Pokonać stres X 2003.pdf

stres

POZNANIE MÓZGOWYCH MECHANIZMÓW STRESU POZWOLI OPRACOWAå

NOWE METODY LECZENIA ZABURZE¡ L¢KOWYCH I DEPRESYJNYCH

ROBERT M. SAPOLSKY

ZDJ¢CIA: JAMES SALZANO

W CIÑGU STULECI W LECZENIU chorób psychicz-

nych zasz∏y ogromne zmiany. Obecnie najcz´Êciej

stosuje si´ farmakoterapi´, wp∏ywajàcà na bioche-

mi´ mózgu. Kilkadziesiàt lat temu za najskutecz-

niejsze metody uwa˝ano lobotomi´ i Êpiàczk´ wy-

wo∏ywanà podawaniem du˝ych dawek insuliny.

Jeszcze wczeÊniej musia∏y wystarczyç kaftany i kà-

piele w lodowatej wodzie, a w bardziej zamierz-

ch∏ej przesz∏oÊci – egzorcyzmy.

Zmieni∏y si´ równie˝ poglàdy na przyczyny chorób

psychicznych. Gdy zaprzestano upatrywaç ich êró-

d∏a w op´taniu, rozgorza∏a dyskusja na temat wp∏y-

wu czynników wrodzonych i Êrodowiskowych. Z∏o-

˝onoÊç ich wzajemnych oddzia∏ywaƒ sprawia jednak,

˝e dyskusje te sà w zasadzie bezcelowe. OczywiÊcie,

traumatyczne prze˝ycia mogà destrukcyjnie oddzia-

∏ywaç naumys∏. Bez wàtpienia te˝ istnieje jakiÊ czyn-

nik biologiczny, który sprawia, ˝e psychika jednych

osób jest bardziej krucha ni˝ innych. Zrozumienie

roli genów jest najpewniej wa˝nym elementem po-

znania mechanizmów psychoz. Nale˝y jednak pa-

mi´taç, ˝e jeÊli jedno z bliêniàt jednojajowych cier-

pi na chorob´ psychicznà, to drugie ma 50% szans

na jej unikni´cie.

Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e pomi´dzy wrodzonà

podatnoÊcià na stres a urazami Êrodowiskowymi

zachodzi interakcja. Tematem tego artyku∏u jest je-

den z jej obszarów – zwiàzek mi´dzy czynnikami

zewn´trznymi wywo∏ujàcymi stres a neurobiologià

reakcji umys∏u. Ostatnio coraz wi´cej dowiadujemy

si´ na temat roli stresu w najcz´stszych rodzajach

chorób psychicznych: zaburzeniach l´kowych oraz

depresji endogennej. Wed∏ug National Institute of

Mental Health, na ka˝dà z nich zapada rocznie pra-

wie 20 mln Amerykanów.*Istotna cz´Êç prowadzo-

nych obecnie badaƒ ma na celu opracowanie nowej

generacji leków – ulepszonych wersji prozacu, wel-

lbutrinu, valium i librium, majàcych mniej dzia∏aƒ

niepo˝àdanych oraz dzia∏ajàcych szybciej i d∏u˝ej.

JednoczeÊnie badania nad stresem stwarzajàszan-

s´ na otrzymanie zupe∏nie nowych Êrodków. Podej-

muje si´ wielokierunkowe badania, poniewa˝ mimo

znacznego post´pu w terapii zaburzeƒ l´kowych i

depresyjnych dost´pne leki sà nieskuteczne dla

ogromnej liczby pacjentów albo majà zbyt powa˝ne

dzia∏ania niepo˝àdane.

Mo˝liwoÊci zastosowania wyników badaƒ z tej

dziedziny wykraczajà daleko poza leczenie i zro-

zumienie tych dwóch chorób. Diagnostyczne kryte-

ria pozwalajàce odró˝niç pacjenta cierpiàcego na

zaburzenia l´kowe lub depresj´ endogennà od oso-

by zdrowej sà mniej lub bardziej arbitralne. Bada-

nia nad stresem dostarczajà równie˝ wa˝nych infor-

macji o niepokoju i smutku, których ka˝dy z nas

niekiedy doÊwiadcza.

