Praca Licencjacka.docx

Rozdział I.

Oddziaływanie Mass Mediów na dzieci

1.1.                 MASS MEDIA - DEFINICJA

                „Encyklopedia Powszechna PWN definiuje mass media jako urządzenia, instytucje, za pomocą których kieruje się pewne treści do bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności. Zalicza do nich przede wszystkim wysokonakładową prasę, radio, telewizję, fonografię, szeroko rozpowszechnione filmy i wideokasety.”[1]

              Media odgrywają bardzo dużą rolę w życiu każdego człowieka, występują wszędzie . Składają się z wielu elementów są to: prasa, telewizja, radio, publikacje książkowe oraz Internet. Nie ma takiej osoby, która nie miałaby kontaktu z mediami, ponieważ jest to nieodłączna część życia, każdego człowieka. Dostarczają nam informacji oraz rozrywki. Rozwój mass mediów rozpoczął się na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku.

W tym rozdziale nie będę opisywać mediów, ponieważ wszyscy bardzo dobrze wiedzą, czym one są. Bardziej mnie interesuje tutaj pojęcie „mass media”.

                „Na wstępie nasuwa się pytanie: Czy powinniśmy rozważać znaczenie dwóch rzeczowników: „masa” i „media”[2]? Nawet jeśli całe pojęcie jest nam dobrze znane, jego składniki nie zostały dostatecznie szeroko rozpatrzone. „Masa” i „media” dwa krótkie słowa są wygodne i odpowiednio, zrozumiałe przez wszystkich jako „środki masowego przekazu”.

                Słowo „masa” w bardziej praktycznym, fizycznym sensie, kojarzy się z wagą, istnieje w języku od stuleci, ale jego obecne użycie jest stosunkowo nowe.

                „Masa to duża ilość jakieś substancji, samo słowo zawiera w sobie ideę ciężaru i ilości. Dla wielu z nas najbardziej wyróżniającą  cechą współczesnego przemysłu jest masowa produkcja, która oznacza bardzo dużą ilość tanich i nietrwałych produktów.”[3] Słowo masa nabrało negatywnego znaczenia, ponieważ jeśli połączymy to słowo z innym pojęciem np. czasopisma masowe oznacza wówczas czasopisma plotkarskie, które kupują najczęściej gospodynie domowe, potrzebujące tematów do rozmowy.

  „Oryginalne „medium”, było czymś, co znajdowało się pomiędzy, pośrodku – czynnikiem, przedmiotem, poprzez który można zrealizować swój cel – oznaczało środek, nośnik.”[4] Medium zawsze przekazuje informację i łączy dwóch ludzi nadawcę i odbiorcę.

A.    Kłosowska wyjaśnia pojęcie: Mass Media to „ogół elektrycznych i elektronicznych sposobów odtwarzania, zapisywania i rozpowszechniania obrazów i dźwięków, które stosuje się w komunikowaniu masowym w celu zorganizowania odbioru indywidualnego lub zbiorowego”[5]

Wyrażenie „mass media” jest dziwne i niezręczne. Specjaliści nie zgadzają się co do definicji pojęcia „mass media”. Oprócz tego, że media informują, stanowią też część procesu komunikacji, czyli możemy powiedzieć , że wchodzą w skład procesu, w którym żyją ludzkie społeczności.

„Środki masowego przekazu zapewniają kontakty pośrednie poprzez przekazywanie treści z centrum do masowego odbiorcy. Nie ma tu  bezpośredniego kontaktu jak w przypadku zetknięcia z drugą osobą. Radio, film i telewizja uważane są za środki nietrwałe ze względu na ulotność komunikatu. Rzecz się jednak komplikuje, kiedy mamy do czynienia z programami nagranymi na kasety telewizyjne, filmowe czy magnetofonowe, ponieważ wówczas program nabiera trwałości i powtarzalności w dowolnym czasie”[6]

              W tym ujęciu podkreśla się relację pomiędzy nadawcą, komunikatu a odbiorcą. Relacja ta a nawet więź może być odroczona w czasie a nawet powtarzalna, ale jest emocjonalną lub intelektualną więzią.

              Uważam jednak, że bliższa sedna jest definicja podkreślająca oddziaływanie mediów na odbiorcę. Nacisk jest tu położony bardziej na emitera niż na konsumenta. Przekazywane treści mają aspekt propagandowy.

              „Zamiennie używa się określeń: mass media, środki masowego przekazu, środki masowej komunikacji, środki społecznego oddziaływania. Odnosi się je głównie do prasy, radia, filmu i telewizji oraz – znacznie rzadziej – także do książki, plakatu. Wywierają one przemożny wpływ na charakter współczesnej kultury, zapewniając szerokim rzeszom społeczeństwa odbiór jednolitych, zuniformizowanych treści przekazywanych z nielicznych centrów (określanych jako źródło) przy użyciu środków technicznych do zróżnicowanej i szeroko rozproszonej publiczności.

              Wymiennie używane określenia kryją subtelne różnice znaczeniowe. I tak „mass media” oznaczają po prostu narzędzie informacji, „środki masowej informacji” akcentują masowy charakter przekazywanej informacji, „środki masowej komunikacji” sugerują masowe porozumienie się, a zatem zakładają częściowe sprzężenie zwrotne między nadawcą a odbiorcą, a określenie „masowe środki oddziaływanie społecznego” sugerują również jednostronne wywieranie wpływu na odbiorcę.”[7]

              W mojej pracy skupię się zwłaszcza na  jednym środku masowego przekazu, którym jest telewizja. „Powstanie telewizji poprzedziła seria odkryć i wynalazków technicznych końca XIX i początku XX wieku. W styczniu 1884 roku Paul Gottlieb Nipkov, będąc wówczas jeszcze studentem, opatentował mechaniczne urządzenie do przekazywania ruchomego obrazu. Wynalazek ten znany jest w historii pod nazwą „tarcza Nipkova”.[8] „Telewizja narodziła się 26 stycznia 1926 roku. Tego dnia wynalazca telewizji, Anglik John Lagie Baird, emitował po raz pierwszy w historii obraz telewizyjny.”[9] Telewizja jest bardziej atrakcyjnym środkiem przekazu niż radio, ponieważ nie składa się tylko z dźwięku ale i obrazu.

                W dwudziestym wieku rynkiem zawładnęła technika. „Termin technologia w najbardziej prostej formie definiuje Stephan V. Monsma (1986), sięgając do etymologii greckiej jako „systematyczne traktowanie sztuki”. Arystoteles definiuje technikę jako „systematyczne traktowanie gramatyki albo mowy”. Robert Merton natomiast określa technikę jako „jakikolwiek kompleks standaryzowanych środków do osiągnięcia z góry założonego wyniku”. Od tych określeń odbiega definicja Jacques’a Ellula (1964). Ten zagorzały przeciwnik technologii techniką nazywa „całość metod, do których dochodzi się racjonalnie, mając absolutną skuteczność na każdym polu ludzkiej działalności.”[10] Coraz młodsze dzieci zapoznają się z nowościami technicznymi. Technika wkracza we wszystkie dziedziny życia dziecka, dlatego jest ono bardziej narażone na jego oddziaływanie.

Media dostarczają dziecku dużo rozrywki i zabawy w formie np. kreskówek. „Cieszą się one wśród dzieci olbrzymim zainteresowaniem i wypełniają w znacznej mierze ich czas wolny.”[11]

Środki masowego przekazu wzbogacają środowisko domu rodzinnego, dając dziecku szansę poznawania świata. Stają się one „coraz potężniejszymi instytucjami wychowawczymi oddziaływującymi na postawy dzieci i młodzieży; znacznie silniej niż wzory i modele przekazywane w tradycyjny sposób przez wychowawców w szkołach”[12] Kontakt ze środkami masowego przekazu rozpoczyna się bardzo wcześnie, już w drugim roku życia dziecko spędza wiele godzin przed telewizorem.  „Wynika to stąd, że operuje ona obrazem i dźwiękiem, angażuje więc dwa najważniejsze narządy percepcji, podczas gdy radio posługuje się tylko dźwiękiem, a prasa tylko słowem pisanym, które trzeba odczytać i zrozumieć, co wymaga wyższego poziomu rozwoju, a także większego wysiłku”[13] Środowisko medialne z każdym rokiem się zmienia, obraz w lepszej jakości, więcej kanałów, odtwarzacze multimedialne itp. „Kontakt dziecka z telewizją zaczyna się bardzo wcześnie, systematycznie, codziennie, ma wielogodzinny, wieloaspektowy charakter”[14]. Telewizja towarzyszy dziecku od urodzenia przez całe jego życie, wypełniając czas wolny, i też czas na obowiązki. Jest to główny środek na wykorzystanie czasu wolnego.

              Czas jaki przeznaczają dzieci na oglądanie telewizji jest ogromny. Dziecko już w wieku 2-3 lat, poświęca jej 45 minut w ciągu każdego dnia, a wraz z wiekiem zwiększa się czas oglądania, dochodzi nawet od dwóch do pięciu godzin dziennie.

                 Niestety rodzice są zbyt zapracowani albo zbyt zmęczeni, żeby zająć się dzieckiem, więc postanawiają  włączyć telewizor, a dziecko w tym czasie sadzają przed telewizorem, żeby oglądało swoje ulubione kreskówki. W ten sposób zapracowani rodzice mają przynajmniej kilka godzin chwilę wytchnienia. Środki masowego przekazu wzbogacają środowisko domowe, rodzinne, pozwalając dzieciom śledzić i uczestniczyć w różnych wydarzeniach swoich ulubionych anonimowych bohaterów.  Mass media, a zwłaszcza telewizja, wywiera wpływ nie tylko psychiczny, lecz także na fizyczny rozwój dzieci. Korzystanie ze środków masowego przekazu w dużym wymiarze czasu powoduje, że pozostaje mniej godzin na inne rodzaje działalności, zwłaszcza na wspólne działanie rodziny, bo zajęć, obowiązków i innych spraw pozarodzinnych często zredukować nie można.

1.2. FUNKCJE ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU

Od początku powstania telewizji badacze środków masowego przekazu chcieli określić podstawowe funkcje telewizji. Bogactwo przypisywanych mass mediom funkcji w pewnym stopniu może zacierać ich hierarchię. „I choć prawdą jest, że jednoznaczne określenie ich zakresu czy częstości występowania przysparza pewnych trudności, to jednak niektóre funkcje uznać można w pewnym sensie za nadrzędne.

W celu określenia wpływu mass mediów na życie społeczne i życie człowieka należy przede wszystkim określić funkcje, jakie spełnia komunikowanie masowe.

W toku rozwoju mediów masowych zmieniło się społeczeństwo, a także zmieniały się funkcje mass mediów i ich wykorzystanie. Problem jednak nie sprowadza się jedynie do określenia podstawowych funkcji mass mediów, ale przede wszystkim do odpowiedniego zdefiniowania samego terminu funkcji.

„Jak zauważa M. Mrozowski, badacze definiują funkcję bardzo różnorodnie między innymi jako:

·                    Całokształt działania

·                    Kierunek działania

·                    Rezultat działania, ale również jako sposób działania

Wspólnym elementem tych definicji jest działanie, co stanowi dla nas punkt wyjścia. Najbardziej ogólna definicja funkcji została sformułowana przez W. Pisarka. Według niego „Funkcja to działanie (lub przeznaczenie do działania) danego elementu w układzie, do którego ów element należy.”[15] W przypadku badaczy mass mediów nie interesuje ich samo działanie tylko skutek, który z tego działania wynika. M. Mrozowski definicję tę ograniczył do rozumienia funkcji „jako całościowego wyniku zorganizowanej działalności”. Z. Oniszczuk proponuje przyjąć, że rola mediów to ich ogólny wkład w funkcjonowanie danego społeczeństwa, natomiast funkcje mediów to rezultaty stosowanych sposobów działania, ,,zadania mediów zaś należy rozumieć jako planowanie działania wynikające z przyjętego celu (celów)”[16]

              „Powstało bardzo wiele typologii, lecz wszystkie mimo różnic terminologicznych, wyróżniają funkcję informacyjną, rozrywkową i edukacyjną. Współcześnie pojawiły się też określenia głównych funkcji: informacyjna, interpretująca i kulturowa. Niektórzy badacze dodają jeszcze funkcję rozrywkową a inni traktują ją jako element składowy kultury.”[17]

Pierwsza kwalifikacja zawiera cztery zasadnicze funkcje: poznawczą, propagandową, socjalizacyjną oraz rozrywkową.

1.                  Funkcja poznawcza – telewizja stanowi główne źródło informacji; przedstawia taki obraz świata, który ukazuje w sposób maksymalnie obiektywny wszystkie najistotniejsze zdarzenia oraz procesy mające znaczny wpływ na życie społeczne

2.                  Funkcja propagandowa – telewizja jest ważnym, a często najważniejszym środkiem propagandowym oddziaływania na społeczeństwo, zmierzającym do pożądanego kształtowania świadomości społecznej oraz wywołania oczekiwanych zachowań. Ma ona mobilizować społeczeństwo do działań, które służą przezwyciężaniu trudności oraz wykorzystywania wszelkich możliwości dla dobra jednostek i ogółu.

3.                  Funkcja socjalizacyjna – telewizja, oprócz domu i szkoły, jest podstawową instytucją przygotowującą do życia w społeczeństwie. Kształtuje osobowość nie tylko przez dostarczenie modeli wzorców osobowych wyzwalających chęć identyfikacji i naśladowania, ale także przez przyzwyczajenie do wartości i norm obowiązujących w danym społeczeństwie oraz przez zaznajamianie z zasadniczymi elementami jego dziedzictwa kulturowego.

4.                  Funkcja rozrywkowa – telewizja jest dla większości społeczeństwa najbardziej dostępnym, przystępnym i wygodnym źródłem rozrywki. Pozwala odbiorcom „oderwać się” od rzeczywistości, „uciec” od codziennych spraw, obowiązków i kłopotów, przeżyć coś ekscytującego.”[18]

M. Mrozowski „twierdzi, że ogromne zróżnicowanie stanowisk badaczy wobec problematyki funkcji telewizji wynika z rozmaitego pojmowania samego terminu „funkcja”. Uważa on, że należy przyjąć ogólne stwierdzenie, że telewizja, przekazując różnorodne treści symboliczne (jako elementy świata przedstawionego), wykonuje różnorakie działania, stad wniosek, że pełni ona różne funkcje.”[19]

Druga z typologii funkcji telewizji uwzględnia zróżnicowanie cech programu, koncentruje się na skutkach długofalowego oddziaływania telewizji na odbiorców.

1.                  Funkcja nadawania statusu – przedstawia rzeczy i zjawiska, które mają istotne znaczenie społeczne. „Jest ona też najpotężniejszą  instytucją wytwarzająca środowisko symboliczne człowieka, które jest zawsze bogatsze i bardziej zróżnicowane niż jego otocznie naturalne i społeczne.”[20]

2.                  Funkcja umacniania społecznych - telewizja przyczynia się do zmniejszania rozbieżności pomiędzy etyką subiektywnie pojmowaną przez każdego z nas a moralnością obiektywną, która przestrzega zasady równości, każdego wobec zwyczajów, nakazów społecznych i prawa

3.                  Dysfunkcja narkotyzująca -  uzależnienie odbiorców od przekazów telewizyjnych, ulubionych programów, postaci telewizyjnych i seriali. W rezultacie odbiorca coraz częściej traci kontakt z rzeczywistością zastępując sobie ją, kontaktem fikcyjnym.

Jest wiele typologii funkcji telewizyjnych, ale wszystkie zawierają w sobie przede wszystkim funkcję rozrywkową, informacyjną i wychowawczą.

     „Dla dziecka ważną w życiu funkcją jest rozrywka, która dostarcza mu dużo przeżyć, radości oraz zabawy. Rozrywka jest przeciwieństwem biernego odpoczynku, wyraża potrzebę ruchu, nowości, przygody i iluzji.”[21] Telewizja dostosowała wszystkie swoje funkcję do młodych widzów, powstało wiele kanałów, które zawierają funkcję (poznawczą, rozrywkową, wychowawczą, kształcącą i zabawową). Żeby przyciągnąć bardziej dzieci przed odbiorniki telewizyjne, urozmaica tematykę programów i audycje są prowadzone przez młodych ludzi: licealistów, gimnazjalistów a także czasami przez dzieci ze starszych klas podstawowych. Programy takie jak: Ciuchcia, Teleranek, Budzik, miały zawierać w sobie te wszystkie funkcje. Dzieci bardzo lubią kolorowe obrazy , więc producenci telewizyjni tworzą programy animowane, żeby zwiększyć oglądalność.

Funkcja poznawcza w tych programach pomaga dzieciom poznać różne kraje, pokazuje jak spędzać wolny czas, prezentuje  nieznane zwierzęta i rośliny itp.

„ Badanie prowadzone przez K. Ferenz pokazały również, że oglądane przez dzieci programy telewizyjne dostarczały dzieciom, wielu przeżyć, nowych wiadomości, zapoznały z normami i zasadami społecznego współżycia. Wiadomości te, aczkolwiek często pragmatyczne i nieuporządkowane, weszły w zakres wyobraźni, spostrzeżeń i pamięci dzieci”[22]

Dzięki temu dziecko może oderwać się od rzeczywistości i odreagować nudę i monotonię.

              Funkcja rozrywkowa może być realizowana, przez różne zabawy towarzyskie, ruchowe, wycieczki, ale także przez oglądanie ulubionych bajek. Niestety rodzice pracujący nie mają czasu na tego typu rozrywkę, dlatego większość z nich uważa, że telewizja może być częścią rozrywkową dzieci, ponieważ je bawi i uczy przede wszystkim jak należy wypoczywać i spędzać wolny czas.

„Odpoczynek w życiu dziecka polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia, na odnowieniu sił fizycznych i psychicznych zużytych w czasie nauki szkolnej, pracy fizycznej, w spokoju, ciszy, czasami w samotności”[23] Dziecko po ciężkim wysiłku umysłowym, nie umie się skoncentrować, staje się rozkojarzone, ospałe i agresywne. Odpoczynek okazuje się więc niezbędny dla normalnego funkcjonowania organizmu. Dziecko dziewięcioletnie po szkole lubi sobie odpoc...