OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE
1. ISTOTA PRAWA
Rozróżniamy następujące nauki prawne:
§ prawo przedmiotowe
§ prawo podmiotowe
Prawo przedmiotowe jest podstawowym pojęciem używanym w naukach prawnych – zasady postępowania ustalone aktem normatywnym (np. prawo kryminalne itp.)
Prawo podmiotowe – przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa pewnego zachowania się (oddania pieniędzy, udzielenia urlopu, wykonania zamówienia)
Egzekwowanie praw podmiotowych może następować na drodze prawnej.
Prawo – to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.
Cele prawa państwowego: określenie nakazów, zakazów, mechanizmów reglamentacyjnych, bezpieczeństwo wewnętrzne i sprawiedliwość społeczna.
Akty niższej rangi niż konstytucja nie mogą naruszać powyższej zasady.
Powstawanie norm prawnych:
1) wydawanie (ustanawianie) przez państwo - państwo działając poprzez upoważniony do tego organ tworzy nową, nie istniejącą przedtem normę.
2) sankcjonowanie – państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo, które zwyczajem zaczynają się posługiwać jak prawem. Wiele norm zwyczajowych, moralnych i innych uzyskało w ten sposób rangę norm prawnych.
Integralną cechą prawa jest przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaś dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany aparatem przymusu.
Przestrzeganie prawa nie jest więc uzależnione od dobrej woli obywatela. W razie potrzeby państwo –działając przez odpowiedni w danej sytuacji organ – fizycznie zmusza do podporządkowania się jego woli.
Prawo stanowi uporządkowany zbiór norm. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramach których występują instytucje prawne.
2. PRAWO A MORALNOŚĆ
Czynniki kształtujące postępowanie :
1. czynniki prawne – normy prawne
2. czynniki pozaprawne – normy obyczajowe, towarzyskie, sportowe, moralne i inne.
Ważną rolę odgrywają normy moralne.
Moralność – ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe.
Normy moralne pozwalają ocenić wzajemne zachowanie się ludzi, zachowanie się wobec społeczeństwa, wobec państwa, a także postępowanie wobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka.
W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw elementarne normy moralne.
Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfikować normy prawne:
a. moralnie pozytywne – nakazują ten sam sposób postępowania co moralność, np. kradzież
b. moralnie negatywne – norma prawna moralnie negatywna
c. moralnie obojętne – dziedziny nie objęte moralnością, np. normy prawne regulujące sprawozdawczość, sporządzanie bilansu, zasady ruchu drogowego itp.
Różnice między prawem, a moralnością:
· do przestrzegania norm prawnych służą środki przymusu aparatu państwowego, a do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi presja wywierana przez opinię publiczną, a także wpojone w trakcie wychowania nawyki, sumienie i inne bodźce.
· Normy prawne mają charakter dwustronny, a moralne jednostronny. Z normy prawnej wynika więc dla jednej strony obowiązek, dla drugiej zaś prawo. Normy moralne nakładają tylko obowiązki, nie dając innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków
· Normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka, czyli działań dostrzegalnych zmysłami przez innych ludzi, nie zajmują się natomiast sferą psychiki. Moralność ingeruje także w dziedzinę myśli i uczuć. Np. nienawiść nie jest przestępstwem, może jednak stanowić przekroczenie normy moralnej.
· Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka. Moralność jest nieprecyzyjna, wskazuje często ogólny kierunek postępowania.
3. ŚWIADOMOŚĆ PRAWNA
Świadomość prawna to ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku.
Świadomość prawna to zbiór wszystkich norm. Im większa jest różnica między prawem, które istnieje, a takim, które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć, tym większa rozbieżność między prawem i świadomością prawną.
4. PRAWORZĄDNOŚĆ
Praworządność to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawnymi i przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane.
Elementy praworządności:
1. istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia.
2. przestrzeganie prawa przez wszelkie organy publiczne – Organy państwowe mogą działać tylko na podstawie obowiązujących przepisów i w zakreślonych przez nie granicach.
Naruszenia przepisów prawnych przez organy państwowe nie można usprawiedliwić żadnymi względami.
Materialne gwarancje praworządności – warunki dla wprowadzenia pełnej praworządności stwarzane przez ustroje współczesnych państw.
