Bourke Vernon - Historia etyki.pdf - Etyka - pieknakasienka

Vernon J. Bourke

HISTORIA

ETYKI

PRZE ŁOŻYŁ

c~lleksdnder Bia ł ek

Wydawni ć two l~rupski i S-ka

~tiatu t~iienn~kars!wa ~ nauk PQliiyttnyci ~J,i=IIWCT'Sl;t.i·';.L:

>i`<·::·.'f"a:.;ifiC,~.aO

~Clw)` ;\'Jl:it (>~%, vii-(ii:: ~\s''..:fS?'~

"~,:t~l, 2U-03-81 w. ~v~, 2~6

~83~~

Tytu ł orygina ł u History of Ethics, Garden Ciry, New York i9~o

Labirynt na ok ł adce

wed ł ug rysunku na tabliczce glinianej z Pylos [i25o przed Chr.]

Opracowanie graficzne Leon Urba ń ski

Opracowanie indeksu Aleksander Bia ł ek Redakcja

Jerzy Wocial

Doubleday,

a division of Bantam Doubleday Dell Publishing Group, Inc. Translation Copyright

Ksi ąż ka dotowana przez Ministra Edukacji Narodowej

Spis tre ś ci

Wst ę p ~

CZF ŚĆ PIERWSZA

Etykrx s~tdro ż ytnej Grecji i Rzymu

I Wczesny eudajmonizm grecki z3

II Eudajmonizm teleologiczny: Arystoteles z,5

III Etyka hellenistyczna: stoicka, epikurejska i neoplato ń ska 34

CZ ĘŚĆ DRUGA

Wtyka pdtrysiycznd i ś redniowieczna

Iv Etyka patrystyczna i wczesno ś redniowieczna 49 v Ś redniowieczna etyka ż ydowska

i arabska 66

vI Etyka s ł usznego os ą du 88

CZF~ ŚĆ TRZECIA

Sk ł ad Dariusz Górski

Druk Toru ń skie Zak ł ady Graficzne Zapolex ISBN 83-86rr7-35-4

.tyka pocz~tków ery nowo ż ytnej: r4so-ryso

vII Humanistyczna etyka renesansowa tra

vIII Egoizm brytyjski i stanowiska przeciwne I33 Ix Etyka racjonalistyczna na

kontynencie I53

Ust ę p

CZF~ ŚĆ CZWARTA

Etyka nowo ź ytnd

x Brytyjska etyka utylitarystyczna i subiektywistyczna y~ xI Niemiecka etyka

idealistyczna i92

xII Francusko- ł aci ń ska etyka spirytualistyczna zos xIII Etyka spo ł eczna w

Europie zzo

CZF, ŚĆ PI Ą TA

Etyka wspó~czesnd

xIV Etyka aksjologiczna 239

xv Etyka samorealizacji i etyka utylitarystyczna zSz xvI Etyka naturalistyczna

zós

xvll Etyka analityczna 282

xvIII Etyka egzystencjalistyczna i fenomenologiczna 298

Pos ł owie 3iz Przypisy ais ~ Bibliografia 3Sz

Indeks 406

KSIt~ Ż TCA TA jest prób ą przedstawienia systemów etycznych, jakie wyda ł a

filozofia europejskiego kr ę gu kulturowego od swych pocz ą tków, pi ęć wieków przed

Chrystusem, do czasów obecnych. Traktuje ona o wszystkich wa ż niejszych autorach

czynnych na polu etyki, z wyj ą tkiem etyków ś ci ś le wspó ł czesnych. Jeden tom

bowiem nie pomie ś ci ł by wielkiej ich liczby- dlatego wybra ł em jedynie kluczowych

reprezentantów wspó ł czesnych szkó ł etycznych. Przyj ę cie tak szerokiej

perspektywy uniemo ż liwia szczegó ł owe ukazanie pogl ą dów ka ż dego z omawianych

my ś licieli. Próbowa ł em jednak ż e podkre ś li ć istotny wk ł ad ka ż dego z nich do

etyki, ograniczaj ą c si ę wy łą cznie do zakresu tej dyscypliny. Je ż eli etyka danego

autora nawi ą zuje bezpo ś rednio do jego koncepcji epistemologicznych,

Strona 1

Bourke Vernon - Historia etyki

psychologicznych, metafizycznych b ądź innych owo teoretyczne t ł o zosta ł o

naszkicowane jedynie w skrócie.

Nie jest to dzie ł o «krytyczne». Znaczy to, ż e nie próbowa ł em wypowiada ć w ł asnych

ocen omawianych teorii. Moim celem by ł a otwarta i bezstronna prezentacja

poszczególnych systemów etycznych. Oczywi ś cie niektóre z nich ceni ę wy ż ej od

innych, jednak preferencje te nie zosta ł y dopuszczone do g ł osu ś wiadomie.

Podczas prawie czterdziestu lat wykiadów na temat wszystkich okresów historii

filozofii najpierw na Universiry of Toronto, a potem na St. Louis University -

doszed ł em do przekonania, ż e najbardziej dog łę bn ą «krytyk ę » przeprowadza sama

historia. Czasem dawniejsi my ś liciele s ą w nast ę pnych stuleciach pomijani

milczeniem lub oceniani niesprawiedliwie, jednak warto ś ciowe idee maj ą mo ż liwo ść

wydobycia si ę z zapomnienia i w ko ń cu wychodz ą na jaw.

Etyka staro ż ytna i ś redniowieczna koncentrowa ł a si ę na tym, w jaki sposób

ogólnie rzecz bior ą c - cz ł owiek mo ż e osi ą gn ąć doskona łość . A ż do czasów

renesansu powszechnie przyjmowano, ż e wszyscy ludzie s ą z natury

przyporz ą dkowani osi ą gni ę ciu jedynego ostatecznego celu. Ró ż ni autorzy rozmaicie

opisywali ten ogólny cel, jednak ca ł a etyka przednowo ż ytna jest zorientowana

teleologicznie. Znaczy to,

Historia etyki

ż e w ęzł owym punktem prawie wszystkich systemów etycznych opisanych w pierwszych

dwu cz ęś ciach niniejszej Historii jest pytanie: jak żyć i dzia łać , by osi ą gn ąć

cel ostateczny. Natomiast etyka nowo ż ytna i wspó ł czesna koncentruje si ę na

zagadnieniu s ą du praktycznego: jak wyja ś ni ć i uzasadni ć «powinno ść », która jawi

si ę w ludzkim do ś wiadczeniu. Kontrast mi ę dzy starszym a nowszym punktem widzenia

jest spraw ą ró ż nego roz łoż enia akcentów, a nie ca ł kowitej zmiany rozumienia

etyki. My ś liciel staro ż ytny czy ś redniowieczny by ł ś wiadom wagi powinno ś ci

moralnej i s ą du praktycznego; z pewno ś ci ą nieobca by ł a mu donios łość moralnego

«powinienem». Podobnie, prawie wszyscy wspó ł cze ś ni etyry przyznaj ą , ż e

ś wiadomo ść ka ż dego «powinienem» obejmuje skutki ludzkich czynów i postaw, cho ć

nie akcentuj ą oni problematyki ostatecznego celu i przyczyn celowych.

W ten sposób, od czasu pierwszych filozofów greckich etyka zawsze by ł a

metodyczn ą refleksj ą nad dobrem i z ł em tych ludzkich dzia łań , za które cz ł owiek

jest w jakim ś stopniu odpowiedzialny. Rozmaito ść znacze ń nadawanych «dobru i

zł u» [lub innym terminom warto ś ciuj ą cym] w tym kontek ś cie moralnym powoduje

zró ż nicowanie stanowisk w historii etyki. Praca niniejsza pomija religijne

doktryny moralne, pozbawione podbudowy teoretycznej czy metodycznej, chyba ż e

wywar ł y one jaki ś istotny wp ł yw na filozofi ę moralno ś ci.

W pracy takiej jak ta z regu ł y nastr ę cza problemy terminologia. Stara ł em si ę

unika ć ż argonu w łaś ciwego poszczególnym autorom, czy szko ł om o mniejszej randze.

Gdy pojawiaj ą si ę terminy charakterystyczne dla danego systemu, zostaj ą one

wyja ś nione. Cz ę sto u ż yteczna okazywa ł a si ę klasyfikacja opracowana przez Thomasa

E. Hilla w jego znakomitej ksi ąż ce Contemporary Ethical Theories [Wspó ł czesne

systemy etyczne]. Stamt ą d w łaś nie zaczerpn ął em sze ść kategorii oznaczaj ą cych

typy systemów etycznych, a mianowicie mog ą to by ć systemy sceptyczne,

aprobatywne, procesualne, systemy warto ś ci psychologicznej, metafizyczne oraz

intuicyjne.* Klasyfikacja ta obejmuje prawie wszystkie odmiany mo ż liwe w tej

dziedzinie.

* T. E. Hill rozró ż nia systemy etyczne w zale ż no ś ci od sensu, jaki przypisuj ą

one terminom warto ś ciuj ą rym moralnie [dobry, z ł y itp.]. Wed ł ug systemów

sceptycznych terminy te nie maj ą ż adnego racjonalnego znaczenia, s ą one wyrazem

jedynie pewnych nastawie ń emocjonalnych. W my ś l systemów aprobatywnych sens

terminów warto ś ciuj ą rych opiera si ę na uznawaniu lub pot ę pianiu okre ś lonych

czynów przez spo ł ecze ń stwo, bóstwo lub jednostk ę . Wed ł ug systemów procesualnych

terminy te odnosz ą si ę do obserwowalnych przemian: ewolucyjnych,

historyczno-ekonomicznych, spo ł ecznych b ądź do rozwoju poszczególnych osób.

Systemy warto ś ci psychologicznej wi ążą sens dobra i z ł a moralnego z

psychologicznymi stanami przyjemno ś ci, pragnienia lub zainteresowania. Wed ł ug

systemów metafizycznych sens terminów warto ś ciuj ą rych łą czy si ę z rym, co

wykracza poza codzienne do ś wiadczenie, jak prawo naturalne, idealna ja źń lub

ś wiat niezale ż nie istniej ą cych warto ś ci. I wreszcie w my ś l systemów intuicyjnych

sensy terminów warto ś ciuj ą cych s ą czym ś jedynym w swoim rodzaju. Sensy te s ą

poznawalne intuicyjnie.

Wst ę p

Je ż eli chodzi o zakres geograficzny naszych zainteresowa ń , ca ł kowicie pomin ął em

etyk ę Wschodu. Uczyni ł em tak nie dlatego, jakoby by ł a ona niewa ż na, lecz z tego

wzgl ę du, ż e jej studium wymaga wiedzy i znajomo ś ci j ę zyków, jakie nie s ą moim

udzia ł em. Bez ma ł a wszystkie systemy przedstawione w niniejszej Historii

pozostaj ą w bezpo ś redniej relacji do kulturalnego rozwoju cz ł owieka Zachodu,

Strona 2

Bourke Vernon - Historia etyki

bądź wywar ł y na ten rozwój przemo ż ny wp ł yw. By ć mo ż e nie wskazuj ą one wyra ź nie

najlepszej drogi ż ycia ani nawet niepodwa ż alnej podstawy s ą du moralnego, jednak

stanowi ą bogat ą skarbnic ę wskazówek dla rozmy ś la ń nad tymi wa ź nymi ludzkimi

sprawami.

CZFt ŚĆ PIER~XTSZA

Etyka .s~tdro ż yt~ej C~~^ecji i RzyYnu

ROZDZIA Ł I

Wczesny eudajmonizm grecki

PIERWSI FILOZOFOWIE greccy zajmowali si ę przede wszystkim nie tyle etyk ą , co

spekulacjami na temat powstania i struktury ś wiata fizycznego. Jednak niektórzy

z poprzedników Sokratesa przyczynili si ę w pewnej mierze do rozwoju teorii

moralno ś ci. W ś ród nich jednymi z pierwszych byli pitagorejczycy, którzy w ci ą gu

VI wieku przed Chr. zorganizowali si ę w bractwo religijne, jako szko ł a ń lozofii

praktycznej za ś kontynuowali sw ą dzia ł alno ść a ż do pierwszych stuleci ery

chrze ś cija ń skiej. Za łoż ycielem tego bractwa by ł Pitagoras z Samos [fl. 53o przed

Chr.],* który, pomimo szkiców biograficznych autorstwa Jamblicha, Por ń riusza i

Diogenesa Laertiosa, pozostaje postaci ą tajemnicz ą . Odró ż nienie osobistych

pogl ą dów Pitagorasa od etyki jego bezpo ś rednich uczniów jest niemo ż liwe,

poniewa ż jedynym dost ę pnym dzi ś ź ród ł em informacji na ten temat s ą

fragmentaryczne cytaty i wzmianki, jakie znajdujemy w o wiele pó ź niejszych

pismach greckich.'

Gł ównymi przedmiotemi bada ń pitagorejczyków by ł y matematyka i muzyka. Ich

podstawowym przekonaniem by ł o, ż e liczby i proporcje harmoniczne s ą zasadami

bytu. Dusz ę ludzk ą mieli za ducha o ż ywiaj ą cego, który trwa po ś mierci cia ł a i

mo ż e ponownie zamieszka ć w innym ciele ludzkim b ądź zwierz ę cym. Ta koncepcja

metempsychozy, albo w ę drówki dusz, jest donios ł a z punktu widzenia etyki

dlatego, ż e przewiduje mo ż liwo ść w przysz ł ych wcieleniach nagrody za dobre czyny

a kary za z ł e.= Najwa ż niejszy zapewne wk ł ad pitagorejczyków do etyki wynikn ął z

ich bada ń nad ś rednimi matematycznymi. Ś redni ą w sensie matematycznym by ł wedle

pitagorejczyków wyznaczony przez pewn ą funkcj ę ś rodek mi ę dzy dwoma ekstremami,

łą cz ą cy i uzgadniaj ą cy najlepsze w łaś ciwo ś ci obu. W praktyce pitagorejczycy

stosowali koncepcj ę ś rodka do okre ś lenia zdrowia jako stanu po ś redniego mi ę dzy

nadmiarem a niedomiarem w odniesieniu do temperatury cia ł a, ilo ś ci p ł ynu w

organizmie, upra

* fl. [ ł ac. floru ż t- dos ł . kwit ł ] oznacza w przybli ż eniu okres twórczo ś ci danego

autora, gdy daty jego narodzin i ś mierci nie s ą znane.

Historia etyki ~ Cz ęść pierwsza

wiania ć wicze ń fizycznych itd. St ą d by ł ju ż tylko krok do uj ę cia dobra moralnego

jako ś rodka mi ę dzy skrajno ś ciami. Gdy pó ź niej Arystoteles opracuje rozbudowan ą

teori ę cnoty jako z ł otego ś rodka mi ę dzy skrajno ś ciami wad, zas ł ug ę sformu ł owania

podstawowej dla tej teorii idei przypisze pitagorejczykom.3

Pitagorejczycy rozwin ę li tak ż e teori ę przeciwie ń stw, w której «granica» i

«bezkresu tworzy ł y g ł ówn ą par ę . Granic ę pojmowali jako okre ś lon ą i wymiern ą

jako ść rzeczy, bezkres za ś jako to, co wymyka si ę próbom okre ś lenia i pomiaru.

Typowym, geometrycznym przyk ł adem «bezkresu» jest przek ą tna prostok ą ta: nie

sposób wyrazi ć jej d ł ugo ś ci bior ą c za jednostk ę którykolwiek z boków. D ł ugo ść

przek ą tnej jest liczb ą niewymiern ą , «niepojmowaln ą ». Równie ż k ł amstwo i zawi ść

zosta ł y w podobny sposób uto ż samione przez pitagorejczyków z bezkresem, z tym,

co niepojmowalne.4 Mamy tu do czynienia z narodzinami pewnego niezwykle wa ż nego

podej ś cia do zagadnie ń etycznych. Polega ono na prze ś wiadczeniu, ż e dobro

uto ż samia si ę z tym, co rozumne i pojmowalne. W ten sposób jeden z pó ź niejszych

pitagorejczyków, Archytas z Tarentu, w IV wieku przed Chr. po raz pierwszy

wypowiedzia ł zasad ę «s ł usznego os ą du»* jako klucza do dobrego post ę powania:

«W łaś ciwa rachuba, gdy zostanie odkryta, powstrzymuje spory i umacnia zgod ę ,

[...] [jest ona] miar ą i postrachem dla czyni ą cych z ł o».5 Jest wielce

prawdopodobne, ż e koncepcja Arystotelesowska i ś redniowieczne koncepcje

sł usznego os ą du [reda rado] jako normy s ą du moralnego wywodz ą si ę wprost z

intelektualizmu pitagorejskiego. Klasyczny u Greków szacunek dla ż ycia rozumu

[logos) znalaz ł swój wyraz ju ż we wczesnym nauczaniu pitagorejczyków.

Heraklit, Demokryt i Anaksagoras, filozofowie wspó ł cze ś ni pierwszym pokoleniom

pitagorejczyków, jednak nie nale żą cy do ich szko ł y, równie ż wnie ś li pewien

wk ł ad, cho ć o mniejszym znaczeniu, do teorii moralno ś ci. Pierwszy z nich,

Heraklit z Efezu [fl. Soo przed Chr,], jest znany g ł ównie z racji swej tezy

kosmologicznej o nieustannym przep ł ywie i przemianie wszystkich rzeczy. Wiele

wypowiedzi Heraklita sugeruje przy tym, ż e proces ten dokonuje si ę wedle

wszechobecnego, rozumnego prawa [logos].~ Tak wi ę c Heraklitejskie poj ę cie

Strona 3

Bourke Vernon - Historia etyki

«prawa» oznacza zasad ę regularno ś ci w przemianach ś wiata przyrody, jednak

Heraklit jest równie ż ś wiadom donios łoś ci poj ę cia prawa w sensie politycznym

[nomos]. W zwi ą zku z tym szacunkiem dla prawa i porz ą dku Heraklit s ą dzi, ż e

konflikty przeciwstawie ń stw [takich jak mi łość i nienawi ść ] nale ż y rozwi ą zywa ć

wedle pewnej miary [metron]. Heraklitejskie poj ę cie miary jest bliskie

znaczeniowo pitagorejskiemu poj ę ciu ś rodka. Niektóre z najnowszych prac o

Heraklicie wysuwaj ą przypuszczenie, ż e etyka ma pierwszorz ę dne znaczenie w

ca ł okszta ł cie jego pogl ą dów.

U Demokryta z Abdery [fl. 42o przed Chr.] po raz pierwszy pojawia si ę jeden z

kluczowych tematów etyki greckiej: eudaimonia jako stan doskona łoś ci cz ł owieka.

Traktat etyczny Demokryta O pogodzie dr~cha zagin ął , jednak wiemy nieco o tym

* Zob. przyp. t ł um. na s. 88.

Kozdzrai 1 - Wczesny euda)momzm grecki r5

dziele dzi ę ki relacjom Seneki i Plutarcha.g Cho ć Demokryta uwa ż a si ę zazwyczaj

za materialistycznego atomist ę , w rzeczywisto ś ci k ł ad ł on nacisk na dusz ę jako

siedlisko ludzkiej doskona łoś ci. Demokrytejska eudaimonia zawiera zarazem

poj ę cie «dobrej egzystencji» [eu-esto] i «dobrego samopoczucia» [eu-thym ż e).~

Istotnie, nacisk, jaki Demokryt po łożył na spokój ducha czy te ż brak l ę ku

[athambie], uwa ż a si ę obecnie za antycypacj ę epikurejskiego stanu ataraxia,

zrównowa ż onej postawy m ę drca. Jedna z wypowiedzi Demokryta brzmi jak maksyma

stoicka: «Sztuka lekarska leczy choroby cia ł a, m ą dro ść za ś uwalnia od

nami ę tno ś ci dusz ę »,I° Jest spraw ą oczywist ą , ż e wed ł ug Demokryta cnota polega na

umiarkowaniu.

Anaksagoras z Kladzomen [500 - q.a8 przed Chr.] jest pierwszym filozofem

dzia ł aj ą cym w Atenach. Cho ć nie zajmowa ł si ę bezpo ś rednio etyk ą , wprowadzi ł do

filozo ń i greckiej poj ę cie ducha czy te ż umys ł u [nous]. Wskazywa ł , ż e «duch [...]

jest niesko ń czony i samorz ą dz ą cy si ę , nie jest zmieszany z niczym, lecz sam

samodzielny dla siebie».II Arystoteles chwali ł rozs ą dek Anaksagorasa, jednak

krytykowa ł go za brak konsekwencji w wykorzystaniu koncepcji umys ł u do

wyja ś niania przyrody.r2 W ka ż dym razie to w łaś nie Anaksagoras dostarczy ł Grekom

terminu, który umo ż liwi ł pó ź niejszym my ś licielom rozwa ż ania nad duchowymi

aspektami ż ycia ludzkiego i porz ą dku ś wiata.

Sofi ś ci stanowi ą trudn ą do zde ń niowania grup ę nauczycieli dzia ł aj ą cych w Grecji

w V i IV stuleciu przed Chr. Wyraz «sofista» oznacza «m ę drca», jednak

Arystoteles utrzymywa ł , ż e «sofistyka jest [...] m ą dro ś ci ą pozorn ą , a nie

rzeczywist ą , a so ń sta to cz ł owiek, który z pozornej, a nie rzeczywistej m ą dro ś ci

ci ą gnie zyski».I3 Nie wy ż ej ceni ł ich Platon nazywaj ą c sofist ę «p ł atnym ł owc ą

mł odych i bogatych ludzi».I4 W istocie sofistyka nie by ł a szko łą filozoficzn ą .

Sofi ś ci; r, nauczali dla pieni ę dzy, 2. ich nauka dotyczy ł a g ł ównie spraw

praktycznych i 3. skianiali si ę ku sceptycyzmowi, subiektywizmowi i

relatywizmowi moralnemu.

Najwa ż niejszym z punktu widzenia historii etyki sofist ą by ł Protagoras z Abdery

[fl. q.q.o przed Chr.]. Jego my ś l znamy za po ś rednictwem nieprzychylnych relacji

Platona, Arystotelesa i innych, pó ź niejszych autorów. Protagoras prawdopodobnie

podziela ł powszechny w ś ród sofistów sceptycyzm co do mo ż liwo ś ci formu ł owania

bezwzgl ę dnie,prawdziwych s ą dów o rzeczywisto ś ci i duszno ś ci moralnej. W okresie

gdy wi ę kszo ść Greków wyznawa ł a jak ąś wiar ę w bogów, by ł religijnym agnostykiem:

·~O bogach nie mog ę wiedzie ć ani ż e istniej ą , ani ż e nie istniej ą ».IS W

odniesieniu do kwestii s ą dów moralnych Protagoras zajmowa ł stanowisko

relatywistyczne. Plato ń ski dialog Protagoras odmalowuje go zrazu jako obro ńcę

pogl ą du, wedle którego cnoty mo ż na nauczy ć , podczas gdy Sokrates udaje, ż e jest

przeciwnego zdania. Lecz pod koniec dialogu nast ą pi ł a zamiana stanowisk i

Protagoras zaprzecza, jakoby cnoty mo ż na by ł o nauczy ć .i~

Najbardziej znane twierdzenie Protagorasa g ł osi, ż e cz ł owiek jest miar ą

wszystkich rzeczy.' Niezale ż nie od tego, jakie jest dokiadne znaczenie tego

twierdzenia, jest

Historia etyki . Cz ęść pierwsza Rozdzia ł I . Wczesny eudajmonizm grecki I7

ono pierwszym godnym uwagi wyrazem humanizmu ń lozoficznego. Niektórzy

komentatorzy uwa ż aj ą , ż e Protagoras rozumie tu «cz ł owieka gatunkowo i ż e ma on

na my ś li tylko to, i ż rzeczywisto ść i moralno ść powinni ś my ujmowa ć z punktu

widzenia cz ł owiecze ń stwa. Taka interpretacja czyni go wyrazicielem powszechnego

w ówczesnej Grecji szacunku dla s ą dów wypowiadanych przez istoty rozumne.

Istotnie, Pro: tagoras zaleca ł cnot ę dobrego rozeznania w sprawach

prakrycznych.I$ Jednak z drugiej strony wydaje si ę bardziej prawdopodobne, ż e

wed ł ug Protagorasa ka ż dy indywidualnycz ł owiek jest jedynym s ę dzi ą tego, co

prawdziwe i s ł uszne moralnie dla niego samego. Zwolennikiem takiej interpretacji

jest Sekstus Empiryk: «[Protagorasj uznaje tylko to, co si ę ka ż demu jawi, i w

ten sposób wprowadza wzgl ę dno ść n.'9 W dziedzinie etyki oznacza to, ż e nie

Strona 4

Bourke Vernon - Historia etyki

istniej ą ż adne niezmienne prawa, regu ł y cx~r. oceny i ż e w ostatecznym

rozrachunku wszystkie zapatrywania maj ą jednakow ą war- to ść . Jak powiada

Arystoteles rozwa ż aj ą c nauczanie Protagorasa: «Je ż eli wi ę c cieczy _ wisto ść jest

taka, jak g ł osi ten pogl ą d, wszyscy mówi ą prawd ę ·>.2° Dla Arystotelesa jest to

oczywi ś cie równoznaczne z podwa ż eniem zasady niesprzeczno ś ci i z twierdzeniem,

ż e w ramach etyki niemo ż liwe jest poznanie naukowe.

Inny spo ś ród sofistów, Trazymach z Chalcedonu [V w. przed Chr.], naucza ł ; jak

si ę twierdzi, ż e «si ł a jest prawem». Platon w pierwszej ksi ę dze

Pa ń stwawprowadzai «Trazymacha» jako posta ć , która utrzymuje, ż e «to, co

sprawiedliwe, to nic innego jak tylko to, co le ż y w interesie mocniejszego».ZI

Pó ź niej, nie wspominaj ą c Trazym~- . cha, Platon sugeruje, ż e stanowisko to jest

rezultatem ataku na opieraj ącą si ę na prrar wie naturalnym koncepcj ę

sprawiedliwo ś ci: sofi ś ci powiadaj ą , « ź e co innego jest pi ę li

ne z natury, a co innego prawo uznaje za pi ę kne, i ż e sprawiedliwo ść nie ma w

ogóit~ :;~` nic wspólnego z natur ą , lecz stanowi przedmiot nie ko ń cz ą cych si ę

sporów mi ę d~s lud ź mi. Zmieniaj ą si ę nieustannie pogl ą dy na to, co nale ż y uwa żać

za sprawiedliwa'`' [...]. Takie wi ę c rzeczy, moi drodzy, twierdz ą ludzie uwa ż ani

przez m ł odzie ż za m ' drców i zapewniaj ą w swych prozaicznych utworach lub

wierszach, ż e najsprawiedli~' wiej post ę puje ten, kto stosuj ą c przemoc uzyskuje

zwyci ę stwo».ZZ Nie jest rze pewn ą , czy prawdziwy Trazymach faktycznie by ł

zwolennikiem tego rodzaju pozyry;: wizmu etycznego.

Kallikles z Achamy [koniec V w. przez Chr,] g ł osi ł , jak relacjonuje Platon, inn ą

wersj ę tej samej teorii. Wed ł ug Kalliklesa, prawa stworzy ł o wielu ludzi s ł abych'

by zapanowa ć nad nielicznymi silnymi i utrzyma ć ich w ryzach. W ten sposób s ł tt·

szno ść i sprawiedliwo ść sta ł y si ę czyst ą konwencj ą narzucon ą przez wi ę kszo ść .

Plato ': przytacza s ł owa starogreckiego poety Pindara, wedle których zgodnie ze

«sprawiedli wo ś ci ą naturaln ą », niepowstrzyman ą przez ustawy wi ę kszo ś ci, si ł a

jest prawem, pow'e niewa ż silniejszy zrealizuje swoj ą wol ę , a nikt nie b ę dzie

móg ł si ę jemu sprzeciwi ć a' Hippiasz z Elidy [V w. przed Chr.] jest kolejnym

sofist ą , który kiad ł nacisk na kon3w wencjonalny i sztuczny charakter,praw

moralnych oraz g ł osi ł osobiste zadowolenie jako idea ł moralny.24

Sokrates s ł usznie mo ż e by ć uwa ż any za twórc ę etyki, cho ć nie pozostawi ł ż adnych

pism, a jego dzia ł alno ść by ł a nieformalna. Zy ł w Atenach [q.~o - 399 przed

Chr.], gdzie anga ż owa ł si ę w nieformalne dysputy po domach i w miejscach

publicznych. Czasami podejmowa ł rozmow ę z so ń stami lub ze starszymi wiekiem

uczonymi, ale zazwyczaj jego publiczno ść stanowili m ł odzi ludzie, ciekawi nauk

Sokratesa i rozbawieni jego udawan ą niewiedz ą oraz umiej ę tno ś ci ą demaskowania

pretensji swych nauczycieli. Jego my ś l jest obecnie znana cz ęś ciowo, dzi ę ki

ś wiadectwom Ksenofonta, Arystofanesa i Platona. Pó ź niejsze staro ż ytne

interpretacje m ą dro ś ci sokratejskiej [pocz ą wszy od Arystotelesa do autorów

ż yj ą cych w pierwszych stuleciach ery chrze ś cija ń skiej] s ą liczne i rozbie ż ne.

Sokrates jednak by ł i pozostaje jedynym cz ł owiekiem, co do którego istnieje

powszechna zgoda, ż e w pe ł ni uciele ś ni ł idea ł filozofa. Arystofanes przedstawi ł

go [w Chmurach] jako posta ć na po ł y komiczn ą . Ksenofont [we Wspomnieniach o

Sokratesie] utrwali ł kilka Sokratesowych dysput i wyrazi ł podziw dla jego silnej

osobowo ś ci, jednak prawdopodobnie upro ś ci ł jego g łę bok ą my ś l. Platon óy ł jedynym

ś wiadkiem, który mia ł wystarczaj ą cy talent literacki i rozumia ł Sokratesa na

tyle, by przekaza ć jego m ą dro ść potomnym. K ł opot w tym, ż e relacja Platona jest

zbyt obszerna: Sokrates jest gfówn ą postaci ą wi ę kszo ś ci Plato ń skich dialogów. W

rezultacie trudno rozpozna ć , gdzie ko ń czy si ę prawdziwy Sokrates, a gdzie Platon

zaczyna wk ł ada ć w ł asne my ś li w usta «Sokratesa» - swego porte-parole. Plato ń skie

dialogi: Obrona Sokratesa, Kriton i Fedon przedstawiaj ą wzruszaj ącą histori ę

ostatnich dni Sokratesa, jego procesu opartego na fa ł szywych oskar ż eniach i jego

ś mierci w wi ę zieniu.

Wed ł ug niektórych opracowa ń , nauki Sokratesa obejmowa ł y wi ę kszo ść kluczowych

zagadnie ń etyki tradycyjnej. Spo ś ród nich jednym z najlepszych jest ksi ąż ka

Milesa Dawsona, która w dziewi ę tnastu rozdzia ł ach podejmuje nader szeroki zakres

tematów.z5 S ą w ś ród nich: intelektualny charakter cnoty, naukowe podstawy etyki,

dusza, najwy ż sze dobro cz ł owieka, szcz ęś cie jako cel ż ycia, nagrody i kary, z ł o

moralne, ż ycie przysz ł e, charakter, teoria wychowania, warto ść sztuk pi ę knych,

powinno ś ci wobec bogów i bli ź nich, powinno ś ci wobec pa ń stwa i rodziny, prawa i

obowi ą zki kobiet, powinno ś ci wobec przyjació ł i samego siebie. Ksi ąż ka ta

zawiera nawet zamykaj ą cy rozdzia ł o ś mierci. Wydaje si ę jednak, ż e s ą to

zagadnienia w wi ę kszo ś ci postsokratejskie, obraz za ś pogl ą dów samego Sokratesa

przedstawia si ę nieco pro ś ciej.

Stosowan ą przez Sokratesa metod ę docieka ń filozoficznych charakteryzuj ą trzy

cechy: zadawanie pyta ń , deklarowanie niewiedzy, poszukiwanie definicji. Wolno

przypuszcza ć , ż e wed ł ug Sokratesa ca ł kowite poznanie cz ł owieka albo m ę stwa czy

innych cnót zak ł ada niezale ż ne istnienie «form», takich jak cz ł owiecze ń stwo czy

Strona 5

Bourke Vernon - Historia etyki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: