem jego zainteresowań była nie przyroda, lecz bóstwo, które – jak nauczał – jest jedno
i nie wolno mu przypisywać różnorodnych i zmiennych własności. Głosząc ideę jednego Boga, zwalczał politeizm i antropomorfizm. Próbował określić czym jest Bóg: „cały patrzeniem, cały myśleniem, cały słuchaniem”; „zawsze pozostaje w tym samym miejscu, nie ruszając się nigdzie”, „bez trudu siłą ducha wywija światem”.

Parmenides z Elei żył około 540-470 przed Chrystusem (współcześnie z Heraklitem). Słuchacz Ksenofanesa.

Według Parmenidesa „byt jest, a niebytu nie ma”, zatem to, co istnieje nie ma początku i końca (jest wieczne), jest niezmienne, nieruchome, ciągłe, niepodzielne, nie ma w sobie różnic, jest bezczasowe. Byt jest stały i jeden. Wszystko wypełniający byt jest nieruchomy i niezmienny; trzeba było jakiś odmiany od tego, co istnieje, niebyt, aby wraz z nim pojawił się ruch. Rozbieżność między swa tezą
a doświadczeniem potocznym zniósł uznając, że doświadczenie zmysłowe jest zwodnicze i podlega złudzeniu.

Zenon z Elei żył prawdopodobnie między 490 a 430 rokiem przed Chrystusem. Apologeta i polemista najbardziej zaangażowany w zwalczanie przeciwników i obronę prawd. Udoskonalił sztukę prowadzenia sporów, wykazywania, na drodze zestawienia pojęć, prawdy władnej i cudzego fałszu – twórca dialektyki.

Udowadniał, że uznanie ruchu za zmianę miejsca w czasie prowadzi do sprzeczności. Teorię tą podbudowywał szeregiem argumentów. Wśród najsłynniejszych to tak zwany argument „Achilles”: najszybszy biegacz nigdy nie dogoni najwolniejszego; Achilles nigdy nie dogoni żółwia, gdyż musi dojść najpierw do miejsca, z którego wystartował wcześniej żółw, ten zaś posunął się o krok dalej, tak że wprawdzie dystans między nimi się zmniejsza, lecz ciągle jest zachowany.

Empedokles pochodził z Agrygentu. Żył prawdopodobnie
w latach 492-430 przed Chrystusem. Lekarz, kapłan, poeta, filozof i czczony przez tłumy cudotwórca, który uważał się za istotę natchnioną, prawie boską. Utraciwszy łaski tłumów - który w niektórych sytuacjach zorientował się, iż cuda są owocem jego pomysłowości i znajomości przyrody – został skazany na wygnanie. Umarł w Peloponezie.

Zmysły

Uważał, że należy odrzucić wyobrażenie o istnieniu jednej tylko pierwotnej materii. Głosił, że przyroda zbudowana jest z czterech „korzeni wszechrzeczy” (czy też „żywiołów” czy „pierwiastków”): woda, ziemia, ogień i powietrze to elementy poruszane siłami „miłości i niezgody”. W absolutnej miłości tworzą one homogeniczną jedność, natomiast przez niezgodę zostają rozdzielone. Rzeczy powstają przez pomieszanie elementów, kiedy obie siły walcząc ze sobą, działają. Tworząc powyższe teorie Empedokles, szukając prostych składników materii, stał się twórcą pojęcia „pierwiastek”, jak i przygotował podstawę do rozważań natury chemicznej. W teorii postrzegania reprezentował pogląd, zgodnie z którym odrywające się od rzeczy „wypływy” wnikają do otworów organów zmysłowych, które są do nich ściśle dopasowane. Tak więc podobne poznaje podobne: „Ziemią widzimy ziemię, wodą wodę, powietrzem widzimy jasne powietrze, a ogniem niszczący ogień. Miłością widzimy miłość, a nienawiścią smutną nienawiść”.

Anaksagoras żył w latach około 500-425 przed Chrystusem. Urodził się w Klazomenach w Jonii. Żył w dobrowolnym ubóstwie, nie ceniąc innych dóbr niż umysłowe. Zmarł
w Atenach

Według niego istnieje „nieskończenie wiele” różnych jakościowo „składników podstawowych”. Każda rzecz jest określona przez charakterystyczną proporcję zmieszania tych składników, które są obecne
w każdej, najmniejszej cząstce rzeczy. Składniki te wprawia w ruch duch (nous), który działa planowo
i w sposób uporządkowany.

Atomiści

Leukippidos (V wiek przed Chrystusem) uznawany jest za twórcę teorii atomistycznej, która znana jest w wersji rozwiniętej i przekazanej przez jego ucznia Demokryta.

