Rys historyczny i obecny stan badań naukowych w Tatrzańskim Parku Narodowym w latach 1980-200.pdf

Tom 51, 2002

Numer 4 (257)

Strony 393–397

M AREK K OT, Z BIGNIEW K RZAN ,W IES£AW S IARZEWSKI iP AWE£ S KAWIÑSKI

Tatrzañski Park Narodowy

Cha³ubiñskiego 42a, 34-500 Zakopane

markot@tnp.pl; zkrzan@tnp.pl; wsiarzewski@tnp.pl; pskowinski@tnp.pl

RYS HISTORYCZNY I OBECNY STAN BADAÑ NAUKOWYCH W TATRZAÑSKIM PARKU

NARODOWYM W LATACH 1981–2001

HISTORIA BADAÑ PRZED UTWORZENIEM PRACOWNI NAUKOWO-BADAWCZEJ TPN

Badania naukowe w Tatrach Polskich roz-

pocz¹³ Hacquet i Staszic na prze³omie XVIII i

XIX w. W XIX w. sukcesywnie ros³a liczba uczo-

nych podejmuj¹cych tu prace badawcze. Od

1864 r. badania wspiera³a finansowo Komisja

Fizjograficzna Akademii Umiejêtnoœci. W

1877 r. Towarzystwo Tatrzañskie jako jeden ze

swoich celów umieœci³o w statucie realizacjê

badañ naukowych Tatr. Towarzystwo opubli-

kowa³o pierwsze monografie przyrodnicze i

pierwsze projekty parku narodowego w Ta-

trach. Na pocz¹tku XX w. powsta³y syntezy

prac z zakresu botaniki i geologii. W okresie

tym badaniami przyrodniczymi w Tatrach zaj-

mowa³a siê Sekcja Przyrodnicza Towarzystwa

Tatrzañskiego, dzia³aj¹ca od 1910 r. W okresie

miêdzywojennym nast¹pi³o o¿ywienie badañ

naukowych, powsta³y wtedy tak wa¿ne pla-

cówki, jak stacje meteorologiczne na Hali

G¹sienicowej i Kasprowym Wierchu oraz zi-

mowa stacja naukowa w Dolinie Piêciu Sta-

wów Polskich (Polskie Towarzystwo Geogra-

ficzne). W 1929 r. Polskie Towarzystwo Geo-

graficzne zorganizowa³o w Krakowie Konfe-

rencjê Tatrzañsk¹ — zjazd naukowców reali-

zuj¹cych swe badania w Tatrach. Rolê koordy-

nuj¹c¹ badania tatrzañskie pe³ni³ wtedy silny

oœrodek naukowy w Muzeum Tatrzañskim,

stworzony przez Juliusza Zborowskiego.

Po II Wojnie Œwiatowej nast¹pi³ dalszy roz-

wój badañ naukowych w Tatrach. Kiedy w

1954 r. powsta³ Tatrzañski Park Narodowy,

zgodnie z rozporz¹dzeniem o utworzeniu Par-

ku badania naukowe w Tatrach zaczê³y byæ ko-

ordynowane przez Park. W 1955 r. badania na-

ukowe (60 tematów) w Tatrach zamierza³o

prowadziæ 17 instytucji. Powsta³ wtedy

zal¹¿ek biblioteki Parku. Park od pocz¹tku

nawi¹za³ równie¿ œcis³y kontakt z Muzeum Ta-

trzañskim w Zakopanem w zakresie badañ na-

ukowych.

W 1955 r. zosta³a powo³ana Rada Tatrza-

ñskiego Parku Narodowego. Do jej zakresu

dzia³ania nale¿a³o m. in. inicjowanie prac na-

ukowo-badawczych oraz wydawanie opinii w

sprawach dotycz¹cych dzia³alnoœci naukowej i

prowadzenia muzeum przyrodniczego. Ju¿ na

pierwszym posiedzeniu Rady powo³ana zosta³a

15 osobowa komisja dla badañ naukowych w

TPN. Cz³onkowie Komisji od pocz¹tku zwracali

uwagê na koniecznoœæ koordynacji badañ po

obu stronach granicy pañstwowej, w³asnego

wydawnictwa Parku i posiadania przez Park

w³asnej placówki naukowo-dydaktycznej.

BADANIA NAUKOWE W LATACH 1981–2001

W 1980 r. utworzono w Tatrzañskim Parku

Narodowym Pracowniê Naukowo Badawcz¹.

Zadania pracowni zawarte w jej regulaminie,

bêd¹cym za³¹cznikiem wspomnianego Za-

394

M AREK K OT i wspó³aut.

rz¹dzenia, doœwiadczenia Stacji Naukowej

TANAP oraz ustalenia Rady TPN pozwoli³y na

stworzenie programu rozwoju i dzia³alnoœci

Pracowni (K RZAN 1982, S IARZEWSKI iK RZAN ,

1983).

W pierwszych latach istnienia Pracowni

opracowano system dokumentacji naukowej,

tworzenia bibliografii tatrzañskiej oraz doku-

mentacji badañ naukowych (kartoteka tema-

tów, zezwolenia na badania naukowe) (K RZAN

1984, K RZAN iS IARZEWSKI 1984). Systematycz-

nie powiêkszano zbiory biblioteczne. W latach

90. XX w. system dokumentacji zosta³ oparty w

du¿ej mierze na komputerowych bazach da-

nych. Sukcesywnie wzrasta³a liczba w³asnych

tematów badawczych pracowników nauko-

wych TPN (7 tematów w 2001 r.), œciœle dosto-

sowanych do aktualnych problemów ochron-

nych TPN.

W ci¹gu ponad 20 lat istnienia stan liczbo-

dyrektora Parku oraz dla instytucji z zewn¹trz

Parku, prowadzili sekretariat Rady Naukowej i

Rady Parku, redagowali K RONIKI P ARKU

(1981–2001).

Podczas ponad 20-letniego istnienia Pra-

cowni obserwowano sta³y wzrost zarówno

liczby osób prowadz¹cych badania w TPN, jak i

liczby programów badawczych. Wzrost ten by³

znacz¹cy, od 64 tematów w 1981 r. do 189 w

2001 r. Liczbê tematów badawczych realizowa-

nych w latach 1981–2001 w podziale na 6

dzia³ów (nauki o Ziemi, botanika, zoologia, le-

œnictwo, ochrona przyrody, inne) przedstawio-

no na Rycinie 1.

We wszystkich latach zauwa¿a siê zdecydo-

wan¹ przewagê liczebn¹ tematów z dzia³u

nauk o Ziemi. Drugim co do liczby tematów

dzia³em jest botanika. Od pocz¹tku najwiêcej

prac realizowa³ krakowski oœrodek naukowy,

znaczne zaanga¿owanie w badania tatrzañskie

Ryc. 1. Prace badawcze realizowane w Tatrzañskim Parku Narodowym w latach 1981–2001.

wy personelu Pracowni ulega³ czêstym zmia-

nom. W koñcu lat 90. pracowa³o tu 4 pracowni-

ków naukowych (2 geografów i 2 leœników)

oraz dokumentalista. Brali udzia³ w tworzeniu

koncepcji miêdzynarodowego Rezerwatu

Biosfery Tatry oraz planu ochrony parku, przy-

gotowywali wniosek o przyst¹pienie TPN do

federacji EUROPARC, wykonywali opinie dla

wykazywa³y te¿ oœrodki: warszawski, œl¹ski i

poznañski. Sporadycznie rejestrowane by³y te-

maty realizowane przez badaczy zagranicz-

nych, chocia¿ naukowcy spoza Polski realizo-

wali badania czêœciej w ramach tematów swo-

ich polskich wspó³pracowników.

Od po³owy lat 90. XX w. nast¹pi³o wyraŸne

zwiêkszenie liczby rejestrowanych w Pracow-

Rys historyczny i obecny stan badañ naukowych w Tatrzañskim Parku Narodowym

395

ni tematów. Jedn¹ z przyczyn mo¿e byæ rozbi-

cie dawnych wielow¹tkowych tematów reali-

zowanych przez du¿e zespo³y naukowe na

mniejsze, œciœle sprecyzowane tematy realizo-

wane jako granty KBN.

W 1995 r. Tatrzañski Park Narodowy,

wspólnie z Polskim Towarzystwem Przyjació³

Nauk o Ziemi, zorganizowa³ I Ogólnopolsk¹

Konferencjê „Przyroda Tatrzañskiego Parku

Narodowego a Cz³owiek — Stan i perspektywy

badañ tatrzañskich.” Sama konferencja, jak i

opublikowane po niej materia³y pokonferen-

cyjne sta³y siê wa¿nym podsumowaniem wielu

realizowanych w Tatrach tematów badaw-

czych. Za³o¿eniem organizatorów konferencji

by³o to, aby powtarzaæ ja co 5 lat, dlatego te¿ II

Ogólnopolska Konferencjê „Przyroda Tatrza-

ñskiego Parku Narodowego a Cz³owiek” mia³a

miejsce w 2000 r. W konferencjach tych pra-

cownicy TPN brali czynny udzia³ prezentuj¹c

referaty i postery oraz przewodnicz¹c sesjom.

Trudno przeceniæ znaczenie bezpoœrednich

spotkañ naukowców reprezentuj¹cych ró¿ne

dziedziny wiedzy badaj¹cych Tatry. Byæ mo¿e

Konferencja z 1995 r. jest jedn¹ z przyczyn wy-

raŸnego wzrostu liczby tematów badawczych

w drugiej po³owie lat 90.

Wiêkszoœæ tematów badawczych realizo-

wanych w TPN podsumowywanych jest publi-

kacjami naukowymi. TPN nie posiada jednak

kompletnych danych na temat wszystkich pu-

blikacji bêd¹cych wynikiem realizowanych tu

badañ. Nie istnieje te¿ zestawienie ile doktora-

tów i magisteriów powsta³o (zosta³o obronio-

ne) w oparciu o realizowane tu badania.

ZASADY UDOSTÊPNIANIA TPN DLA CELÓW NAUKOWYCH

Tak wielki wzrost aktywnoœci naukowej na

terenie Tatr poci¹ga³ za sob¹ koniecznoœæ prio-

rytetowego traktowania tej formy udostêpnia-

nia Parku, co zosta³o uwzglêdnione w projek-

cie planu ochrony. Teren Parku winien byæ

udostêpniany w oparciu o przyjête, jasne zasa-

dy i wed³ug procedury podanej w operacie. Za-

sady te zawarte w planie ochrony zosta³y poda-

ne do wiadomoœci w formie obowi¹zuj¹cego

od 2 stycznia 2001 r. „Regulaminu udostêpnia-

nia obszaru Tatrzañskiego Parku Narodowego

dla dzia³alnoœci naukowej”. Regulamin ten do-

stêpny jest równie¿ w Internecie na stronie

TPN (www.cyf-kr.edu.pl/tpn/).

Badania mog¹ byæ realizowane na terenie

ca³ego Tatrzañskiego Parku Narodowego, lub

jego czêœci — stosownie do potrzeb i decyzji

Dyrektora Parku. Zezwolenia wydawane s¹

przez Dyrektora TPN w oparciu o pisemny

wniosek instytucji naukowej. Wydanie zezwo-

lenia na wniosek osoby prywatnej posiadaj¹cej

stopieñ naukowy jest dopuszczalne jedynie

wyj¹tkowo. Decyzjê w tej sprawie podejmuje

ka¿dorazowo Dyrektor Parku. Wniosek o ze-

zwolenie jest analizowany w Pracowni Nauko-

wo-Badawczej i tam te¿ wypisywane jest ze-

zwolenie przedstawiane Dyrektorowi do pod-

pisania. Badania realizowane na terenie Parku

podlegaj¹ rejestracji i s¹ dokumentowane w

Pracowni Naukowej TPN.

Udostêpnianie nie powinno wi¹zaæ siê z

niszczeniem badanego obiektu, dlatego te¿ z

terenu Tatrzañskiego Parku Narodowego ge-

neralnie s¹ wykluczone wszelkie tematy ba-

dawcze, których za³o¿enia metodyczne zagra-

¿aj¹ zniszczeniem lub przekszta³ceniem

przedmiotu badañ. Równoczeœnie wprowa-

dza siê ograniczenia w zakresie stosowanych

metod prowadzenia badañ w zale¿noœci od

stref ochrony (œcis³ej, czêœciowej czy krajobra-

zowej) i skorelowanych z nimi stref rezerwatu

biosfery „Tatry”. Ka¿dy wniosek o zezwolenie

na badania naukowe jest analizowany przez

pracowników naukowych Parku, w nielicz-

nych przypadkach, kiedy budzi on uzasadnio-

ne w¹tpliwoœci konsultowany jest ze specjali-

stami z danej dziedziny. W kilku przypadkach

wnioski takie kierowane by³y z proœb¹ o oce-

nê do Rady Naukowej TPN (P ROTOKÓ£ R ADY

P ARKU ).

W strefie ochrony œcis³ej, a w szczególnoœci

w j¹drze miêdzynarodowego rezerwatu biosfe-

ry „Tatry”, wyklucza siê prowadzenie badañ

przy u¿yciu metod eksperymentalnych, które

s¹ dopuszczone w pozosta³ych strefach. Z tere-

nu TPN wyklucza siê tematy badawcze, które

bez szkody dla nauki mog¹ byæ realizowane

poza jego obszarem, chyba, ¿e badania takie s¹

inicjowane lub wykorzystywane przez Park do

bie¿¹cych dzia³añ ochronnych. Ograniczenia

w udostêpnianiu terenu Parku dla badañ mog¹

równie¿ okresowo dotyczyæ obiektów i obsza-

rów, które zarz¹dzeniem Dyrektora TPN zo-

stan¹ ca³kowicie wy³¹czone z dostêpnoœci. W

396

M AREK K OT i wspó³aut.

taki sposób zosta³ wykluczony teren powy¿ej

górnej granicy lasu w masywie Kominiarskie-

go Wierchu (ochrona fauny).

W przypadku pozytywnego rozpatrzenia

wniosku kierownik tematu badawczego otrzy-

muje zezwolenie Dyrektora Parku na realizacjê

badañ w formie ujednoliconego formularza

bêd¹cego dokumentem, który nale¿y przedsta-

wiaæ w trakcie prac w terenie na ka¿dorazowe

¿¹danie s³u¿b Parku. Zezwolenie okreœla wa-

runki i zasady realizacji badañ. W przypadku,

gdy zezwolenie posiada klauzulê o konieczno-

œci zg³aszania wejœcia w teren s³u¿bom tereno-

wym Parku, osoba dysponuj¹ca zezwoleniem

jest zobowi¹zana zg³aszaæ ka¿dorazowe wejœ-

cie konserwatorowi w³aœciwego obwodu

ochronnego. Niestosowanie siê do warunków

okreœlonych w zezwoleniu spowoduje utratê

jego wa¿noœci i mo¿e byæ podstaw¹ do odmo-

wy wydania dalszych zezwoleñ dla reali-

zuj¹cego badania.

Kierownicy tematów badawczych, którzy

uzyskali zezwolenia na badania w danym roku

kalendarzowym s¹ zobowi¹zaniu do sk³adania

w Dyrekcji TPN pisemnej informacji o postê-

pach w realizacji badañ w terminie do koñca

grudnia tego roku. W przypadku prac doktor-

skich i magisterskich ich autorzy zobowi¹zani

s¹ po zakoñczeniu tematu do nieodp³atnego

przekazania do biblioteki TPN jednego eg-

zemplarza pracy. Brak informacji o realizacji

badañ jest podstaw¹ do odmowy wydania ze-

zwolenia na kontynuacjê prac w latach na-

stêpnych.

Informacja o badaniach naukowych jest ar-

chiwizowana w nastêpuj¹cy sposób:

— kopie wydawanych zezwoleñ na badania

przechowywane s¹ w archiwum pracowni,

— kartoteka realizowanych prac badawczych

jest na bie¿¹co uzupe³niana,

— komputerowa baza danych o realizo-

wanych pracach badawczych jest na

bie¿¹co uzupe³niana,

— wnioski o zezwolenia i sprawozdania rocz-

ne z realizacji badañ gromadzone s¹ w tecz-

kach tematów badawczych,

— co roku pracownicy naukowi zamieszczaj¹

rozdzia³ „Badania naukowe” w Kronice Par-

ku,

— publikacje, prace dyplomowe, magister-

skie i doktorskie wykonane w Tatrach

gromadzone s¹ w bibliotece fachowej

TPN.

Podstawow¹ form¹ koordynacji badañ jest

przekazywanie autorom nowych tematów ba-

dawczych informacji o prowadzonych ju¿ ba-

daniach o podobnym zakresie, umo¿liwianie

kontaktów z innymi badaczami, oraz udostêp-

nianie posiadanej dokumentacji badañ. Inn¹

form¹ koordynacji badañ w TPN jest okresowe

organizowanie sesji naukowych i spotkañ z ba-

daczami. W ramach tej formy kontaktów

odby³y siê dwie Ogólnopolskie Konferencje

„Przyroda Tatrzañskiego Parku Narodowego a

Cz³owiek” — w 1996 r. i 2000 r.

Podobnie jak w przypadku badañ Tatrza-

ñski Park Narodowy jest obiektem o szcze-

gólnym znaczeniu dla innych form dzia³alno-

œci naukowej takich jak: wycieczki naukowe,

sesje terenowe, konferencje, sympozja i zjaz-

dy, szkolenia zawodowe oraz æwiczenia tere-

nowe studentów, szczególnie przyrodni-

czych i humanistycznych kierunków stu-

diów. Park jest równie¿ wa¿nym obiektem

dydaktycznym, w tym dydaktyki ekologicz-

nej realizowanej przez Oœrodek Dydaktycz-

no Muzealny TPN, jednak wszystkie te formy

bazuj¹ na wynikach ¿mudnych czêsto badañ

naukowych.

HISTORY AND A PRESENT-DAY OF SCIENTIFIC RESEARCH IN THE TATRA NATIONAL PARK

(POLAND) IN 1980—2001

Summary

The scientific department of Tatra National Park

(TNP) has been established in 1980 to attain the educa-

tional and scientif i c objectives of TNP. These aims are

achieved by coordination of researches by investigat-

ing subjects strictly linked to the needs of the Park,

making documentation of researches and by prepar-

ing expert opinions and amassing the expertise neces-

sary to the Park. We have observed a permanent in-

crease of the number of scientists engaged and of the

numbers of research programs as well. We also have

developed our own studies (7 scientific programs in

2001) linked to the current conservation problems of

TNP. We present the dynamics of the number of stud-

ies performed in TNP listed according to scientific

centers involved and to the disciplines studied (earth

sciences, botany, zoology, forestry, nature conserva-

tion et cetera). We also present rules of obtaining the

permissions to make research in TNP and the system

of documentation, and we describe as well the way of

coordination of the studies and possibility of help for

the scientists who perform researches in TNP.

Rys historyczny i obecny stan badañ naukowych w Tatrzañskim Parku Narodowym

397

LITERATURA

K RONIKA TPN. Roczniki 1981–2001 . Maszynopisy w

Bibliotece TPN.

K RZAN Z. 1982. Program pracowni naukowo-badaw-

czej Tatrzañskiego Parku Narodowego . Parki Na-

rodowe i Rezerwaty Przyrody 3, 39–43.

K RZAN Z., 1984. Historia powstania i bie¿¹ca dzia³al-

noœæ Pracowni Naukowo-Badawczej . Parki Naro-

dowe i Rezerwaty Przyrody 5, 25–32.

K RZAN Z., S IARZEWSKI W. 1984. System dokumentacji i

informacji naukowej Tatrzañskiego Parku Naro-

dowego . Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ 40.

P ROTOKO£Y R ADY P ARKU. Maszynopisy w archiwum

TPN.

S IARZEWSKI W., K RZAN Z. 1983 . Aktualne potrzeby Ta-

trzañskiego Parku Narodowego w zakresie opra-

cowañ naukowych . Parki Narodowe i Rezerwaty

Przyrody 4, 91–93.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: