003_2.Mierzenie doborobytu i aktywności gospodarczej.doc

II POMIAR W MAKROEKONOMII

Pomiar stanu gospodarki oraz jego zmian odgrywa kluczową rolę w poznawaniu otaczającej nas rzeczywistości. W  wykładzie tym przedstawimy najczęściej stosowane  mierniki, poziomu aktywności gospodarczej  i dobrobytu.

Mierzenie dobrobytu i kondycji gospodarki

Jest dużo sposobów oceniania tego, w jakim stanie znajduje się gospodarka. Sytuacja jest dobra, gdy:

*    fabryki pracują pełną parą nawet na nocną zmianę.

* w gazetach masowo pojawiają się ogłoszenia pracownicy poszukiwani .Wiadomo wtedy , że gospodarka musi przeżywać „boom".

*   ludzie dużo pracują a sklepy są pełne klientów wydających dużo pieniędzy,

      Jeżeli stoi dużo nieczyn­nych fabryk a poszukujący pracy lub pracujący w niepełnym wymiarze pracy ludzie liczą się każdym groszem, to wiadomo, że w gospodarce panuje zastój a może nawet depresja. Ale taka ocena „na oko” jest dla osób odpowiedzialnych za gospodarkę niewystarczająca Chcemy nie tylko wiedzieć, z jaką sytuacją mamy do czynienia, ale również chcemy umieć mierzyć kondycję gospodarki oraz kierunek i szybkość zachodzących w niej zmian zarówno tych pozytywnych jak i negatywnych. Do tego potrzebne są liczby i właściwe zasady liczenie. Służy temu System Rachunkowości Narodowej (ang System of National Accounts SNA).[1]

Makroekonomiczna rachunkowość narodowa

Jest to system gromadzenia i przetwarzania informacji gospodarczych oraz konstruowania agregatowych mierników opisujących aktywność gospodarczą w skali gospodarki narodowej w danym okresie, najczęściej rocznym.

    Jedną z podstawowych syntetycznych miar poziomy rozwoju gospodarczego i dobrobytu danego społeczeństwa jest produkt i dochód krajowy lub narodowy liczony w kategoriach brutto i netto. Obok tego stosowane są dodatkowo dwa mierniki uzupełniające: dochód osobisty i rozporządzalny. Aby znać stan zamożności obywateli mierzy się te wielkości przepadające na jednego mieszkańca, czyli per capita

     Produkt krajowy brutto, czyli wartość wszystkich towarów i usług wytworzonych w danym okresie, to najpełniejszy obraz gospodarki narodowej i zmian struktury gospodarczej. Stanowią niezastąpione źródło danych do analiz sytuacji ekonomicznej. Nie jest to jednak pojęcie całkiem jednoznaczne, bo w różnych krajach różne mogą być zasady jego liczenia. Głównym źródłem trudności w porównywaniu szacunków produktu i dochodu jest różnica stosowanych metod liczenia. Zasady rachunkowość narodowej zależą bowiem od teorii wartości charakterystycznej dla występującego w danym kraju systemu społeczno – gospodarczego i stosowanej jego ramach polityki gospodarczej.

      W krajach bloku sowieckiego obowiązywał System Produkcji Materialnej (ang. Material Product System MPS). W krajach o gospodarce rynkowej przyjętą metodą rachunkowości narodowej jest System Rachunkowości Społecznej (ang. System of National Accounts SNA)

System Produkcji Materialnej

Sposób liczenia dochodu narodowego zawężony do tzw. sfery produkcyjnej (ang. Material Product System-MPS) wywodzi się z marksowskiej teorii wartości opartej na pracy. Na tej podstawie opracowano w ZSRR metodę liczenia produktu i dochodu narodowego, która była dogodna dla systemu gospodarczego opartego na centralnym planowaniu. W miarę rozprzestrzenianie się systemu sowieckiego metodę tę narzucano krajom. podporządkowanym ZSRR W systemie tym uwaga skoncentrowana jest na sferze produkcji materialnej. Z rachunku wyłącza się więc takie usługi, jak administracja publiczna i obrona, finanse, edukacja, ochrona zdrowia, usługi osobiste, utrzymanie porządku prawnego.

      System MPS stosowany był w Polsce w okresie centralnego planowania. Wraz z reformami rynkowymi z początku lat 1990-tych, związanymi z procesem transformacji gospodarczej w polskiej statystyce publicznej wdrożono  stosowaną powszechnie w gospodarce rynkowej opracowaną wspólnie przez ONZ, OECD, Bank Światowy metodologię rachunków narodowych SNA

      W krajach Unii Europejskiej stosuje się nieco bardziej zaawansowaną metodologicznie wersję systemu rachunków narodowych ESA.[2] Założenia polskiego systemu rachunków narodowych są zgodne zarówno z założeniami zalecanymi przez ONZ jak i przez Unię Europejską, uwzględniają jednak specyfikę polskiego systemu organizacyjnego i prawnego.

System rachunków narodowych

Jest to spójny, statystyczny zapis najważniejszych procesów gospodarczych zachodzących w gospodarce w danym okresie, zazwyczaj w ciągu roku. Jego najważniejszym elementem jest przyjęty w gospodarce rynkowej sposób mierzenia efektów działalności gospodarczej w skali makroekonomicznej, czyli całej gospodarki. Taka koncepcja mierzenia kondycji gospodarki i stosowane do pomiaru mierniki są rezultatem dorobku teorii ekonomii oraz dziedziny wiedzy zwanej rachunkowością społeczną. Ekonomia dostarczyła podstaw dla kilku metod pomiaru aktywności gospodarczej (teoria ruchu okrężnego dóbr i płatności), zaś rachunkowość społeczna wypracowała tzw. równania bilansowe, pozwalające pokazać zachodzące w gospodarce relacje i tożsamości, za pomocą równań matematycznych, uwzględniających w zasadach rachunkowych odkryte przez ekonomię zależności.[3]

      System rachunków narodowych pokazuje, w jaki sposób społeczeństwo kolejno:  wytwarza dobra, tworzy i dzieli dochody, a w ostatecznym rachunku dokonuje decyzji na temat ostatecznego zużycia dóbr.[4]

       System Rachunków Narodowych opiera się na założeniu, że będące przedmiotem rachunków społecznych Produkt i Dochód Krajowy lub Narodowy tworzony jest w wyniku działalności o charakterze zarobkowym niezależnie od tego, czy w jej wyniku powstają dobra materialne czy usługi o charakterze prywatnym i publicznym. Istotą rachunkowości społecznej jest wyrażenie tych mierników w kategoriach wartościowych. Ogół reguł pomiaru wraz z dokonanymi w o­parciu o nie obliczeniami nazywamy Rachunkiem Dochodu i Produktu Na­rodowego (ang. National Income and Product Account - NIPA). W rachunku tym rozmiary działalności gospodarczej można mierzyć na trzy alternatywne sposoby.

Trzy sposoby pomiaru aktywności gospodarczej

1. Jako zarejestrowaną w firmach wartość wytworzonych dóbr finalnych. Taki sposób pomiaru możemy nazwać metodą produktową lub podażową.

2. Wartością zarejestrowanych wydatków na dobra finalne. Ten sposób pomiaru określany jest jako metoda wydatkowa lub popytową. Ten rodzaj wydatków nazywamy finalnymi

     Stronę wydatkową obrazuje wartość produkcji sprzedanej - bądź, co jest tożsame - wartość produkcji kupionej przez społeczeństwo. Pomiar obrazuje więc tylko i wyłącznie obroty rynkowe i polega na prostym zsumowaniu wartości towarów zakupionych - po bieżących cenach rynkowych - przez wszys­tkich kontrahentów rynku towarowego.

    Otrzymane na dwa sposoby wyniki w zależności od sposobu liczenia nazywa się produktem krajowym (miejsce, gdzie go wytworzono) lub narodowym (społeczeństwo, które go wytworzyło). W gospodarce zamkniętej produkt krajowy i narodowy są identyczne

3. Suma wartość nakładów czynników wytwórczych: pracy, kapitału, ziemi oraz przedsiębiorczości użytych do wytworzenie dóbr usług finalnych. Jeśli poniesione nakłady przedstawimy wartościowe i zsumujemy, to wytworzoną produkcję wyrazimy w postaci łącznego kosztu użytych do jej wytworzenia czynników. Ten sposób liczenie określany jest jako metoda kosztowa.

      Pieniężną równowartość poniesionych na wytworzenie produkcji nakładów pracy kapitału i ziemi wyrażają wypłacone właścicielom czynników z tytułu ich wykorzystanie dochody pieniężne: płace, czynsze, rent gruntowe, procenty oraz zyski. Po ich zsumowaniu otrzymujemy agregat zwany w zależności od sposobu liczenie dochodem krajowym lub narodowym. Ten sposób liczenia możemy nazwać metodą dochodową.

Sektor prywatny

Metoda produktowa (podażowa)

Podstawowymi kategorie rachunkowości narodowej stosowanymi w metodzie produktowej są: produkt globalny, produkt pośredni i finalny. Produkt globalny jest sumą produktu finalnego i produktu pośredniego, zacznijmy zatem od wyjaśnienia   dwóch pierwszych pojęć.