Dedukcja, rozum, doświadczenie

Uważał, że wszystko zbudowane jest z niepodzielnych (a-tomos) cząsteczek, które są materialne, ale różnią się między sobą kształtem, położeniem i porządkiem. Atomy poruszają się odwiecznym ruchem, mechanicznie wzajemnie się uderzając
i popychając. Między nimi istnieje próżnia. Różnorodne rzeczy powstają jedynie jako wynik zespolenia atomów. W jednym z zachowanych fragmentów myśli Leukipposa znajduje się sformułowanie prawa przyczynowego: „Nic się nie dzieje bez przyczyny, lecz wszystko z jakiejś racji i konieczności”.

Demokryt z Abdery żył około 460-370 roku przed Chrystusem. Wybitny uczony o olbrzymim zakresie wiedzy i wyjątkowej wszechstronności naukowej. Był pogodnego usposobienia, toteż otrzymał przezwisko „śmiejącego się filozofa”

Rozwinął atomistyczną koncepcję Leukipposa i stworzył na jej podstawie system materialistyczny. Rzeczy powstające z kompleksów atomów są określone przez tak zwane właściwości „pierwotne”, jak przestrzenność, bezwładność, gęstość i twardość, podczas gdy kolor, zapach i smak to „wtórne” własności, subiektywne, które powstają w trakcie postrzegania. Postrzeganie możliwe jest dzięki małym obrazkom (podobiznom), które odrywają się od przedmiotów. Również dusza składa się
z delikatnych (ogień) atomów – zostają one przez te podobizny poruszone i w ten sposób powstają wrażenia zmysłowe. Demokryt konsekwentnie wyjaśnia całą aktywność intelektualną człowieka jako proces materialny, atomowy. W etyce za cel ludzkich dążeń uznał właściwą konstytucję dusz, która wynika z równowagi i spokoju, a którą osiągnąć można przez rozum, umiar, powściągliwość
w zaspokajaniu zmysłów i szacunek dla dóbr duchowych. „Duch powinien przywyknąć, aby radość czerpać z samego siebie”.

Pitagorejczycy

Pitagoras żył około 570-500 roku przed Chrystusem. Urodził się we wschodnich jońskich koloniach, na wyspie Samos. W wieku około czterdziestu lat opuścił Jonię i po licznych podróżach osiadł w koloniach zachodnich, w Wielkiej Grecji, gdzie znalazł warunki dla rozwoju życia umysłowego. W Krotonie założył związek etyczno-religijny znany pod nazwą pitagorejskiego, który istniał także po jego śmierci. Rozkwit naukowy szkoły przypadł na przełom V i IV wieku, czas tak zwanych „młodych pitagorejczyków”.

Do najwybitniejszych uczniów zalicza się: Archytasa z Tarentu, Timaiosa z Lokri, Filolaosa i Eurytasa.

Wierzenia pitagorejskie sprowadzały się do kilku dogmatów: 1) Dusza istnieje oddzielnie od ciała. 2) Dusza może łączyć się z dowolnym ciałem. 3) Dusza jest trwalsza od ciała. 4) Ciało jest dla duszy więzieniem. 5) Dusza jest więziona w ciele za popełnione przez nią winy. Ucieleśnienie duszy jest wynikiem jej upadku. 6) Dusza będzie wyzwolona z ciała, gdy się oczyści, co nastąpi, gdy odpokutuje za winy. Pokutą dla duszy jest właśnie wcielanie się; będzie wolna, gdy przejdzie koło wcieleń. 7) Życie cielesne ma zatem cel: służy wyzwoleniu duszy. 8) Nieszczęściu, jakim jest wcielenie, można zapobiec przez praktyki religijne – tak zwane misteria przyspieszały zwolnienie
z więzów ciała, by dać jej chwilową ulgę. Miały one postać nabożeństw, ale za równie skuteczne pitagorejczycy uważali życie ascetyczne, pobożne i sprawiedliwe (stąd określenie „pitagorejski tryb życia).

Członkowie szkoły Pitagorasa rozmyślali nad znaczeniem liczby. Wychodząc od odkrycia, że interwały w gamie można sprowadzić do wymiernych stosunków liczbowych, rozwinęli koncepcję zgodnie z którą cała istota rzeczywistości polega na liczbach. Tworzą one „porządek” kosmosu, jeśli to, co nieokreślone (aperian), określi się i ograniczy. Rzeczy są odbiciami liczb, ich zasada formalna ma postać matematyczną. Liczby się różnią: jedynka stoi ponad liczbami i stanowi ich źródło. Nieparzystość traktowano jako ograniczoną i doskonałą, parzystość jako nieograniczoną
i niedoskonałą. Teorię liczb stosowali pitagorejczycy w różnych dziedzinach. W matematyce zajmowali się zasadami i tworzeniem aksjomatów. Twierdzenie Pitagorasa prowadziło do odkrycia niewymiernych stosunków liczbowych. Stworzyli model kosmosu, zgodnie z którym planety
w określonych odległościach krążą wokół nieruchomego centrum. Również w ich etyce decydująca jest idea harmonii, przy czym pitagorejczycy często posuwali się nawet to tego, że cnotę identyfikowali z określoną liczbą.