IV  RYNEK

Pojęcie „rynek„ wywodzi się od niemieckiego słowa „ring„ oznaczającego w średniowieczu okrągły plac, na którym dokonywano transakcje handlowe. W rzeczywistości jednak można spotkać wiele odniesień do pojęcia „rynek”.

Po pierwsze, jest on określany jako miejsce zawierania i przeprowadzania transakcji kupna – sprzedaży. Współcześnie jednak jest to zbyt wąskie ujęcie problemu, gdyż obok rynków tradycyjnie zlokalizowanych funkcjonują również takie, które nie posiadają swojej siedziby i nie ma bezpośrednich kontaktów pomiędzy nabywcami i sprzedawcami np. międzybankowy rynek pieniężny.

Po drugie, rynek jest definiowany także jako ogół warunków, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych.

Jednak i takie określenie rynku nie jest pełne. Same warunki są wprawdzie jego elementem niezbędnym, ale niewystarczającym.

Biorąc pod uwagę wskazane problemy terminologiczne określimy rynek jako ogół stosunków, warunkujących decyzje podmiotów uczestniczących w wymianie handlowej. Podmiotami tymi są nabywcy, tworzący i kształtujący stronę popytową rynku oraz sprzedawcy (producenci), reprezentujący stronę podażową. Podmioty te dążą do zawarcia na jak najkorzystniejszych dla siebie warunkach kontraktu, stąd też istota rynku polega na konfrontacji i kompromisie pomiędzy zamierzeniami (planami) sprzedawców a nabywców. Pierwsi, dążąc do maksymalizacji swojej funkcji celu, którą jest maksymalizacja zysku, starają się, aby wytwarzane przez nich produkty cieszyły się zainteresowaniem klientów a ich ceny rynkowe były jak najwyższe. Z kolei, dążąc do maksymalizacji użyteczności całkowitej nabywcy starają się nabyć towar po jak najniższej cenie. Ten konflikt interesów jest jedną z podstawowych cech rynku.

Rynek jest, zatem odzwierciedleniem stosunków, które nie mają jednolitego charakteru. Mogą one, bowiem przyjmować dwie postacie:[1]

Po pierwsze, postać stosunków wymiany, zachodzących pomiędzy sprzedawcami a nabywcami (procesy negocjacyjne)

              Po drugie, postać stosunków równoległych zachodzących między samymi sprzedawcami oraz między nabywcami ( procesy konkurencyjne).

Rys. 1.1. Rynek jako ogół stosunków

Stosunki wymiany

Pierwotne znaczenie dla warunków funkcjonowania rynku mają stosunki wymiany, które zachodzą pomiędzy stroną popytową (nabywcy) a podażową (sprzedawcy), zaś stosunki równoległe mają wtórny względem nich charakter. Wynika stąd, że istota rynku opiera się o stosunki wymiany, zaś procesy konkurencji są efektem wtórnym. Wymiana jest skutkiem specjalizacji i podziału pracy a jej celem jest alokacja dóbr zgodnie z zapotrzebowaniem na nie. Wymiana dochodzi do skutku, ponieważ obie strony wymieniają to, co jest dla nich mniej korzystne, na to, co przynosi im większe korzyści.

Zawarcie kontraktu kupna – sprzedaży jest finalnym efektem takich działań jak: ujawnienie przez sprzedawców zamiaru sprzedaży a przez nabywców chęci i gotowości zakupu, wzajemna konfrontacja ujawnionych planów, uruchomienie mechanizmu przetargowego, wskutek czego następuję zawarcie porozumienia cenowego (cena równowagi), określającego jednocześnie rozmiary zawartych transakcji (wielkość równoważąca rynek).

O ile zatem, niezbędnym warunkiem funkcjonowania rynku jest ujawnienie przez nabywców i sprzedawców swoich zamiarów, o tyle w trakcie uruchamiania mechanizmu przetargowego dojść może do zmian tych planów. Oczywiście procesy negocjacyjne mają złożony charakter i obejmują takie uzgodnienia jak np. rodzaj produktu, techniczne warunki wymiany (warunki dostawy, płatności, gwarancji itp.).

Stosunki wymiany (proces negocjacyjny) przebiegają najsprawniej w warunkach niczym nieograniczonego mechanizmu rynkowego (wolnego rynku), kiedy to cena kształtowana jest wyłącznie jako efekt gry sił rynkowych. Jeżeli cena przestaje być składnikiem procesu negocjacyjnego pomiędzy sprzedawcami a nabywcami, a zatem mechanizm rynkowy zostaje ograniczony (np. przez zmonopolizowanie gospodarki, ingerencję rządu itp.), proces negocjacyjny przestaje odgrywać kluczowe znaczenie w procesie gospodarowania.

W praktyce wymiana ma obecnie charakter towarowo – pieniężny, stąd współczesne gospodarki noszą miano towarowo – pieniężnych. Oznacza to, że pieniądz jest ekwiwalentem umożliwiającym wymianę towaru (usługi) na pieniądz a następnie pieniądza na towar (usługę). Ułatwia to proces wymiany i stwarza warunki do rozprzestrzeniania się procesów wymiany handlowej. W dawnych systemach społecznych występowała jednakże gospodarka naturalna, w której wymiana nosiła miano barterowej ( towar za towar) i odbywała się bez użycia pieniądza. Ten rodzaj wymiany, w ograniczonym zakresie, ma miejsce także i dziś. 

Stosunki równoległe

Jak już wspomnieliśmy, stosunki równoległe, polegające na procesach konkurencji pomiędzy samymi sprzedawcami bądź samymi nabywcami są wtórnym efektem wymiany handlowej. Treścią tych stosunków jest konfrontacja zamiarów jednych sprzedawców z planami innych i zamiarów jednych nabywców z dążeniami pozostałych.

Procesy konkurencyjne polegają na przedstawianiu na rynku przez sprzedawców bądź nabywców, dążących do realizacji swoich własnych, indywidualnych interesów, ofert korzystniejszych od innych. Obejmują one zatem: gromadzenie i porządkowanie przez podmiot w nich uczestniczący informacji o zachowaniu pozostałych podmiotów oraz ustalenie metody reakcji podmiotu na postępowanie innych uczestników gry rynkowej. Podstawą tych procesów jest stale ujawniany konflikt interesów podmiotów rynkowych, co wytwarza dążenie do zwiększania własnych korzyści kosztem korzyści osiąganych przez konkurentów lub przynajmniej do przeciwdziałania zmniejszaniu korzyści, które mogłyby wystąpić pod wpływem działania konkurentów.

W praktyce procesy konkurencyjne przybierają odmienną postać, gdyż konkurencja może odbywać się w formie cenowej bądź niecenowej. Dotyczyć może ona bowiem nie tylko wysokości żądanej ceny, ale także jakości produktu, jego wyglądu, trwałości, a nawet technicznych warunków sprzedaży (formy i terminy płatności, kwestia transportu, gwarancji itd.)

Rynek określić możemy zatem jako formę nawiązywania kontaktów pomiędzy sprzedającymi a kupującymi, dokonującą się w sposób ciągły i dobrowolny, w wyniku której określone zostają ceny oraz ilości nabywanych i sprzedawanych dóbr czy usług.

Rodzaje rynków

Rynek można rozpatrywać z różnego punktu widzenia np. przedmiotu obrotu, podmiotów ujawniających swoje zamierzenia, zasięgu terytorialnego, formy legalności, jego struktury podmiotowej itd. Na tej podstawie wyodrębniane są różne rodzaje rynków, które następnie, w miarę potrzeb, możemy agregować lub dezagregować.

Z punktu widzenia przedmiotu wymiany rynki można klasyfikować w oparciu o zdefiniowanie przedmiotu wymiany.

Po pierwsze możemy stwierdzić, że przedmiotem wymiany rynkowej są rzeczy (produkty), usługi ( odpłatne świadczenia niematerialne) oraz czynniki wytwórcze (praca, kapitał i ziemia). Takie podejście upoważnia nas do wyodrębnienia rynku:

·          dóbr

·          usług

·          czynników wytwórczych

Dezagregacja polegać tu będzie na wyodrębnieniu rynków cząstkowych, z których składa się każdy z wyżej wymienionych rynków. Np. rynek towarowy podzielić można na rynki branżowe a te z kolei, na rynki poszczególnych dóbr (np. rynek złota, rynek węgla, rynek pszenicy itd.) Rynek czynników wytwórczych tworzy rynek pracy, kapitału i ziemi.

Można także mówić o rynku dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Produkcja pierwszych z nich zaspokaja bieżące potrzeby nabywców, drugich zaś przyszłe potrzeby.

Po drugie, możemy określić rynek jako przepływ materialny i finansowy. Pozwala nam to wyodrębnić rynek realny i finansowy. Pierwszy rodzaj opisuje sferę realną (materialno – rzeczową), drugi zaś sferę finansową ( przepływ pieniądza i kapitału).

Z punktu widzenia przestrzeni terytorialnej możemy mówić o rynku wewnętrznym (krajowym) i zewnętrznym (globalnym). Możemy także wyodrębnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, kontynentalny, światowy, międzynarodowy.

Biorąc jako kryterium stopień legalności rynku wyodrębniamy rynek formalny(akceptowany społecznie mechanizm rynkowy) i rynek nielegalny (tzw. czarny rynek lub szara strefa gospodarki), charakteryzujący się zazwyczaj społeczną szkodliwością i silnym zdeformowaniem procesów rynkowych.

Z punktu widzenia struktury podmiotowej rynku, rodzaje rynku powstają w oparciu o porównywanie cech ekonomicznych, sklasyfikowanych w odpowiedni sposób grup producentów. Pod uwagę bierzemy tu ilość i rozmiary producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżnicowany), bariery wejścia i wyjścia z rynku ( łatwość konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia), możliwość kształtowania cen rynkowych. Na tej podstawie ekonomia analizuje zachowanie się podmiotów gospodarczych w takich warunkach rynkowych jak np. monopol, oligopol, konkurencja doskonała itp. Ich właściwości przedstawia poniższa tabela.

Elementy rynku

Rynek jest areną gry, prowadzonej przez sprzedawców i nabywców. Arena ta ma trzech uczestników: popyt, podaż i ceny. Elementy te i ich zachowanie kształtują warunki rynkowe, w jakich działają podmioty gospodarcze.

Ceny.

Cena to suma pieniędzy, jaką należy zapłacić sprzedawcy w zamian za nabycie towaru czy usługi. Wyraża ona zatem pieniężną wartość wytworzonego produktu a w efekcie kształtuje koszty utrzymania gospodarstw domowych i zyskowność producentów. [2]

Ceny determinują przebieg procesów gospodarczych a jednocześnie określają wielkość produkcji i konsumpcji. Spełniają więc na rynku istotne funkcje.

Funkcja informacyjna cen polega na dostarczaniu danych wyrażonych za pomocą jednostek pieniężnych dla prowadzenia rachunku ekonomicznego. Oznacza to, że ceny informują każdy podmiot działający na rynku o poziomie jego dochodów, kosztów, zysków itp. Na podstawie tych parametrów podejmowane są decyzje o zmianie wielkości i struktury zarówno produkcji, jak i konsumpcji.

W cenach wyraża się również mierniki mikro- i makroekonomiczne takie jak np. utargi koszty czy zyski czy produkt krajowy brutto, krajowe inwestycje prywatne, wielkość wydatków rządowych, wartość eksportu itd.

Funkcja redystrybucyjna i alokacyjna cen polega na podziale dochodów pomiędzy uczestnikami rynku. Ceny obejmują bowiem różnego rodzaju marże, prowizje, zyski, podatki, cła, opłaty przenosząc siłę nabywczą od jednych do innych podmiotów. W praktyce jednak funkcja ta jest mocno ograniczona ze względu na aktywną i bierną działalność na rynku państwa w każdym systemie gospodarczym. Dystrybuując dochody, ceny równocześnie alokują zasoby w gospodarce tak, że trafiają one do branż, gałęzi, dziedzin produkcji, charakteryzujących się wyższą zyskownością z dziedzin mało rentownych.

Funkcja bodźcowa cen polega na motywowania do określonego działania uczestników rynku. Określając poziom otrzymywanych dochodów, ceny determinują odpowiednie zachowania podmiotów, służące zwiększeniu własnej korzyści. Oznacza to, że gospodarstwa domowe dążące do zaspokojenia swoich potrzeb poprzez kształtowanie popytu rynkowego, w efekcie stałego monitorowania i porównywania cen podejmują decyzje o zmianach wielkości popytu. Z kolei przedsiębiorcy wyliczając swoje przychody i koszty, a w konsekwencji wskaźniki zyskowności, rentowności itd., kształtują na ich podstawie rozmiary rynkowej podaży.

Ogólnie rzecz ujmując, konflikt interesów dwóch stron prowadzi je do odmiennych zachowań. Rosnące ceny są na pewno bodźcem pobudzającym producentów, lecz jednocześnie parametrem zniechęcającym nabywców. Odwrotnie jest w przypadku spadku cen.

Opierając się na specyfice gospodarki wolnorynkowej i administrowanej możemy analizować ceny z punktu widzenia ich elastyczności (siły reakcji).

Mówiąc o cenach wolnorynkowych, mamy na myśli ceny ukształtowane przez relacje popytu i podaży w warunkach nieograniczonego mechanizmu rynkowego. Jednak obok nich, w praktyce w gospodarce rynkowej funkcjonują również ceny administracyjne. Ich specyfika polega na zewnętrznym ustalaniu przez rząd lub agendy rządowe dolnych bądź też górnych pułapów cenowych na wybrane produkty czy usługi, co w efekcie prowadzi do powstawania na rynku nadwyżek lub niedoborów (stanów nierównowagi). Zamrożone na ustalonym poziomie ceny, nie mogą giętko (elastycznie) dostosować się do zmian innych elementów rynku i przywrócić zachwianej równowagi. Na tej podstawie możemy mówić o cenach elastycznych i sztywnych. Pierwsze natychmiast i ostro reagują na zmiany popytu i podaży, drugie nie wykazują żadnego dostosowania.

Popyt.

Popyt jest wyrazem ujawnionych zamiarów zakupu dobra lub usługi w konkretnych warunkach ekonomicznych ( przy danym poziomie cen rynkowych, wysokości dyspozycyjnych dochodów, indywidualnych gustach i preferencjach, ilości i strukturze wiekowej nabywców itd.). Mi...