Zachwiana równowaga

JEÂLI ORGANIZM jest w stanie równowagi wewnàtrzu-

strojowej, ró˝ne wskaêniki fizjologiczne – temperatu-

ra, poziom cukruitp. – sà prawie idealne. Stresorem

jest ka˝dy czynnik Êrodowiskowy zaburzajàcy homeo-

staz´, natomiast reakcja stresowa to zespó∏ fizjo-

logicznych czynnoÊci adaptacyjnych s∏u˝àcych jej

przywróceniu. Dzia∏ania te polegajà zasadniczo na

PAèDZIERNIK 2003 ÂWIAT NAUKI 69

Pokonaç

wydzielaniu przez nadnerczadwóch typów hormo-

nów: adrenaliny oraz glikokortykoidów. U ludzi naj-

wa˝niejszym glikokortykoidem jest kortyzol, zwany

równie˝ hydrokortyzonem.

Zmiany w wydzielaniu wewn´trznym to najwa˝-

niejszy skutek dzia∏ania stresu na typowego ssa-

ka. Stresorem mo˝e byç du˝y wysi∏ek fizyczny, na

przyk∏ad ucieczka przed drapie˝nikiem. Adrena-

lina i glikokortykoidy zapewniajà dop∏yw energii do

mi´Êni, zwi´kszajà liczb´ uderzeƒ serca na minu-

t´ oraz zw´˝ajà naczynia krwionoÊne, co powo-

duje wzrost ciÊnienia krwi w celu przyÊpieszenia

rozchodzenia si´ tlenu, a ponadto hamujà nieprzy-

datne w tych warunkach inne czynnoÊci fizjolo-

giczne. (Oba hormony pracujà z ró˝nà szybkoÊcià.

U˝ywajàc metafory, w sytuacji walki lub ucieczki

do adrenaliny nale˝y wydawanie broni, rolà gli-

kokortykoidów zaÊ jest opracowanie nowych jej

typów, potrzebnych, by wygraç wojn´.)

U naczelnych nie jest to jednak takie proste. Od-

miennie ni˝ u innych gatunków, u tej grupy zwierzàt

reakcj´ stresowà wywo∏uje nie tylko samo wyda-

prawi. A wi´c szczurowi nic nie b´dzie po serii

szoków elektrycznych, jeÊli pozwoli mu si´ gryêç

drewniany ko∏ek, bo w ten sposób wy∏aduje fru-

stracj´. Organizm pawiana staczajàcego wiele walk

wydzieli mniej hormonów stresu, gdy w rezulta-

cie potyczek jego pozycja w hierarchii stada zmie-

nia si´ na lepsze. W przypadku osoby, która w

ka˝dej chwili mo˝e nacisnàç przycisk radia, by

zmniejszyç g∏oÊnoÊç, napi´cie psychiczne wsku-

tek nadmiernego ha∏asu nie przekroczy Êredniego

poziomu, a ona sama b´dzie mia∏a poczucie, ˝e

panuje nad sytuacjà.

Wyobraêmy sobie jednak, ˝e brak jest takich

czynników obronnych, a stres ma charakter ciàg∏y.

Powtarzajàce si´ sygna∏y zagro˝enia b´dà wyma-

gaç stanów wzmo˝onej czujnoÊci. Od pewnego

momentu stany te mogà przybraç przewlek∏y cha-

rakter i osoba, która ich doÊwiadcza, dojdzie do

przekonania, ˝e zawsze musi si´ mieç na baczno-

Êci, nawet gdy nie ma po temu powodu. W takiej

sytuacji b´dziemy mieç do czynienia z l´kiem.

Przewlek∏y stres mo˝e te˝ zdawaç si´ nie do poko-

DO ADRENALINY NALE˚Y WYDAWANIE BRONI,

natomiast rolà glikokortykoidów jest

opracowywanie jej nowych typów.

rzenie, ale równie˝ jego przewidywanie. JeÊli na-

sze przewidywania sà trafne („To ciemna, opusto-

sza∏a ulica, wi´c musz´ byç gotów do ucieczki”), to

antycypacyjna reakcja stresowa ma du˝à wartoÊç

przystosowawczà. JeÊli jednak bez przerwy bezpod-

stawnie przewidujemy zagro˝enie, oznacza to, ˝e

cierpimy na nerwic´, stany l´kowe lub paranoj´.

W latach pi´çdziesiàtych i szeÊçdziesiàtych John

Mason (pracujàcy wówczas w Walter Reed Army

Medical Center), Seymour Levine (zatrudniony w

Stanford University) oraz Jay Weiss (z Rockefel-

ler University)rozpocz´li pionierskie badania nad

kluczowymi aspektami stresu psychologicznego.

Odkryli, ˝e stres narasta, gdy nie mo˝na roz∏ado-

waç napi´cia emocjonalnego, traci si´ poczucie

panowania nad sytuacjà, brakuje wsparcia otocze-

nia, a tak˝e przeÊwiadczenia, ˝e sytuacja si´ po-

nania, co prowadzi do poczucia bezradnoÊci. Wra-

˝enie to równie˝ mo˝e ulec uogólnieniu: cz∏owiek

nabiera przekonania, ˝e zawsze jest na straconej

pozycji, nawet w sytuacjach, w których da∏by so-

bie rad´. Wówczas ju˝ tylko krok dzieli go od

depresji.

Mechanizm l´ku

L ¢ KSIEJE SPUSTOSZENIE w cz´Êci mózgu zwiàzanej z

emocjami, zwanej uk∏adem limbicznym. Dotyczy to

zw∏aszcza jednej struktury: cia∏a migda∏owatego,

bioràcego udzia∏ w postrzeganiu i reakcjach na bodê-

ce wywo∏ujàce strach. (Co ciekawe, struktura ta pe∏-

ni równie˝ kluczowà rol´ w zachowaniach agresyw-

nych. To zakorzenienie agresji w strachu wyjaÊnia

wiele zjawisk natury spo∏ecznej i politycznej.)

Mo˝e ono wykrywaç zagro˝enie, poniewa˝ otrzy-

muje sygna∏y nerwowe z kory mózgowej, odpo-

wiedzialnej za wiele aspektów zaawansowanego

przetwarzania informacji. Cz´Êç tych impulsów

pochodzi z obszarów kory zaanga˝owanych w ana-

liz´ informacji sensorycznej, w tym tak˝e okolic

zwiàzanych z rozpoznawaniem twarzy. Cz´Êç na-

tomiast z p∏atów czo∏owych, gdzie przechowywa-

ne sà abstrakcyjne skojarzenia. Przyk∏adem wy-

wo∏ujàcej l´k asocjacji jest przypisanie do tej samej

kategorii pistoletu, porwanego samolotu oraz ko-

perty zawierajàcej zarazki wàglika. A wi´c cia∏o

PRZEGLÑD / Walka ze stresem

n Wiadomo ju˝ du˝o na temat wp∏ywu stresu na rozwój zaburzeƒ l´kowych

i depresji endogennej. Obecnie naukowcy starajà si´ dowiedzieç,

w jaki sposób przed∏u˝ajàcy si´ stres mo˝e przekszta∏caç l´k w depresj´.

n Odkrycia z neurochemii stresu stwarzajà nowe mo˝liwoÊci w farmakoterapii.

Pozwolà udoskonaliç nie tylko leki ju˝ istniejàce, lecz równie˝ opracowaç

zupe∏nie nowe.

n Znalezienie alternatywnych rozwiàzaƒ ma ogromne znaczenie, poniewa˝ wielu

ludziom nie pomagajà obecnie dost´pne Êrodki.

70 ÂWIAT NAUKI PAèDZIERNIK 2003

B¸¢DNE KO¸O

GLIKOKORTYKOIDY (KORTYZOL)

ADRENALINA

NORADRENALINA

KORA MÓZGOWA

HORMON UWALNIAJÑCY

KORTYKOTROPIN¢

CIA¸O

MIGDA¸OWATE

MIEJSCE SINAWE

PIE¡ MÓZGU

SZLAKI STRESU sà rozproszone i przebiegajà

przez wiele regionów mózgu. Poniewa˝ dzia∏ajà

na zasadzie sprz´˝enia zwrotnego, mogà prowadziç

do znacznego wzmocnienia reakcji. Taki proces – przedstawiony tu

w uproszczeniu – rozpoczyna si´, gdy realne lub domniemane

zagro˝enie pobudza okolice kory odpowiedzialne za postrzeganie

i myÊlenie ( 1 ). Kora ( 2 ) przesy∏a informacje do cia∏a migda∏owatego,

g∏ównego mediatora reakcji stresowej. Podprogowy sygna∏ ( 3 )

mo˝e odr´bnà drogà przyÊpieszyç aktywnoÊç tej struktury mózgu.

Zaczyna ona wydzielaç CRH, który pobudza pieƒ mózgu ( 4 ), a tak˝e

– poprzez rdzeƒ kr´gowy ( 5 ) – uk∏ad wspó∏czulny. Pobudzone nadnercza

zaczynajà uwalniaç hormon stresu – adrenalin´, a w wyniku równolegle

docierajàcych sygna∏ów równie˝ glikokortykoidy. Oba hormony oddzia∏ujà

na mi´Ênie, serce i p∏uca, aby przygotowaç organizm do „walki lub ucieczki” ( 6 ).

JeÊli stres wyst´puje stale, glikokortykoidy pobudzajà miejsce sinawe ( 7 )

do wydzielania noradrenaliny ( 8 ), oddzia∏ujàcej na cia∏o migda∏owate,

co prowadzi do wi´kszego uwalniania CRH ( 9 ) i ponownego pobudzenia

mechanizmu reakcji stresowej.

NADNERCZA

migda∏owate mo˝e zostaç pobudzone widokiem

po˝aru, groênà minà, ale i abstrakcyjnà myÊlà.

Struktura ta odbiera równie˝ informacje, które

omijajà kor´ mózgowà. W takich przypadkach do

jej wzbudzenia dochodzi bez naszej ÊwiadomoÊci.

Na przyk∏ad ofiara traumatycznego wydarzenia

nagle zamiera ze strachu w t∏umie radoÊnie rozma-

wiajàcych osób. Dopiero po chwili zdaje sobie spra-

w´, ˝e stojàcy za nià m´˝czyzna ma g∏os podobny

do przest´pcy, który jà kiedyÊ napad∏.

Cia∏o migda∏owate komunikuje si´ z wieloma

innymi obszarami mózgu, g∏ównie za poÊrednic-

twem neuroprzekaênika zwanego hormonem uwal-

niajàcym kortykotropin´ (CRH – corticotropin-

releasing hormone). Cz´Êç po∏àczeƒ nerwowych

wychodzàcych z tej struktury dociera do starszych

ewolucyjnie cz´Êci Êródmózgowia i pnia mózgu.

Ich funkcjà jest zawiadywanie autonomicznym

uk∏adem nerwowym, unerwiajàcym narzàdy we-

wn´trzne (np. serce), nad którymi zwykle nie ma-

my Êwiadomej kontroli. Jednà z dwóch cz´Êci te-

go systemu jest uk∏ad wspó∏czulny, zaanga˝owany

w zachowania typu walcz lub uciekaj. Gdy w chwi-

li zagro˝enia zostaje zaalarmowane cia∏o migda-

∏owate, uk∏ad wspó∏czulny pobudza nadnercza do

wydzielania adrenaliny. Nast´puje wówczas przy-

Êpieszenie akcji serca, oddech staje si´ p∏ytkiiwy-

ostrzajà si´ zmys∏y.

Cia∏o migda∏owate wysy∏a tak˝e informacje

z powrotem do okolic czo∏owych. Dzieje si´ tak,

PAèDZIERNIK 2003 ÂWIAT NAUKI 71

SKUTKI DEPRESJI

DOPAMINA

Przed∏u˝ajàce si´ dzia∏anie hormonów stresu mo˝e zwi´kszyç

ryzyko wystàpienia depresji wskutek obni˝enia poziomu dopaminy.

Substancja ta wyst´puje w strukturach zwiàzanych z odczuwaniem

przyjemnoÊci, obejmujàcych równie˝ okolice przedczo∏owe.

i uk∏adu wspó∏czulnego ma zwiàzek z pami´cià nie-

jawnà, dzia∏ajàcà poza ÊwiadomoÊcià.

Obecnie wi´cej wiadomo ju˝ na temat mechani-

zmów powstawania budzàcych l´k wspomnieƒ i ich

uogólniania wskutek powtarzajàcego si´ stresu.

Pierwszych danych dostarczy∏y badania pami´ci

deklaratywnej, zlokalizowanej najprawdopodobniej

w cz´Êci mózgu zwanej hipokampem. Âlad pami´-

ciowy powstaje wskutek wielokrotnej wymiany im-

pulsów mi´dzy grupami komórek nerwowych. Wy-

miana ta obejmuje wydzielanie neuroprzekaêników

– chemicznych pos∏aƒców w´drujàcych przez szcze-

liny mi´dzy zakoƒczeniami neuronów (synapsami).

Wielokrotne wzbudzanie grup neuronów powodu-

je wzmocnienie transmisji przez synapsy, czyli zja-

wisko zwane d∏ugotrwa∏ym wzmocnieniem synap-

tycznym (LTP – long-term potentation).

Joseph LeDoux z New York University wykaza∏,

˝e gdy szczurznajdzie si´ kilka razy w sytuacji za-

gro˝enia,w jego ciele migda∏owatym powstaje LTP.

Z pracy Sumantry Chattarji z National Center for

Biological Sciences w Bangalurze wiadomo nato-

miast, ˝e u osobników przebywajàcych w stresujà-

cych warunkach neurony tej struktury mózgu wy-

puszczajà nowe rozga∏´zienia, rozbudowujàc w

ten sposób sieç po∏àczeƒ z innymi komórkami ner-

wowymi. W efekcie dowolny element sytuacji za-

gro˝enia doprowadzi do zwi´kszenia liczby im-

pulsów nerwowych. W takim przypadku ofiara

kilku nocnych rabunków mo˝e doÊwiadczaç l´ku

nawet w Êrodku s∏onecznego dnia.

LeDoux zaproponowa∏ ciekawy model teoretycz-

ny, przedstawiajàcy zwiàzek mi´dzy tymi zmianami

a cechami pewnych form l´ku. Jak wspomina∏em,

hipokamp odgrywa kluczowà rol´ w pami´ci de-

klaratywnej. Glikokortykoidy mogà os∏abiç LTP w hi-

pokampie, a nawet spowodowaç zanik jego neuro-

Kora mózgowa

NORADRENALINA

Poniewa˝ w wyniku przewlek∏ego stresu

spada iloÊç pobudzajàcych sygna∏ów

z jàdra szwu, miejsce sinawe wydziela

mniej noradrenaliny, przez co obni˝a si´

zdolnoÊç do koncentracji.

Miejsce sinawe

Jàdro szwu

Hipokamp

SEROTONINA

Wskutek stresu jàdro szwu,

komunikujàce si´ z miejscem

sinawym oraz korà mózgowà,

uwalnia mniej serotoniny.

KURCZÑCY SI¢ HIPOKAMP

Stres powoduje Êmierç komórek w hipokampie.

Wyniki badaƒ wskazujà, ˝e ta struktura mózgu

jest o 10–20% mniejsza u osób cierpiàcych

na depresj´. Mo˝e to prowadziç do zaburzeƒ pami´ci.

poniewa˝ region ten nie tylko analizuje abstrak-

cyjne skojarzenia, ale uczestniczy równie˝ w oce-

nie informacji przychodzàcych oraz inicjuje na

ich podstawie konkretne zachowania. Nie dziw-

my si´ wi´c, ˝e tak cz´sto podejmujemy decyzje

pod wp∏ywem emocji. Cia∏o migda∏owate wysy∏a

równie˝ impulsy do okolic sensorycznych kory,

czym mo˝na cz´Êciowo t∏umaczyç, dlaczego w sta-

nach pobudzenia emocjonalnego nasze spostrze-

˝enia sà szczególnie ostre, a byç mo˝e tak˝e wy-

jaÊniç, dlaczego powracajà wtedy zapami´tane

obrazysytuacji traumatycznych(tzw. flash back).

SILNY STRES mo˝e uszkodziç hipokamp

i zablokowaç powstanie Êwiadomego,

JAWNEGO ÂLADU PAMI¢CIOWEGO.

Niezale˝nie od tego, czy ostatnia hipoteza jest traf-

na, cia∏o migda∏owate z pewnoÊcià bierze udzia∏ w

niektórych procesach pami´ciowych. Wyró˝niamy

dwa g∏ówne rodzaje pami´ci. Pami´ç deklaratyw-

na, zwana tak˝e jawnà, obejmuje pami´tanie fak-

tów i skojarzenia. Drugi typ pami´ci to pami´ç

ukryta (niejawna). W jej sk∏ad wchodzi pami´ç pro-

ceduralna, czyli m.in. umiej´tnoÊç jazdy na rowe-

rze czygry na fortepianie. To pami´ç ukryta ma zwià-

zek z l´kiem. Powróçmy do przyk∏adu kobiety,

która nieÊwiadomie si´ przestraszy∏a, s∏yszàc g∏os

podobny do zapami´tanego przez nià g∏osu napast-

nika. Pobudzenie w tej sytuacji cia∏a migda∏owatego

nów. Odwrotny wzorzec skutków reakcji stresowej

obserwuje si´ w ciele migda∏owatym. O ile silny stres

mo˝e uszkodziç hipokamp i uniemo˝liwiç powstanie

Êwiadomego, jawnego Êladu pami´ciowego, o tyle

w tym samym czasie w ciele migda∏owatym powsta-

jà nowe po∏àczenia mi´dzy neuronami oraz ulega

wzmocnieniuLTP, nasilajàc procesy pami´ci niejaw-

nej, charakterystyczne dla tej struktury. W efekcie

cia∏o migda∏owate reaguje na informacje dociera-

jàce poza ÊwiadomoÊcià, ale nie towarzyszy temu

póêniejsze Êwiadome spostrze˝enie aniprzypomnie-

nie. Zdaniem LeDouxa, taki mechanizm mo˝e le˝eç

u podstaw l´ku uogólnionego, nerwicowego.

72 ÂWIAT NAUKI PAèDZIERNIK 2003

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: