Sławomir Lippki Samobójstwa sakralne w nowych ruchach religijnych dziedzictwo czy konieczność.pdf

SławomirLippki

InstytutReligioznawstwaUniwersytetJagielloński

NOMOS

32/33(2001)

SAMOBÓJSTWASAKRALNEWNOWYCHRUCHACH

RELIGIJNYCHDZIEDZICTWOCZYKONIECZNOŚĆ?

Samobójstwa,zwłaszczazbiorowe,popełnianeprzezczłonkówNowych

RuchówReligijnych(dalejNRR)sązjawiskiem,którejakdotądznajdowało

sięnamarginesiebadańreligioznawczych.Czymjestsamobójstwosakralnei

czyjestwspółczesnymwytworemtzw.sektdestrukcyjnych?Spróbujęod

powiedziećnapytanie,czyówfenomenjestcharakterystycznydlaczasów

obecnych, czy teŜ jest znany historykom religii. Trzeba jednak wyraźnie

zaznaczyć, Ŝe mówimy o samobójstwie sakralnym, tzn. takim, w którym

występujewyraźnaiczytelnamotywacjareligijna.PrzytakimzałoŜeniuz

oczywistychwzględównieinteresująnasprzypadkinp.samobójstwpopeł

nianychprzezrolników(członkówróŜnychKościołów)zpowodudługów.

Samobójstwosakralnestanowiciekawezagadnieniesocjologiczne,zwłaszcza

jeśliprzyjrzymysięmuzpunktuwidzeniaetiologiisamobójstwzapropono

wanejprzezE.Durkheima 1 .Badaniaprowadzoneprzezsocjologów,mimo

upływuwielulat,wzasadziepotwierdzająskonstruowanyprzezniegomodel 2 .

Samobójstwojeststałymelementemcywilizacjiludzkiej,jestzniąnie

rozerwalniezwiązane.Zarównoludyniepiśmienne,jakiwysokorozwinięte

kulturyniebyływolneodludzi,którzyzwłasnejwoliizróŜnychpowodów

1 E.Durkheim(1964,s.163)ustaliłtrzyzaleŜności.1.Samobójstwozmieniasię

wstosunkuodwrotnymdostopniaintegracjispołecznościreligijnej,2.Samobójstwozmienia

sięwstosunkuodwrotnymdostopniaintegracjispołecznościdomowej,3.Samobójstwo

zmieniasięwstosunkuodwrotnymdostopniaintegracjispołecznościpolitycznej.

Dobrymprzykłademnapotwierdzenietezydurkheimowskiejjestprzykładroku1981

wPolsce,kiedyodnotowanowpolskiejstatystycesamobójstw(atakŜeinnychzachowań

dewiacyjnych)zdecydowanyspadek(por.Jarosz1997:151).

107

odbieralisobieŜycie.Zbadańwynika,ŜejednymztychpowodówmoŜebyćtakŜe

religia.Coprawda,etnolodzywskazująnaniektóreludynieznającesamobójstwlub

gdziezdarzająsięonebardzorzadko,alesątowyjątki(Ślipko1978:389).Spotykamy

się takŜe ze zróŜnicowanym podejściem do problemu samobójstwa, przewaŜnie

jednakciałosamobójcybudzitrwogę(Girard1993:38)ipochówekbardzoczęstoma

innąformę,niŜwprzypadkuludzizmarłychśmierciąnaturalną 3 .Obokspołeczności,

którepotępiająsamobójstwowkaŜdejpostaci,występująludyocałkowicieinnym

nastawieniudotegozjawiska.Badaczeludówsyberyjskichodnotowali,Ŝechorzy

Czukczów,KodakówiNieńcówniechcieliumieraćwłasnąśmiercią,leczpopełniali

samobójstwolubprosiliprzyjaciółoskrócenieŜycia,Ŝebywtensposóbuwolnićsię

oddręczącegoichdemona.Samobójcówotaczanobowiemszacunkiemiwierzono,Ŝe

nadrugimświecieczekaichszczęśliweŜycie(Nawrocki1988:136).

Na Dalekim Wschodzie takŜe nie ustalono jednego stanowiska wobec

samobójców.Spotykamysięzpotępieniem:duszeludzi,którzyodebralisobieŜycie,

byłyuwaŜanezademonyzła,sprawcówchoróbiinnychnieszczęść(Wasiliew1974:

426). Z podobnym motywem spotykamy się takŜe w Polsce, gdzie demonologia

ludowajestbogatawopowieścioduszachsamobójców,któreprzewaŜniesązłymi

duchami (Pełka 1987: 53). MoŜna takŜe spotkać gloryfikację samobójstwa.

KlasycznymprzykłademsąsamobójstwaŜonpośmiercimęŜa.Wtymprzypadku

zachowanietakienietylkosięchwali,alewręczjestoczekiwane.DotyczytoChin,

aleprzedewszystkimIndii 4 .Mamnamyśliobrzęd któryjestnatyleciekawyi

złoŜony,Ŝedoczekałsięwieluopracowań(por.Wałkówska1967).

SzacunkiemdarzonotakŜeludzi,którzyodbieralisobieŜyciepośmierciwładcy.

Dotyczy to przede wszystkim Azji i Afryki. Z przykładami dotyczącymi Indii

moŜemysięzapoznaćwpopularnejwPolsceksiąŜce A.L.

IndianiezAlabamywrzucajązwłokidorzeki,wAfryceczęstozakopujesięciałobez

Ŝadnychceremonii.WXVIIwiecznejFrancji„aresztowano"trupaiwytaczanomuproces.

Jakuciwyrywalidrzewo,zktóregozdjęliwisielcaicałepalili.PodobnychprzykładówmoŜna

przytoczyćwiele.OwyŜejwspomnianychczytamyuSlipki(dz.cyt.:389;porteŜLeeuw,

vander1978:252,Delumeau1986:t.II,211;Szynkiewicz1984:166).

MotywsamobójstwŜonpośmiercimęŜawystępujewłaściwieprawiewszędzie.Przy

kładówdostarczam.in.mitologiagrecka.S.Piłaszewicz(1978:5051)wspominaomitycz

nymcoprawdaprzypadkuwksiąŜce A.Nawrocki(1988)

wspominaotakimzwyczajuwśródHunów.OtakimsamymzwyczajupiszeteŜL.Levy

Bruhl(1992:390).Początkówtegotypuzachowańdopatrujesiętenautorwzwyczaju

porzucanianapustyniwdów,gdyŜpośmiercimęŜabyłyŜonamiducha.

108

Bashama(1973:123,397).Korelujeztymświadectwopozostawioneprzezwłoskiego

podróŜnikaMarcaPolow którypisze:„...gdykrólpomrzeiciało

jegojestpalonenastosie,wówczaswszyscyowipanowie,którzywasalamijegobyli,

jakpowiedziałem,rzucająsięwogieńipłonąwrazzkrólem,abydotrzymaćmu

towarzystwanatamtymświecie"(Polo1954:424).MarcoPoloopisujetakŜezwyczaj,

który,mimobezpośredniegozwiązkuzosobąwładcy,wyraźniewskazujenasakralny

charaktersamobójstwa.

Gdyjakiśczłowiekpopełniprzestępstwo,zasądzonyinaśmierćprzezkrólajest

skazany, wówczas skazaniecten oświadcza gotowość popełnienia samobójstwa ku

czciiprzezmiłośćdojakiegośbóstwa.Ikrólzezwalanato.Wówczaswszyscykrewni

iprzyjacieleprzyszłegosamobójcybiorągo,wsadzająnawóz,dającmudwanaście

noŜyiwiozągoprzezcałemiasto,idącprzynimiwołając:„Ototendzielnyczłowiek

chcesięzabićprzezmiłośćdlatakiegoatakiegobóstwa".IwtensposóbwoŜągopo

całymmieście.Kiedyzaśprzybędąnamiejscekaźni,wówczasten,którymaumrzeć,

bierzenóŜwrękęiwielkimgłosemkrzyczy:„ZabijamsiędlamiłościtakiegoboŜka".

PotychsłowachwbijasobiedwanoŜewbiodro,poczymdwawramię,następnie

bierzeinneiwbijasobiewbrzuchidwawpiersi.IcóŜwamrzeknę?TylomanoŜami

sięprzebija,aŜsamsobieśmierćzadaje.WykrzykujeprzykaŜdejranie:„Zabijamsię

dlamiłościtegobóstwa".ItakwraziwszysobiewszystkienoŜe,bierzeostrzeodwóch

rączkach,podobnedotegojakimobrabiasiękoło,kładziejesobienakarkuimocnoku

sobieciągnąc,szyjęucina,nóŜbowiemjestbardzoostry.Gdysięzabije,krewnipalą

ciałozwielkąradością.śonazaśjegorzucasięnatychmiastwogieńdlamiłościmęŜa

(dz.cyt.:425).

Ten rodzaj samobójstwa jurydycznego (sanskr.

był w Indiach często

praktykowany.

MoŜnaoczywiściepodwaŜaćszczerośćsamobójstwaczłowiekaskazanegona

śmierć.WaŜnyjednakwtymwypadkujestfakt,Ŝeśmierćsamobójczaoczyszczai

posiada wartość. Jest ofiarą, co automatycznie umiejscawia człowieka w sferze

Obszarem,naktórymsamobójstwobyłozjawiskiemczęstospotykanym,była

Japonia. W średniowiecznej Japonii śmierć wasala w śladzapanem była

zjawiskiemnagminnym(Kotański1990:43). popełnianepośmiercipana

nosiło nazwę albo Nazwa pochodzi z późniejszego okresu

(Spiewakowski 1989: 12). Obrzęd rozcięcia brzucha był dość szeroko

rozpowszechnionywewczesnychokresachhistoriiludówDalekiegoWschoduizostał

przejęty przez Japończyków. Jako materiał porównawczy wskazuje się obrzęd

rozcięciabrzuchauAjnóworazjedenzesposobówsamobójstwaaborygenówWysp

Japońskich,polegającytakŜenarozcięciujamybrzusznejonazwie (dz.cyt.:12).

DlaJapończykówźródła

109

tegoobrzędutkwiąwsferze Traktująonibrzuchjakowewnętrzne

źródłoemocjonalnejegzystencji,aotwarciegometodą oznaczajak

gdybyodsłonięciewłasnychszczerychiprawdziwychuczuć.Wedługpojęć

samurajskich jestostatecznymusprawiedliwieniemsięwobecniebai

ludziizawierawsobiewięcejsymbolikiniŜzwykłesamobójstwo(dz.cyt.:26).

WskazywaliśmyjuŜnasamobójstwoocharakterzejurydycznym.Pełniłoono

takąrolęm.in.wIndiach,Japoniiiwwieluspołecznościachniepiśmiennych,

gdzieczasamiprzypominałoswoimcharakterem„sądboŜy".Wliteraturze

religioznawczejspotykamysięzopisemsamobójstwbędącychkonsekwencją

złamania Przypomnijmykrótko,ŜeJ.G.FrazeruwaŜał,iŜ„całateoria

tabu, a przynajmniej znaczna jej część, jest, jak się zdaje, jedynie

szczególnymzastosowaniemmagiisympatycznej"(Frazer1978:47).G.van

derLeeuwpodpojęciem rozumieobdarzonemocąprzedmioty,osoby,

okresyczasu,miejscaiczynności. oznaczato,cowyraźnienazwane,

wyłączone,czasownik znaczy„czynićświętym".Jesttopewnegoro

dzajuostrzeŜenie:„Uwaga!Wysokienapięcie"(Leeuw,vander1978:79).

Naogółjestlubstajesię kaŜdyprzedmiot,czynnośćlubosoba,którama

wsobiejakąśsiłę(Eliade1966:21).Freudrozumieprzez kaŜdyzakaz

zawarty w zwyczajach czy obyczajach lub w wyraźnie sformułowanych

prawach(Freud1967:29).Naruszenie niepowodujewymierzeniakary,

leczuruchamiamoc,któradoprowadzadoróŜnychskutków,np.samobójstwa.

Rzeczdotyczyoczywiściespołeczeństw,gdziewystępujemyśleniewkate

goriach MoŜna dyskutować czy istnieją społeczeństwa, a zwłaszcza

grupyocharakterzereligijnym,takŜetewspółczesne,gdzieniemaŜadnego

Wtymmiejscumusinamwystarczyćstwierdzenie,Ŝesamobójstwo

mogłobyćreakcjąnazłamanie,częstobezwiedne,określonego Najczę

ściejchodzioseks,któryodgrywałniezwykleistotnąrolęnietylkowspo

łecznościachtzw.pierwotnych,alejesttakŜejednymzgłównychtematów,

wokółktórychskupiasiękrytykaniektórychNRR.PaulRicoeurpisze:„...do

minującarolazakazówseksualnychjestczymśzupełniezdumiewającym,jeśli

porównaćjązdwiemaopisanymiwyŜejcechami:objęciemzakazamiczynów

moralnieobojętnychimilczeniemtychsamychkodeksówwodniesieniudo

kłamstwa,kradzieŜy,aniekiedyzabójstwa"(Ricoeur1986:2930).Przykłady

opisanegopowyŜejmechanizmupochodzązliteraturyocharakterzemitolo

gicznym(Indie,Grecja,fińskiepos leczznamytakŜeprzykłady

historyczne.PoklęsceRzymianpodKannaminastrojewmieścieopanował

FabiuszMaximus,którydoprowadziłdoskazanianaśmierćdwiewestalki,

110

którym udowodniono winę nierządu. Jedną z nich zakopano Ŝywcem, druga zaś

popełniłasamobójstwo(Jaczynowska1987:59).

WtensposóbwróciliśmydoEuropy,gdzieistniejebogatarefleksjanatemat

samobójstwa. Nie ma tu miejsca na skrótową choćby próbę podsumowania

wielowiekowejdyskusji,któratoczysięwłaściwiedoczasówdzisiejszych.Nieulega

jednakwątpliwości,Ŝemimodominacjichrześcijaństwa,którepotępiasamobójców,

pojawiałysięinadalpojawiajągłosybroniąceprawadoodebraniasobieŜycia.Trzeba

jednak przypomnieć, Ŝe staroŜytne kanony dopuszczają jeden jedyny wypadek

samobójstwa:wraziegdybydziewicyzagraŜałozgwałcenie(Evdokimow1986:127).

Euzebiusz,ChryzostomiHieronimtakŜedopuszczalitakiewyjątki.Jesttojednak

margines i ortodoksyjne chrześcijaństwo konsekwentnie potępia samobójstwo,

tłumaczącjeróŜnymiprzyczynami.W1686r.wLondynieukazałasięksiąŜka,której

autorsugerował,Ŝeprzyczynązwiększonejliczbysamobójstwjestkoniunkcjadwóch

planet, Saturna i Jowisza (Cavendish 1975: 80). Podobnie zresztą tłumaczono

epidemiezXIVw.,atakŜepojawieniesięsyfilisuwEuropiewXVw.(dz.cyt.:198).

Demoniczny charakter samobójstwa mógł potwierdzać fakt, Ŝe wiele kobiet

oskarŜonychoczaryodbierałosobieŜyciewwięziennychcelach(Levack1991:27).

Podobnie Luter uwaŜał, Ŝe to szatan doprowadza do samobójstwa. Według Lutra

samobójców „przymusza moc szatańska tak jak zabójca morduje kogoś w lesie"

(Friedenthal1991:301).W

DiabełstaleczyhananaszaŜycieiwyładowujenanasswązłość,powodując

wszelkiewypadkiiniedomaganiacielesne.Jednymłamiekarklubodbierarozum,

innychtopiwwodzie,jeszczeinnychdoprowadzadosamobójstwalubdoinnych

nieszczęść(Delumeau1986:219).

GłoswsprawiesamobójstwazabrałtakŜeSobórWatykańskiII:

[...]wszystko,cogodziwsamoŜycie,jakwszelkiegorodzajuzabójstwa[...],eutanazja

idobrowolnesamobójstwo;[...]sączymśhaniebnym,zakaŜająccywilizacjęludzką

[...]isąjaknajbardziejsprzecznezczciąnaleŜnąStwórcy 5 .

WprzypadkuróŜnychKościołówuwaŜanychzanieortodoksyjnesprawaniejestjuŜ

takoczywista.Jednymzbardziejznanychprzykładówsądonatyścinazwapochodzi

odimieniakartagińskiegobiskupaDonata(313355).

s.558.

111

z1529r.pisał:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: