Biblioterapia w pracy z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną
Biblioterapia, zwana inaczej terapią czytelniczą, jest metodą szeroko rozpowszechnioną w krajach zachodnich, a obecnie coraz częściej stosowaną także w Polsce.
"Biblioterapia jest zamierzonym działaniem korzystania z książki lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów, itp.) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Koniecznym elementem biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny (biblioterapeuty z jedną osobą) bądź grupowy" (E.Tomasik 1994).
Wyróżnić można dwa typy biblioterapii: - biblioterapia kliniczna - związana z psychoterapią i stosowana głównie wobec pacjentów psychiatrycznych przez specjalnie przeszkolonych w zakresie psychoterapii psychiatrów i psychologów klinicznych; - biblioterapia wychowawczo - humanistyczna (rozwojowa) - prowadzona w bibliotekach, szkołach, internatach, a nawet w rodzinach przez bibliotekarzy, nauczycieli-wychowawców, pracowników socjalnych, rodziców, którzy zapoznali się z technikami biblioterapii i potrafią realizować jej cele w odniesieniu do potrzeb użytkownika biblioterapii.
W obydwu typach biblioterapii wyodrębnić można następujące etapy procesu biblioterapeutycznego: 1) Identyfikacja - uczestnik biblioterapii identyfikuje się z bohaterem książki lub filmu (pod pozorem mówienia o bohaterze może mówić o własnych problemach). 2) Projekcja - użytkownik narzuca bohaterowi własną "teorię życia", chce wpłynąć na bieg wydarzeń czy też narzucić sens moralny. 3) Odreagowanie i katharsis (oczyszczenie uczuć, zachwyt, wzruszenie) - może być rozpatrywane zarówno w kategoriach przeżycia moralnego i estetycznego, jak i terapeutycznego (doznanie ulgi). 4) Wgląd - włączenie nowych wartości do własnego systemu, zrozumienie siebie i innych, a czasami nawet zmiana postawy.
W biblioterapii istotne jest przejście od stwierdzenia: "On jest taki jak ja" lub "Ja jestem taki jak on" poprzez "Ja czuję tak samo jak on" do - "Ja mogę to zrobić właśnie tak jak on to zrobił" albo "Ja mogę to także zrobić".
Cele i zadania biblioterapii: - pomaga pokonać trudności i problemy; podaje wzorce zachowań i nadaje im znaczenie; - pomaga zaakceptować siebie i swoją sytuację; - wzmacnia poczucie własnej wartości; - zmniejsza stres, lęk, strach, łagodzi agresję; - niesie ulgę w cierpieniu; - koryguje emocjonalnie zaburzone zachowania; - wzmacnia motywację do uczenia się; - pomaga w uaktywnianiu siebie; - pomaga w procesie rozwoju; - przygotowuje do pełnienia różnych ról; - pomaga nieśmiałym, zakompleksionym, samotnym, mało aktywnym; - integruje osoby niepełnosprawne i nieprzystosowane społecznie; - uczy akceptacji i współczucia dla starszych, słabych, niepełnosprawnych.
Programy biblioterapeutyczne różnią się od siebie pod względem formy i adresata. Istnieją jednakże pewne wspólne elementy, które winien uwzględniać każdy program.
Elementem najważniejszym jest rozpoznanie potrzeb (problemów) uczestników biblioterapii. Do problemu winny być dopasowane cele programu. Celów można stawiać wiele, zawsze w zależności od potrzeb (np.samoakceptacja w warunkach kalectwa, zmiana postaw wobec osób odrzuconych, uczenie współczucia, pobudzanie do refleksji nad życiem itp.).
Do celów dobiera się odpowiedni materiał. W realizacji programu mogą być zastosowane nie tylko książki, ale również materiały alternatywne, filmy, obrazy, plansze, fotografie, a nawet przedmioty.
Formy pracy powinny być zawsze dostosowane do cech psychofizycznych uczestników programu. Dzieci preferują formy zabawowe, inscenizacyjne, dramowe, pogadanki w trakcie lepienia lub rysowania itp., młodzież - formy dyskusyjne, osoby starsze - wspomnieniowe. Bardzo istotne jest dyskretne kierownictwo i sterowanie programem przez poszczególne etapy procesu biblioterapeutycznego ku założonemu celowi.
Program powinien odbywać się w dogodnym dla uczestników czasie, tak by nie kolidował z innymi, bardziej atrakcyjnymi zajęciami. Trzeba także dbać o estetykę, nastrój i komfort miejsca spotkania biblioterapeutycznego.
Jeśli chodzi o dobór grupy, to najważniejszym kryterium jest podobieństwo pod względem potrzeb i problemów, które mają być rozwiązywane w trakcie programu. Należy też pamiętać, iż dobór uczestników musi być oparty na zasadzie dobrowolności. Grupy nie powinny być zbyt liczne (najlepiej 8-12 osobowe). Mogą być również realizowane programy indywidualne z jednym dzieckiem.
Jak wynika z powyższych rozważań, biblioterapia może być stosowana do każdego człowieka, zdrowego i niepełnosprawnego, każdy bowiem ma jakieś problemy do rozwiązania, wynikające chociażby z zadań rozwojowych dla poszczególnych grup wiekowych. Jednakże człowiek niepełnosprawny częściej niż zdrowy potrzebuje pomocy terapeutycznej.
Osoba niepełnosprawna wcześniej czy później zaczyna zastanawiać się nad sobą, nad własnym kalectwem i przyszłością. Szuka odpowiedzi na najbardziej istotne dla siebie pytania dotyczące rzeczywistości, w której tkwi, w której musi przezwyciężać trudności i którą - w wielu wypadkach - musi akceptować. Sama musi się uporać z lękiem, cierpieniem, bólem, które są częścią jej życia.
Bardzo ważnym elementem biblioterapii jest zatem wybór odpowiedniej literatury.
Za przydatne dla działań terapeutyczno - wychowawczych należy uznać książki, które wprowadzają optymizm, dają nadzieję. Bohaterowie takich książek sami, poprzez wiarę we własne siły, pokonują chorobę lub uczą się z nią żyć.
Można tu wykorzystać zarówno wybrane pozycje literatury pięknej, w której jako bohater występuje dziecko chore, jak również literaturę faktu, napisaną przez osoby niepełnosprawne. W książkach tych często w bardzo trudnych warunkach ludzie decydują się na wiele rzeczy, zdobywają wykształcenie, tworzą sztukę, dokonują niesamowitych wyczynów. Istnieją specjalne przewodniki bibliograficzne omawiające problemy osób chorych i niepełnosprawnych, które ułatwiają dotarcie do odpowiedniej książki (np.E.Tomasik 1999).
Jednak materiałów do biblioterapii nie powinno sprowadzać się jedynie do pozycji, w których bohaterami są osoby chore i niepełnosprawne. Polecane są również książki lekkie, pogodne, rozrywkowe, które odrywają myśli od trudnych spraw i od samej choroby.
Należy pamiętać, że osoba niepełnosprawna podlega różnym zmianom, przeżyciom, może mieć też różny stosunek do książki (nawet do tej samej). Jej wartość mierzona jest sytuacją, w jakiej osoba ta się znajduje. Nie każde dziecko chce czytać książki z motywem kalectwa czy choroby. Niektóre nie akceptują siebie w roli osoby niepełnosprawnej, a treści dotyczące kalectwa mogłyby tylko pogłębić żal i smutek. Stąd tak ważna dla nas pedagogów jest orientacja w stanach emocjonalnych dziecka.
Bibliografia: 1. Tomasik E.: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. WSPS, Warszawa 1994 2. Tomasik E.: Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny. WSPS, Warszawa 1999 3. Tomasik E.: Biblioterapia - nowa metoda w kształceniu i wychowaniu dzieci niepełnosprawnych. w: E.Mazanek (red.) Dziecko niepełnosprawne ruchowo. Część 3. Wychowanie i nauczanie dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. WSiP, Warszawa 1998
agabogusz