Aparat państwowy powinien stworzyć taki system kontroli poszczególnych organów, by uniemożliwić naruszenie prawa. System taki składa się z poszczególnych form społecznej kontroli. Formy te nazywamy formalnymi albo prawnymi gwarancjami praworządności.
5. NORMA PRAWNA
Norma prawna – wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Element prawa regulujący treść określonego stosunku prawa (np. art., ust. § itp.)
Cechy normy prawnej:
· ma charakter ogólny, nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek. Każdy kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachowywać się tak jak norma nakazuje.
· Norma prawna ma charakter dwustronny – z każdej normy wynika dla jednej strony obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku.
· Norma prawna jest zagwarantowana przymusem państwowym, stosowanie się do niej nie jest więc zależne od woli zainteresowanych osób.
Budowa normy prawnej:
· hipoteza – każda norma prawna znajduje zastosowanie tylko w pewnej sytuacji
· dyspozycja – ta część normy prawnej, która wskazuje obowiązujący – w danej sytuacji – sposób zachowania (co należy zrobić, a co jest zabronione) – kluczowa część normy.
· Sankcja – mówi, jakie ujemne skutki pociągnie za sobą niezastosowanie się do dyspozycji. Sankcji nie można utożsamiać z karą. Jedynie w normach prawa karnego sankcja przybiera postać kary.
6. NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE
W systemie prawnym występują dwa rodzaje norm prawnych, które różnią się między sobą charakterem i mocą obowiązującą:
Ø Normy bezwzględnie obowiązujące – imperatywne
Ø Normy względnie obowiązujące – dyspozytywne
Normy imperatywne – zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się uchylić. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa. Normy imperatywne obowiązują bezwzględnie – bez względu na wolę zainteresowanych osób. Występują one przede wszystkim w takich gałęziach prawa jak prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne.
Normy dyspozytywne – strony umowy zobowiązane są w trakcie jej wykonania postępować zgodnie z normami dyspozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej w umowie. Odnoszą się do pewnej sytuacji, ale znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie umówiły się inaczej. Zasada swobody umów – wolno się umówić o wszystko, z wyjątkiem tego co jest zabronione w umowie – są to tzw umowy nienazwane.
Przepisy semiimperatywne – przepisy dotyczące umów konsumenckich, określają one pewne minimalne standardy lub na poziomie wyższym, ale nigdy nie mogą być na poziomie niższym.
Definicja legalna – definicja, której zastosowanie zawarte jest w jakimś przepisie – normie prawnej.
Zwroty niedookreślone – niedbalstwo, lekkomyślność, staranność, niebezpieczeństwo, katastrofa itp.
Trzeba znaleźć odpowiedź na pytanie, czy nastąpiło niedbalstwo, niebezpieczeństwo – odpowiedź na to pytanie musi znaleźć ten kto problem rozważa.
7. PRZEPIS PRAWNY
Akt normatywny składa się z przepisów prawnych.
Przepis – elementarna część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest więc artykuł, paragraf, punkt, ustęp itp.
Przepis nie musi pokrywać się z normą prawną. W większych aktach normatywnych przepisy są pogrupowane na księgi, części, działy, rozdziały itp. Pomaga to w odszukaniu potrzebnego przepisu. Bez takiej systematyki posługiwanie się aktem normatywnym o dużej objętości byłoby bardzo trudne.
Niektóre akty normatywne zaopatrzone są także we wstęp, zawierający określone deklaracje ustawodawcy, zwłaszcza wyjaśnienie celu, w jakim akt został wydany. Jest to preambuła.
8. STOSUNEK PRAWNY
Stosunki społeczne są bardzo zróżnicowane, występują tu stosunki krótko- i długotrwałe, jedne stosunki społeczne rozwiązują się łatwo, a rozwiązanie innych jest trudne, a czasami niemożliwe. Stosunek społeczny zachodzi między co najmniej dwoma osobami, z których przynajmniej jedna oddziałuje na drugą lub których postępowanie wobec siebie albo innych osób jest w jakiś sposób uregulowane.
Stosunki stanowione – tetyczne – stosunki społeczne, których dotyczy jakaś norma postępowania (prawna, moralna, towarzyska, sportowa itd.). Wskazuje ona uczestnikom stosunku jakie mają wobec siebie obowiązki i jakie prawa.
Pozostałe stosunki społeczne, do których nie odnosi się żadna reguła postępowania, noszą nazwę stosunków faktycznych.
Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo.
Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami lub stronami stosunku prawnego. W każdym stosunku uczestniczą przynajmniej dwa podmioty.
Istota stosunku prawnego – podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.
W każdym stosunku prawnym występuje pięć elementów:
- prawo podmiotowe
- obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu
- podmiot prawa
- podmiot obowiązku
- przedmiot stosunku prawnego (to o co w danym stosunku chodzi)
W stosunku prawnym stykamy się z prawem podmiotowym.
9. ZDARZENIE PRAWNE
Zdarzenie prawne – każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego.
Norma prawna ustala, że przewidziany w niej obowiązek określonego zachowania się różnych podmiotów prawa wobec siebie powstaje dopiero wtedy, gdy zajdzie pewne zdarzenie wskazane przez normę prawną, które nazywamy zdarzeniem prawnym.
Zdarzeniem prawnym jest wszystko, co powoduje nałożenie na podmiot prawa (człowieka , osobę prawną) tych obowiązków i praw, które są przewidziane w normie prawnej.
Zdarzenie prawne – zdarzenie wywołujące skutki prawne (powstanie, zmiana lub rozwiązanie stosunku prawnego)
10. PODZIAŁ ZDARZEŃ PRAWNYCH
Zdarzenia prawne
działania
Zdarzenia
sensu stricto
czyny
Akty prawne
Czyny niedozwolone
Czyny dozwolone
Orzeczenia sądowe konstytucyjne
Akty administracyjne
Czynności prawne
Dwustronne (umowy)
jednostronne
Zdarzenia sensu stricto – w ścisłym tego słowa znaczeniu (śmierć, grad niszczący ubezpieczone zasiewy).
Różnica między zdarzeniami, a działaniami jest taka, że pierwsze są niezależne, a drugie zależą od woli człowieka.
11. STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa jest często mieszane z przestrzeganiem prawa.
Przestrzeganie prawa – takie postępowanie obywateli i organów państwowych, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami
Stosowanie prawa - posługiwanie się przez organy publiczne przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji.
Formy stosowania prawa:
- ustalenie istnienia (lub braku) między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści – sąd lub organ administracji państwowej autorytatywnie stwierdza, że między stronami istnieje (lub nie) stosunek prawny o określonej treści i że w związku z tym strony mają wobec siebie takie to a takie prawa i obowiązki.
- stworzenie (zniesienie, zmiana) między stronami nowego stosunku prawnego – wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nienormatywnego (akt administracyjny, orzeczenia sądowe) między stronami powstaje nowy stosunek prawny, bądź też stosunek już poprzednio istniejący ulega likwidacji lub zmianie.
Etapy stosowania prawa przez organ państwowy:
- ustalenie stanu faktycznego
- wyszukanie (ustaleni) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu
- wnioskowanie i wydanie decyzji
Kwalifikacja prawna – ustalenie właściwej normy prawnej. Kwalifikacja niektórych stanów faktycznych jest trudna, wymaga dobrej znajomości przepisów i właściwego ich rozumienia. Niekiedy zachodzi potrzeba ustalenia, czy odszukane przepisy jeszcze obowiązują.
12. WYKŁADNIA PRAWA
1. Pojęcie wykładni prawa
Wykładnią czyli interpretacją prawa jest zespół czynności zmierzających do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.
Wątpliwości powodujące konieczność posługiwania się wykładnią wywołane są różnymi przyczynami :
Ø popełnione przy formułowaniu przepisów błędy językowe (użycie wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy interpunkcyjne itd.)
Ø rozbieżność między dramatycznym sformułowaniem normy a celem, dla realizacji którego powołana jest norma lub akt normatywny
Ø zmiana ustroju społeczno – gospodarczego lub politycznego i inne poważne zmiany w stosunkach społecznych, które narzucają konieczność odmiennego rozumienia niektórych norm prawnych
Ø ogólny (abstrakcyjny) charakter norm prawnych mogący powodować wątpliwości, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego.
Zmiany sensu norm prawnych, dokonane w drodze wykładni, nie mogą przekraczać pewnych granic. W drodze interpretacji nie można nadać normie treści sprzecznej z jej wyraźnym brzmieniem (interpretacja contra legem).
2. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot
Przyjmując za kryterium podziału organ lub osobę dokonującą wykładni wyróżniamy:
- wykładnię autentyczną...
williamsowa