Dobra finalne i produkt finalny

Dobra finalne to dobra nabywane przez ostatecznego użytkownika, które w badanym okresie nie są już dalej przetwarzane. Są to albo dobra konsumpcyjne, albo dobra kapitałowe powiększające zasób rzeczowego kapitału trwałego np. maszyny, budynki oraz kapitału obrotowego, czyli dobra powiększając stan zapasów. Są to zapasu produkcji w toku, zapasy surowców oraz zapasy wyrobów gotowych przeznaczonych na sprzedaż. Ponadto, czym zajmiemy się w dalszych częściach wykładu, do dóbr finalnych zaliczamy wszystkie wytworzone przez rząd dobra publiczne oraz dobra wytworzone w kraju i wyeksportowane za granicę.

     Suma wartości dóbr finalnych (i=1,2 ,…n) czyli ich ilości fizyczne qf przemnożonych poprzez ich rynkowe ceny Cfi tworzy agregat zwany produktem finalnym, który oznaczymy symbolem Qf  Syntetycznie przedstawia go formuła:

                                                      n

                                              Qf=Σqfi*Cfi

                                                    i=n

Dobra pośrednie i produkt pośredni

Dobra pośrednie, to dobra takie np.. jak: surowce, materiały, energia, które są wytworzone sprzedane i w danym okresie  dalej przetworzone. Są one są przedmiotem obrotu pomiędzy przedsiębiorstwami. Suma czyli ich ilości fizyczne qpi przemnożonych poprzez ich rynkowe ceny Cqi tworzy agregat zwany produktem (zużyciem) pośrednim, który oznaczymy symbolem Qd. Syntetycznie zapisujemy goja poniżej :

                                                      m

                                              Qp=Σqpi*Cpi

                                                      i=1

Produkt globalny

Produkt globalny, którego symbolem jest Q, to suma wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym okresie. Jest to zatem suma wytworzonych w danym okresie dóbr finalnych czyli nabywanych przez ostatecznych ich użytkowników w celu użycia w bez dalszego przetwarzanej oraz dóbr pośrednich, czyli tych które zostały w danym okresie kupione i dalej przetworzone. Syntetyczny zapis to:  

                                           Q=Qf+Qp

      O charakterze określonego dobra rozstrzyga jego ostateczne zastosowanie. Są takie dobra, jak węgiel lub ziemniaki, które mogą być wykorzystane zarówno do celów konsumpcyjnych (np.. węgiel służący do ugotowanie obiadu na kuchni węglowej),jest  dobrem  finalnym. Ten sam węgiel użyty do celów produkcyjnych (n. węgiel spalany w elektrociepłowni) jest dobrem  pośrednim.

      Następnym ważnym pojęciem w naszym rachunku jest produkt  krajowy.

Produkt krajowy to suma dóbr finalnych

W gospodarce zamkniętej (autarkicznej), a taką się teraz zajmujemy, produkt krajowy jest sumą wytworzonych w danym okresie dóbr finalnych. Z przyjętych zasad rachunku wynika, że jest to wartość produktu globalnego pomniejszona o wartość wytworzonych dóbr pośrednich. 

                                              PKB=Q-Qp=Qf

      PKB(45-50%)=Produkt globalna (100%)–Zużycie pośrednie (50-55%)

Metoda wydatkowa

Patrząc na te kategorie od strony wydatków odpowiednikiem produktu globalnego są wydatki globalne, poniesione w danym okresie na wszystkie wyprodukowane dobra finalne i pośrednie. Odpowiednikiem produktu finalnego są ponoszone w gospodarce wydatki na dobra finalne. Z kolei odpowiednikiem produktu pośredniego są wydatki poniesione na zakup dóbr pośrednich.

      Ponieważ wydatki jednych są utargami drugich zatem odpowiednikiem produktu globalnego są przychody czyli utargi osiągane z obrotów dobrami finalnymi pośrednimi.

     Z przedstawionego sposobu liczenie wynika, że produkt globalny liczony metodą sumowanie wydatków (przychodów)  jest identyczny z produktem globalnym liczonym  metodą sumowanie dóbr i usług finalnych  i  pośrednich.

Przykład liczbowy

Wyobraźmy sobie, że w naszej gospodarce działają tylko trzy podmioty: rolnik, który wyprodukował zboże, młynarz, którzy wytwarza mąkę z kupionego u rolnika zboża. Obaj ci producenci wytwarzają dobra pośrednie. Na końcu łańcucha jest piekarz, który z kupionej u młynarza mąki wytwarza dobro finalne, czyli chleb. Wszystkie trzy pomioty wysyłają sprawozdania ze swojej działalności. Gdy je zsumujemy otrzymamy agregat zwany produktem globalnym.