Antyk (VIII w p.n.e. - V w n.e.)

Klasycyzm - od „classicus" - wzorowy, doskonały. Warto zapamiętać, ze antyk stwarza wyjściowy, klasyczny kanon dotyczący norm tworzenia sztuki, określający wyznaczniki piękna lub brzydoty, określający reguły komponowania gatunków literackich. Do tego, klasycznego kanonu, odwoływać się będą- lub wyzwalać z niego - myśliciele i artyści późniejszych epok.

Biblia – Genesis, Hiob, Psalmy, Ewangelia, Apokalipsa

Średniowiecze przełom IV/V - w. XV

• Bóg w centrum wartości i zainteresowań ludzkich

• Mistycyzm, religijność epoki

• Wiara w znaki, symbole, magię liczb - głosy świata pozaziemskiego

• Tematy sztuki: śmierć, cierpienie

Z antyku:

• Odwołanie się do filozofii i kultury antyku (fascynacja dziełami Platona i Arystotelesa)

• Łacina uniwersalnym językiem Europy

• Twórcy kronik (Długosz) wzorują się na historykach rzymskich

• Filozofia Arystotelesa i prawo rzymskie na Akademii Krakowskiej

• Dzieła starożytne (np. Pliniusza w dziedzinie botaniki) autorytetem w scholastycznym nauczaniu

• Normy dotyczące poezji retoryki wyprowadzano z dzieł Horacego i Cycerona

• XII w, nazywano nawet „renesansem XII w." ze względu na modny neoplatonizm i odrodze­nie kultury antycznej

Renesans XVI wiek

• Ideał artysty (wszechstronnego, sławnego)

• nawiązanie do filozofów antycznych i do klasycznych norm sztuki

• harmonia, mimetyzm w opisie świata

• wskrzeszenie tragedii i innych-antycznych gatunków

• zainteresowanie historią i językiem antyku  (tłumaczenia)

• zainteresowanie nauką, poznawaniem świata, życiem doczesnym

• człowiek w centrum zainteresowań

Ze średniowiecza:

• w poezji Kochanowskiego, obok wizji człowieka potężnego, pojawia się też krucha istota „Boże igrzysko", kukiełka w rękach Boga, Bóg znajduje się w centrum uwagi wielu dzieł, podobnie jak wiara i religijność (Psalmy)

• trwa wiara w magię liczb i znaków (np. u Reja, Dantego)

• obecność łaciny w twórczości (lit. łacińska i dwujęzyczna)

• sonet, rozpropagowany przez Petrarkę, ma swój rodowód w kulturze średn.,

• pisarze renesansowi kontynuują model literatury parenetycznej (ideał dworzanina czy ziemianina)

Barok XVII w.

• Religijność i mistycyzm epoki, kontrreformacja odpowiedzią na reformację

• Motyw śmierci, przemijania, piekła

• Zwrot ku wartościom świata pozaziemskiego

• Dysharmonia i ekspresja uczuć (cierpienie) w sztuce, (ruch)

• Upadek oświaty

Jeszcze mesansowe i już klasyczne:

• W literatu­rze dworskiej, w poezji „światowych rozkosz}'" - wciąż ważny jest człowiek i ziemski byt

• Barok nie odrzuca humanizmu, lecz propaguje inny humanizm, inny jego wariant - oczywiście powracający do teocentryzmu, lecz czyniący ośrodkiem myśli dramatyczny los jednostki ludz­kiej - wobec śmierci, Boga, przemijania.

• Indywidualność epoki - Szekspira, który tworzy na przełomie wieków przypisywano często do renesansu, bowiem tu też centrum przemyśleń i węzłem łączącym wątki jest człowiek

• Barok kontynuuje też postawy reformatorskie (Potocki)

• Poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego ukazuje splot jeszcze renesansowych i już barokowych tematów (twórca zwany „zachodzącym słońcem renesansu")

Oświecenie XVIII w.

• Odejście od barokowego mistycyzmu i religijności

• Wiara w naukę, wiedzę

•Klasycyzm w sztuce („normy tworzenia" - Boileau)

• Rozwój szkolnictwa, prasy, postawy reformatorskie wobec spraw kraju

• Praktykowanie klasycznych gatunków

Ideały „nieklasyczne":

• Religia katolicka nadal jest silną wartością- wystąpienie ateistów czy krytyka Kościoła nie zmienia przecież wyznawanych wartości - widać to nawet w Świętoszku Moliera, w twórczo­ści księcia biskupa Krasickiego

• Racjonalizm wywodzi się z siedemnastowiecznej myśli filozoficznej Kartezjusza, choć zmie­nia charakter ujęcia rozumu ludzkiego

. • Postulaty reformatorskie: krytyka wad szlacheckich, m.in. nietolerancji, lenistwa, chciwości miała miejsce już w baroku (W. Potocki)

• Nurt sentymentalny kontynuuje linię uczuć, związku z naturą, sceptycyzmu wobec nauki (ekspresję uczucia)

Romantyzm   1822-1863

Postulaty „antyklasyczne"

• Zwrot ku duchowości, mistycyzmowi, uczuciu, wierze

• Zwątpienie w naukę

• Wprowadzenie do literatury tematów i gatunków nowych (niezgodnych z klasycznymi nor­mami); np. fantastyki ludowej

• miłość, młodość, intuicja przeciw wiedzy i autorytetowi starego mędrca

• walka o wolność (spisek, powstanie)

• kult poezji i talentu poety

Wciąż jeszcze klasyczne:

• Motywy wielu utworów - wieszczowie nawiązują cło historii starożytnych państw (Termopile, Cheronea), mitologii czy postaci literatury (Oda do młodości, wczesne utwory, bajki)

• Praktykują klasyczne gatunki: epos, oda, pieśń, hymn, rapsod

• Prowadzą grę konwencjami klasycznym - np. w  II i IV części Dziadów występuje chór oraz zasada trzech jedności

• Do złotego wieku i epoki peryklejskiej nawiązuje Norwid w Fortepianie Szopena,

• Chociaż romantyzmie jest bezpośrednią kontynuacją sentymentalizmu, to przecież wyrasta z uczuciowości i symboliki tego nurtu (serce, natura, wrażliwa jednostka)

•Romantycy pielęgnują klasyczny mit arkadyjski

Pozytywizm II połowa XIX w.

Postulaty „antyromantyczne":

• Zwrot ku wiedzy, nauce, ideałowi pracy w miejsce zrywów powstańczych

• Podjecie problematyki społecznej - sytuacji warstw niższych, równouprawnienia kobiet, Żydów itd.

• Odrzucenie sfery duchowej i irracjonalnej

• Praktyczne, utylitarne traktowanie sztuki i talentu artysty

Kontynuacje romantyczne:

• Kub powstańców i historii powstań (Konopnicb, Asnyk, Orzeszkowa)

• Rycerskość i romantyczne biografie bohaterów H. Sienkiewicza,

  w części – Wokulskiego z Lalki

• Sentyment wobec Polski szlacheckiej, umiłowanie pejzażu (Orzeszkowa)

• Temat romantycznej miłości (Lalka), idealizmu

• Motyw dworku soplicowskiego - Nad Niemnem Orzeszkowej

Młoda Polska 1880 - 1914

Ideały „neoromantyczne" (antypozytywistyczne):

• Intuicja, wiara, przeczucie metodą poznawania świata

• Kult artysty - utalentowanej jednostki

• Motyw szatana, śmierci (jak średniowiecze i barok)

• Fascynacja ludem, folklorem, przyrodą- rozczarowanie wiedzą

• Motyw końca wieku (uwaga - bierność dekadenta nie jest cechą romantycznego bohatera, który był człowiekiem czynu)

• Temat powstań (Żeromski, Wyspiański)

Kontynuacje idei pozytywistycznych i klasycznych

• Motyw społecznikowski (pracy u podstaw) - Żeromski, wczesny etap poezji Jana Kasprowicza

• Obok dramatu symbolicznego czy ekspresjonistycznego rozwija się przecież naturalistyczny dramat mieszczański, kontynuujący tradycję teatralną.

• W twórczości Wyspiańskiego znajdujemy wielką fascynację antykiem (Noc listopadowa, Akropolis

Dwudziestolecie   międzywojenne  1910-1939

• Zerwanie z kultem poety - mesjasza, wyniesionym nad tłumy

• odrzucenie tematyki narodowowyzwoleńczej w poezji

• poddanie romantycznych mitów narodowych szyderstwu, parodii

• fascynacja techniką, miastem, nowe spojrzzenie na wolność

• aktywność, energia w miejsce bierności dekadenckiej

• wystąpienia przeciw tradycyjnym tematom i kanonom sztuki oraz piękna

• spojrzenie w przyszłość (awangardowe programy w sztuce - w ogóle odwracające się przeciw tradycji)

Kostynuacie:

• Temat powstań i bohaterów romantycznych w poezji i prozie

• Motyw patriotyczny (Żeromski, Dąbrowska, poezje)

• Temat twórczości i poezji jako męki twórczej (Tuwim) «Motyw dworu i urody Polski (Noce i dnie)

• Twórczość Broniewskiego (romantyczno-rewolucyjna)

• Twórczość Leśmiana (wyrasta z młodopolskiej tradycji)

Literatura wojenna i współczesna

Homer,

Sofokles,

Horacy,

św. Aleksy, św. Franciszek,

św. Wojciech

Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarka, Leonardo da Vinci, Michał Anioł,

Nicollo Machiavelli,

Mikołaj Rej,

Jan Kochanowski,

Szymon Szymonowic, Mikołaj Sęp-Szarzyński,

Andrzej Frycz-Modrzewski

Molier

W. Szekspir

J. A. Morsztyn,

D. Naborowski,

W. Potocki

Encyklopedyści:

Wolter, Diderot,

J.J. Rousseau,

Ignacy Krasicki,

J.U. Niemcewicz,

F. Karpiński,

F. Zabłocki, A. Naruszewicz,

H. Kołłątaj, S. Staszic

J.W.Goethe,

F.Schiller,

G. Byron,

A. Mickiewicz,

J. Słowacki,

Z. Krasiński,

C.K. Norwid

Bolesław Prus,

Henryk Sienkiewicz,

Eliza Orzeszkowa,

Maria Konopnicka, Adam Asnyk

Kazimierz Przerwa-Tetmąjer,

Jan Kasprowicz, Leopold Staff,

Władysław Reymont, Stefan Żeromski,

Stanisław Wyspiański,

Stefan Żeromski,

Zofia Nałkowska, Witold Gombrowicz,

J. Tuwim,

B. Leśmian,

M. Pawlikowska-Jasnorzewska,

A.Camus

T. Borowski,

G. Herling-Grudziński

K. K. Baczyński,

T. Różewicz,

Cz. Miłosz,

Z. Herbert

M. Białoszewski

W. Szymborska

J. Twardowski

Iliada (Homer)

Antygona, Król Edyp (Sofokles)

epos, mit,

harmonia, sielanka

tragedia, fatum, tragizm, katharsis,

przypowieść/parabola

Legenda o św. Aleksym

Epika rycerska (Pieśń a Rolandzie,

Dzieje Tristana i Izoldy

...