autor: Michał Różalski
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
Systematyka prawa rzymskiego:
· Część ogólna (prawo osobowe, przedmioty stosunków prawnych, czynności prawne)
· Zobowiązania
· Prawo rzeczowe
· Prawo rodzinne
· Prawo spadkowe
Okresy historyczne rozwoju prawa:
· Okres królewski
q Władało 7 królów
q Wydawali leges regie – legendarne ustawy królewskie
q Senat jako ciało doradcze (100 osób pod koniec tego okresu 300 sób)
q Komisje:
Ø Curiata (30 osób)
Ø Trybuta (21 osób)
Ø Centuriata (193 osoby – wg uzbrojenia na jakie było ich stać, 98 jeźdźców)
Ø Komisje te przyjmowały lub odrzucały wnioski o ustawe
· Okres republiki
q Władali konsulowie
q Pojawili sie cenzorzy (duzy wpływ na senat – decydowali o składzie senatu)
q Pojawili się trybuni (nietykalni, prawo veta)
q Pojawili sie pretorzy (wymiar sprawiedliwości)
q Funkcjonował senat
· Okres pryncypatu
q Princeps – pierwszy obywatel
q Od Oktaiwana Augusta
q Posiadał władzę prokonsula (władza nad wojskiem), trybuna ludowego (nietykalność i prawo veta), konsula i najwyższego kapłana
· Okres dominatu
q Państwo jako dominnum, imperium
q Jedynowładztwo cesarzy
Podział prawa:
· ius – prawo ludzkie
· fas – prawo sakralne
· Zasada personalności prawa (osobowości) – każdy obywatel, bez względu gdzie się znajdował, musiał się posługiwać prawem civitas, do której należał
q ius civile w szerokim znaczeniu (=ius Quiritium) – obywatele rzymscy – obejmowało ono ius civile w wąskim znaczeniu (plebiscita, uchwały senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji) oraz ius honorarium (edykty urzędników państwowych)
q ius peregrinorum – prawo peregrynów (wg obywateli rzymskich, ponieważ dla peregrynów było to ich ius civile), w zależności – dawni sprzymierzeńcy Rzymu zachowali swoje prawo, samorządy itd, wrogowie i podbici – narzucone prawo rzymskie
q ius gentium – prawo o zasięgu międzynarodowym, podstawą wzajemne zaufanie stron, zasady słuszności i sprawiedliwości
· ius publicum – prawo publiczne, normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa (zasada – najwyższą powinnością prawa jest pomyślność państwa, konflikt – na korzyść interesu publicznego)
· ius privatum – prawo prywatne, normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli
· prawo przedmiotowe – całokształt norm regulujących (za pomocą przymusu państwowego) pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich, podmiot może dostać zgodę na użycie przemocy aby przekonać drugi podmiot do należytego zachowania się
· prawo podmiotowe – przyznane komuś przez prawo przedmiotowe możliwości pewnego zachowania sie oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby (ale nie można przekraczać zasad słuszności i sprawiedliwości), jeśli przedstawia jakąś wartość ekonomiczną to jest to prawo majątkowe, jeśli nie – prawo niemajątkowe
· ius commune – prawo powszechne – obejmuje normy mające ogólne zastosowanie
· ius singulare – prawo wyjątkowe – obejmuje normy mające wyjątkowe zastosowanie (zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy), czasem uprzywilejowuje pewną grupę społeczną
· prawo względne – uprawniony może domagać się pewnego zachowania tylko od osoby określonej, a obowiązek tej osoby może polegać na działaniu pozytywnym jak i negatywnym
· prawo bezwzględne – podmiot uprawniony może wymagać określonego zachowania się od kogokolwiek (zachowanie to ma charakter negatywny i polega na wstrzymaniu się od ingerencji w sferę cudzego władztwa)
· ius cogens - prawo względnie wiążące – obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzględnie respektować nie mając żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli (głównie normy prawa publicznego)
· ius dispositivum - prawo bezwzględnie wiążące – obejmuje przepisy, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu (znaczenie subsydiarne, pomocnicze)
· prawo materialne:
q w prawie cywilnym – normy regulujące stosunki majątkowe
q w prawie karnym – dział prawa, który określa jakie czyny uznawane są za przestępstwa i jakie kary należy wymierzać za ich popełnienie
q najogólniej – reguluje obowiązki poszczególnych podmiotów
· prawo formalne (procesowe):
q w prawie cywilnym – normy regulujące postępowanie podmiotów prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez podmiot zrealizowania norm prawa materialnego lub świadczenia odszkodowania za szkodę
q w prawie karnym – reguluje sposób ustalania, czy przestępstwo zostało popełnienie i przewiduje kto i w jakim trybie ma wymierzyć sankcję za przekroczenie normy prawa materialnego
q Najogólniej – reguluje postępowanie organów państwowych powołanych do wymiaru sprawiedliwości
Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i czasie:
· Norma prawna ma na celu zmuszenie jednostki do określonego działania lub zaniechania, nakaz lub zakaz zachowań, norma jest prawna, gdy cel społeczny normy skierowany jest na skupienie jakiejś zbiorowości ludzkiej w organizacji, której cele determinowane są wspólnym dobrem tej zbiorowości i maja zmierzać do zachowania samej organizacji, jej moc jest uzależniona od istnienia państwa
· Stosowane w oparciu o zasady dobra, słuszności i humanizmu
· Norma traktowana w sposób abstrakcyjny, jako coś co wyprzedza zdarzenie
· Norma prawna nie ma zastosowania do zdarzeń, które miały miejsce przed jej powstaniem (chyba że względy natury moralnej, politycznej albo ekonomicznej)
· Prawo rzymskie obowiązywało na terenie imperium rzymskiego - zasada terytorialnosci
· zasada personalności prawa (osobowości) – każdy obywatel, bez względu gdzie się znajdował, musiał się posługiwać prawem civitas, do której należał
Interpretacja prawa:
· faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej
· ustalenie znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania
· proces techniczny który ma doprowadzić do rekonstrukcji myśli prawodawcy (ustalenie co jest prawem, określenie zachowania zgodnego z prawem, albo wykraczającego poza to prawo)
· rodzaje:
q autentyczna – jej dokonuje sam prawodawca
q legalna – pochodzi od desygnowanego do tej funkcji organu państwowego (nie prawodawca !!!)
q sadowa – dokonywana przez sądy w toku stosowania prawa
q doktrynalna – dokonywana przez jurystów, posiadających ius publice respondendi (od Augusta), miała moc wiążącą wobec organów państwowych
· dyrektywy wykładni (reguły pozwalające ustalić znaczenie interpretowanego przepisu):
q językowa – wychodzimy z punktu widzenia budowy języka
q gramatyczna – wychodzimy z punktu widzenia budowy gramatyki
q logiczna – wychodzimy z punktu widzenia zasad logiki
q systemowa – treść normy ustala się ze względu na system prawa
q celowościowa – uwzględnia cel, jaki przepis ma do osiągnięcia
q teleologiczna – uwzględnia cel, jaki przepis ma do osiągnięcia
q historyczna – uwzględnia kontekst historyczny w jakim przepis się ukształtował
q dosłowna – w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych rodzajów wykładni zakres będzie taki sam, jaki ma przepis w znaczeniu bezpośrednim (po zastosowaniu wykładni językowej)
q rozszerzająca – w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych rodzajów wykładni zakres będzie szerszy od bezpośredniego znaczenia przepisu (po zastosowaniu wykładni językowej)
q zwężająca – w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych rodzajów wykładni zakres będzie węższy od bezpośredniego znaczenia przepisu (po zastosowaniu wykładni językowej)
Źródła powstania prawa:
· określenie faktów prawotwórczych, pochodzących od organów wyposażonych we władzę legislacyjna (np. ustawa uchwalana na zgromadzeniu ludowym)
Źródła poznania prawa:
· pomniki prawa, pozwalające zrekonstruować stan prawa w poszczególnych epokach historycznych
· trzy grupy
q źródła jurydyczne (kodyfikacja justyniańska, instytucje Gaiusa)
q źródła epigraficzne (rozmaite napisy o treści prawniczej wyrytych w kamieniu albo na tablicach metalowych)
q pisma nie prawnicze – dzieła historyków. Poetów, retorów
· pozwalają prześledzić rozwój czynników prawotwórczych (najstarszy zwyczaj, ustawa, edykty, uchwały senatu, konstytucje cesarskie wszystko wraz z działalnością jurysprudencji, a na końcu jeszcze raz zwyczaj)
37
ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO
Źródła prawa
Prawo zwyczajowe:
· W czasach najdawniejszych źródłem prawa był zwyczaj (na jego podstawie ukształtowało się prawo zwyczajowe)
· Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania i dobrowolnie uznany przez większość jako konieczny, wtedy stosowany przez dłuższy czas w sposób niezmienny
· Prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (w ustawie wola wyrażona wyraźnie)
· Nie sprzyja poczuciu pewności prawnej, bo nie jest spisane – stwarza warunki do nadużyć
· Kodyfikacja zwyczajowego prawa rzymskiego – 450 r. p.n.e. – Ustawa XII Tablic – źródła wszelkiego prawa (publicznego i prywatnego)
· Spisanie prawa nie wykluczało zwyczaju jako czynnika prawotwórczego
· Przyznano mu moc ustawie a także moc uchylania ustaw
· Cechy zwyczaju:
q Dawność zwyczaju – musiał funkcjonować od dawna
q Ogólna zgoda na stosowanie – posługiwanie się nim
q Racjonalny charakter prawa zwyczajowego
q Brak sprzeczności z ustawami (ten warunek doszedł, gdy gospodarka zaczęła się cofać a prawo było zbyt dobre – następuje wulgaryzacja prawa
Ustawa:
· Ustawa – to co lud nakazuje i ustanawia
· Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe – comitia
q Początkowo głosowanie jawne
q Comitia centuriara – głosowanie tajne wg centurii
q Comitia tributa – głosowanie tajne wg tribus
· Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsul, pretor) zapytując zgromadzonych czy przyjmują projekt ustawy, zanim nad nią głosowano odbywała się powszechna dyskusja, po głosowaniu jeżeli za – senat zatwierdzał
· Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat
· Ustawa składała się z 3 części:
q Praescripto – nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania
q Rogatio – sam tekst ustawy
q Sanctio – dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie
· Rodzaje ustaw z uwagi na sankcję:
q Perfecta (doskonałe) – posiada sankcję nieważności, która dotyka czynność wykonana wbrew postanowieniom ustawy a dodatkowo pociąga konsekwence karne
q Minus quam perfecta (mniej doskonałe)– mimo wykonania czynności wbrew ustawie, uznaję się czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje się sankcje karne
q Imperfecta (niedoskonałe)– ustawa pozbawiona jakiejkolwiek sankcji
· Plebejusze mieli własne zgromadzenia – concilia plebis – obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego, podejmowane tam uchwały obowiązywały tylko plebejuszy ale od lex Hortensia (286 r. p.n.e.) obowiązywały wszystkich obywateli
· Zgromadzenia ludowe jako ciała ustawodawcze funkcjonowały do czasów cesarza Nerwy (ok. 100 r. n.e.)
· Zgromadzenia te wydały szereg ustaw, istotnych także dla prawa prywatnego, ale przede wszystkim ustawę XII Tablic ( spisana po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa, sporządzona przez 10-cio osobowy zespół, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego, poza niewielka liczbą przepisów sakralnych, jej trzon stanowią przepisy świeckie, regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, mówiła o czynnościach prawnych i o prawie karnym; to zarodek wszelkich późniejszych praw dawnego Rzymu, najstarsze źródło prawa rzymskiego – pomijając legendarne ustawy królewskie, obejmowała wszelkie prawo ale nie była na wysokim poziomie legislacyjnym)
Edykt pretorski:
· Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula a od 367 r. p.n.e. w rękach pretora
...
Joanat