małopolska architektura drewniana.pdf

Małopolska

Lesser Polish

architektura

Architecture

drewniana

in Wood

Projekt graﬁczny Design

Władysław Pluta

Tekst i opracowanie merytoryczne Text and specialist consultation

Joanna Daranowska-Łukaszewska

Fotograﬁe Photographs

Piotr Witosławski

(wszystkie z wyjątkiem wymienionych poniżej / with the exception of those listed below );

Michał Grychowski ( obwoluta / jacket , s. / pp. : 24, 28, 36, 50, 52, 63, 64, 66, 72, 78, 82,

86, 90, 91, 94, 98, 100, 102, 103, 106, 108, 109, 112, 116, 124, 128, 133, 139, 146, 155,

156, 157, 158, 159, 168, 169, 172, 173)

Redakcja Editor

Joanna Kułakowska-Lis

Tłumaczenie Translation

Teresa Bałuk-Ulewiczowa

Korekta Proof-read by

Bogusława Jędrasik

DTP

Bosz, Maciej Haudek

W tytułach, podpisach i do składu tekstu chlebowego użyto rodziny Adobe Jenson Pro.

Projekt przygotowano do druku w programie Adobe InDesign CS.

Adobe Jenson Pro font was used for the headlines, captions, and text.

Adobe InDesign CS was used for the design.

Skanowanie Scanning

Jacek Jutrzenka, JML

Druk Print

Gorenjski Tisk

Printed in Slovenia

Wydanie pierwsze First Edition

2005

Wyboru obiektów do albumu dokonano przy współpracy Urzędu Marszałkowskiego

Województwa Małopolskiego.

Selection of subjects in co-operation with Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego.

6 Wstęp / Introduction

20 Andrzejówka

21 Banica

22 Bartne

23 Białka Tatrzańska

25 Biesiadki

26 Binarowa

30 Binczarowa

32 Brunary Wyżne

35 Chochołów

38 Dębno Podhalańskie

42 Dołęga

43 Dubne

44 Gosprzydowa

46 Graboszyce

47 Gromnik

49 Grywałd

50 Hańczowa

51 Harklowa

52 Iwanowice Włościańskie

53 Jawiszowice

56 Jurgów

58 Just

59 Kluszkowce

62 Kraków

66 Krużlowa Wyżna

68 Krynica

70 Krynica-Słotwiny

71 Kunkowa

73 Kwiatoń

74 Lachowice

76 Lanckorona

80 Laskowa

81 Lipnica Murowana

86 Łopuszna

90 Łososina Górna

92 Męcina

93 Męcina Wielka

95 Milik

96 Muszynka

97 Nidek

98 Nowy Sącz

104 Nowy Targ

105 Ojców

107 Orawka

111 Osiek

113 Owczary

115 Paczółtowice

117 Polany

118 Polna

119 Poręba Wielka

120 Powroźnik

121 Raciechowice

122 Racławice Olkuskie

123 Rodaki

124 Ropica Górna

125 Sękowa

130 Skawinki

131 Skrzyszów

132 Skwirtne

133 Spytkowice

134 Sromowce Niżne

135 Stary Sącz

136 Sucha Beskidzka

138 Szalowa

140 Szczawnica

142 Szczawnik

143 Szymbark

144 Śnietnica

146 Tarnów

148 Trybsz

151 Wojkowa

152 Wola Radziszowska

153 Wola Zręczycka

154 Woźniki

155 Wygiełzów

158 Wysowa

160 Zakliczyn

163 Zakopane

171 Zalipie

174 Zawada koło Tarnowa

175 Zawoja

177 Złockie

178 Zubrzyca Górna

182 Słowniczek / Glossary

Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego

Departament Edukacji i Kultury

ul. Basztowa 22

31-156 Kraków

Strona internetowa województwa Voivodeship website

www.malopolskie.pl

Regionalny portal internetowy województwa Voivodeship regional portal

www.malopolska.pl

Wydawnictwo BOSZ

38-622 Olszanica 311

Biuro Oﬃce : ul. Parkowa 5, 38-600 Lesko

tel. +48 (13) 469 90 00

fax +48 (13) 469 61 88

www.bosz.com.pl

e-mail: biuro@bosz.com.pl

Trudniej jeszcze, niż o drewnianych

dworach, przychodzi mówić dziś o daw-

nej drewnianej architekturze małych

miast. Ich zabudowę niszczyły klęski

żywiołowe, zwłaszcza pożary, a jednak nie

przetrwała do naszych czasów głównie

z powodu postępu cywilizacyjnego.

Najdawniejsze, zachowane do dzisiaj

małomiasteczkowe domy drewniane

pochodzą z XIX stulecia. Budowano je

rozmaicie — inne wznoszono w miej-

scowościach rolniczych, inne tam, gdzie

dominowało jakieś rzemiosło, jeszcze

inne w osadach targowych. W centrach

miasteczek o średniowiecznych począt-

kach zabudowa rynku i przyległych ulic

była zwykle szczytowa, a domy miały

przelotowe sienie; od frontu często poja-

wiały się podcienia (Lipnica Murowana,

Zakliczyn), albo — jak w Lanckoronie

— głębokie okapy bez podpór. Niekiedy

nad podcieniem bywała jeszcze facjatka

(Sucha). Zachowane przykłady są nie-

zwykle malownicze.

Rozwojowi małopolskich uzdrowisk na

Podkarpaciu towarzyszył ruch budowlany,

związany z potrzebami wzrastającej

liczby kuracjuszy. Powstające dla nich

pensjonaty i sanatoria wznoszono na wzór

budynków znanych z innych kurortów,

zwłaszcza szwajcarskich i tyrolskich.

Czasami pojawiały się też cechy lokalnego

zdobnictwa. Styl tego budownictwa,

określany nawet niekiedy „alpejskim” albo

„szwajcarskim”, zadomowił się w kilku

uzdrowiskach, a jego przykłady znalazły

się w niniejszym albumie.

Zmiany cywilizacyjne wkroczyły

najmocniej w tradycyjną, bogato repre-

zentowaną jeszcze w wieku XX, zabu-

dowę mieszkalną wsi. Dzisiaj już prawie

niemożliwe jest odnalezienie dawnej

chałupy wiejskiej wraz z obejściem w jej

pierwotnym otoczeniu. Muszą nam

wystarczyć nieliczne przykłady przenie-

sione do skansenów. Domy drewniane

miały zwykle konstrukcję zrębową,

czasem sumikowo-łątkową (zupełnie

wyjątkowo stosowano inne rozwiązania).

Wszystkie budynki cechował prosty

układ i funkcjonalizm (rzuty jednotrak-

towe). Krokwie dachowe wspierano na

tak zwanych rysiach (wysunięte końce

belek stropowych), dachy kryto strzechą

i pobijano gontem, a w pomieszczeniach

It is even harder to discuss the old

wooden architecture of small country

towns, the buildings of which fell prey

to natural disasters, especially ﬁres, but

above all to the progress of civilisation. he

oldest extant small-town wooden houses

date back to the 19th century. hey were

constructed in various ways, diﬀerent in

towns set in predominantly agricultural

surroundings from those in places with

a strong presence of craftsmanship, and

from those in market towns. In the centres

of towns with a mediaeval provenance the

market place and the streets adjoining it

would be built up with houses with pointed

roofs, and covered passageways leading

to inner yards. Sometimes, in towns like

Lipcica Murowana or Zakliczyn, the houses

would have front porches; elsewhere (e.g.

Lanckorona), long eaves with no supporting

posts; or a dormer window over the porch

in yet other places (Sucha). he extant

specimens are extremely picturesque.

he expansion of the Lesser Polish health

resorts in Sub-Carpathia was accompanied

by growth in the building industry to cater

for the increasing numbers of visitors.

New holiday pensions and health centres

were modelled on building patterns from

other health resorts, especially the Swiss

and Tyrolese ones. Occasionally features of

the local customs in ornamentation would

appear. his style, often referred to as the

Alpine or Swiss style, made itself at home

in a few Polish spas, and specimens are

presented in this album.

he advance of civilisation has made

itself felt most strongly in the traditional

residential building of the villages, which was

still plentiful in the 20th century. Today it

is virtually impossible to see an old peasant

cottage with its yard still in its original

surroundings. We must make do with the

few specimens which have been transferred

to open-air heritage museums. Peasants’

cottages would be constructed in the end-

ﬁtted log framework manner, or occasionally

in the vertical-post and horizontal-beam

style. Other construction types were rare.

hey all had a simple, functional, single-

passageway arrangement. heir rafters

would be supported on ornamental purlins

— the uppermost logs with protruding ends;

they would be shingled and have thatched

roofs; with transverse beams in their ceilings.

Chałupa w Przeciszowie

o błękitno malowanym

zrębie to jeden z bardzo

już nielicznych starych

wiejskich domów, który

przetrwał do dziś w swym

naturalnym otoczeniu

With its exterior walls

painted the traditional

blue, this peasant cottage at

Przeciszów is one of the rare

extant specimens of its kind

still in its original setting.

stosowano stropy. W starszych domach

odrzwia miały półkolisty wykrój. Dawne

chałupy były kurne, lecz większość

zachowanych przykładów to domy już

wyposażone w piece. Ich ściany bywały

bielone lub malowane na niebiesko,

a niekiedy zachowywano zrąb „myty”

(do dzisiaj w Chochołowie), czasem

uszczelniany barwioną gliną, co tworzy

malownicze pasy. Bardzo interesujące są

unikatowe, malowane w wielobarwne

kwiaty domy okolic Zalipia.

W drewnianym budownictwie

świeckim jeszcze pod koniec XIX wieku

nastąpiło specyﬁczne zjawisko świado-

mego nawiązania do dawnych tradycji

ludowych, wspomniano już o nim przy

omawianiu architektury kościołów. Nowy

styl, tak zwany zakopiański, lansowany

przez środowiska elit intelektualnych,

który czerpał i przetwarzał motywy

z chałup góralskich, znalazł zastosowanie

w willach, pensjonatach i innych obiek-

tach uzdrowiskowych (wille „Koliba”,

„Pod Jedlami”), lecz mimo starań jego

twórców nie stał się stylem narodowym.

Twórczo przejmowany przez górali

na Podhalu zadomowił się tam jednak

i trwa aż do dzisiaj. Postęp cywilizacyjny,

który nastąpił na wsiach całej Małopolski

w drugiej połowie XX stulecia, bezpow-

rotnie zamknął jednak kartę rozwojową

architektury drewnianej.

Z perspektywy XXI wieku jej zagłada

wydaje się nieuchronna. Do nas należy

troska, by owa, bardzo rozległa, strefa

kulturowa dawnej Polski nie znikła

w niepamięci.

he older cottages had rounded doorways.

Instead of chimneys they had a smoke-hole

in the roof. However, most of the surviving

cottages are ﬁtted out with stoves. he

external walls would be whitewashed or

painted blue; occasionally the outer timbers

would be washed (as still happens at

Chochołów), or the spaces between successive

logs ﬁlled in with tinted clay mortars, giving

a colourful eﬀect. A unique and fascinating

phenomenon may be observed at Zalipie,

where the cottages have colourful ﬂower

designs painted on them.

In the late 19th century a tendency to

deliberately allude to the old folk traditions

appeared in the secular wooden buildings,

too. he Zakopane Style designed by

Witkiewicz and promoted by the educated

classes drew inspiration from the folk

motifs in the Highland cottages, which

it transferred to the villas and pensions

(e.g. Villa Koliba and Pod Jedlami House)

of the mountain health resorts. Despite

the eﬀorts of its backers, the Zakopane

Style did not catch on as a national style.

Nonetheless it was innovatively adopted

by the Górale Highlanders and became

permanently established in the Podhale

highland area. But the march of civilisation

throughout the rural parts of Lesser Poland

in the latter half of the 20th century brought

the development of wooden building to an

irreversible close.

From the perspective of the 21st century

the demise of wooden building seems

inevitable. It is up to us to see that this

aspect of the Polish cultural heritage does

not fade into oblivion.

Jedna z najstarszych

zakopiańskich chat

drewnianych, tak zwana

willa „Tea” z 1872 r.

— widać tu elementy,

które z czasem stały się

charakterystyczne dla stylu

zakopiańskiego

Some of the features of

Villa Tea (1872), one of

the oldest surviving wooden

cottages in Zakopane,

eventually became typical of

the Zakopane Style

Tak jak w Zalipiu,

na całym Powiślu

Dąbrowskim malowano

wielobarwne kwiaty nie

tylko na budynkach,

lecz także na studniach,

a nawet na psich budach

At Zalipie and elsewhere in

the Powiśle Dąbrowskie area

it was customary to paint

ﬂoraldesignsnotonlyon

buildings, but even on wells

and dog’s kennels

Joanna Daranowska-Łukaszewska

historyk sztuki, absolwentka Uniwersytetu

Jagiellońskiego, interesuje się sztuką nowożytną,

przede wszystkim sakralną, a szczególnie

plastyką sepulkralną. Przez wiele lat, jako

pracownik Instytutu Sztuki PAN, zajmowała się

inwentaryzacją zabytków Krakowa, obecnie pracuje

w Zakładzie Polskiego Słownika Biograﬁcznego

Instytutu Historii PAN. Jest członkiem Społecznego

Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa.

Joanna Daranowska-Łukaszewska

is an art historian and a graduate of the Jagiellonian

University. Her interests include the art of the modern

history period, especially religious and sepulchral art. As

a research associate of the Institute of Art in the Polish

Academy of Sciences, for many years she was involved in the

inventorisation of the historic monuments of Cracow. She

is currently working in the Polish Biographical Dictionary

Department of the Institute of Art in the Polish Academy of

Sciences. She is a member of SKOZK, the Public Committee

for the Restoration of the Monuments of Cracow.

Binczarowa

Barokowa cerkiew greckokatolicka pw. św. Dymitra,

zbudowana w 1760 r. i przebudowana w 1797 r. oraz

w XIX w. Budowla konstrukcji zrębowej, trójdzielna,

z wieżą na słup. Wewnątrz znajdują się elementy

ikonostasu z trzeciej ćwierci XVIII w. Świątynia

użytkowana obecnie jako rzymskokatolicki kościół

paraﬁalny pw. św. Stanisława Biskupa.

Binczarowa

Baroque Uniate Church of St. Demetrius, built 1760,

converted 1797 and in the 19th c. Tripartite end-ﬁtted log

framework structure with a pillar construction for

the tower. he interior decoration includes parts of an

iconostasis dated to 1750–75. Currently renamed the

Church of St. Stanislaus the Bishop and used by a Roman

Catholic parish.

Zewnętrzny kształt

świątyni w Binczarowej

mało przypomina formy

charakterystyczne dla

architektury cerkwi

łemkowskich

heexternalshapeof

Binczarowa Church

is not very reminiscent of the

characteristic form of Rusyn

church architecture

Ikony z dawnego

ikonostasu, rozmieszczone

symetrycznie na ścianie

w głębi świątyni, wskazują

jednak na jej pierwotny,

cerkiewny charakter

But the icons from

the old iconostasis, which are

distributed symmetrically

on the walls, are an

unmistakable sign of this

church’s original Eastern-rite

character

W chochołowskich

domach charakterystyczny

jasny zrąb ścian

(tradycyjnie myty

przynajmniej raz w roku),

wyraźnie odróżnia

się od pociemniałych

gontowych dachów

hepalecolourofthewalls

of the houses of Chochołów,

which are washed at least

once a year, stands in sharp

contrast with the darkened

shingles on the roofs

Myte bierwiona ścian

jaśnieją w słońcu

złotawym blaskiem

spoza poszarzałych

sztachet płotu

Over the greyish fence

you can see the logs of the

cottage walls, scrubbed

clean and shining in the

sunlight

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: