OPOWIADANIE JAKO FORMA WYPOWIEDZI PISEMNEJ

W NAUCZANIU POCZĄTKOWYM

1

Każdy nauczyciel, niezależnie od wykształcenia, stażu pracy i posiada­nego doświadczenia powinien usta­wicznie pogłębiać i odświeżać swoją wiedzę w takich dziedzinach, jak: psy­chologia, pedagogika czy metodyka nauczania przedmiotów.          Wyma­gają tego często zmieniające się pro­gramy nauczania, formy i metody pracy, podręczniki i wreszcie wcho­dzące co pewien czas w życie reformy szkolnictwa, takie jak ta, która jest właśnie wdrażana.

Jedną z form doskonalenia zawo­dowego, z pewnością najwygodniejszą i najtańszą, jest samodzielne studio­wanie literatury pedagogicznej.

Ponieważ jestem aktualnie wy­chowawczynią klasy drugiej, posta­nowiłam przestudiować raz jeszcze problem redagowania wypowiedzi pi­semnej w procesie nauczania klas I-III.

Program nauczania przewiduje przygotowanie uczniów do pisania: opowiadania, opisu i sprawozdania jako form stylistycznych oraz listu, zawiadomienia i zaproszenia jako form użytkowych.

Trzy z wyżej wymienionych form, a mam na myśli: opowiadanie, opis i sprawozdanie występują początkowo w języku mówionym, a następnie do­piero w mowie pisanej. Wzór danej formy wypowiedzi dają nauczyciel oraz odpowiednio dobrane fragmenty z lektury.

Stopień trudności w pracy nad każdą formą wypowiedzi wzrasta ze zdobywaniem doświadczenia w danej klasie i naturalnie z klasy do klasy. Każda z wymienionych form odznacza się pewną odrębnością i każda wy­maga w toku pracy szczegółowych zabiegów metodycznych.

Dlatego nie sposób tu dziś omówić wszystkich tych form.

Ja wybrałam opowiadanie, jako, że jest ono najbardziej popularną formą wypowiedzi stosowaną w na­uczaniu początkowym.

Uprzywilejowana pozycja tej formy wynika przede wszystkim stąd, że dzieci w młodszym wieku szkol­nym chętnie posługują się opowiada­niem ze względu na jego barwność i żywość akcji.

Mimo to umiejętność konstruowa­nia go w formie pisemnej kształtuje się stosunkowo wolno i sprawia uczniom wiele kłopotów. Stąd też, ważne jest, by nauczyciel zdawał sobie sprawę z psychologicznych uwarunkowań roz­woju mowy i myślenia dziecka, z trudności na jakie uczniowie będą na­potykać w pracy, by umiał ustalić ro­dzaje niezbędnych ćwiczeń pomocni­czych, jak również stosować właściwe formy i metody pracy.

Na temat kształcenia umiejętności komponowania opowiadania można znaleźć wiele cennych informacji w literaturze metodycznej, a przede wszystkim w pracach: H. Baczyńskiej, J. Rytlowej, J. Kulpy, R. Więckow­skiego, J. Malendowicz i  T. Jóźwic­kiego.

Opowiadanie trzeba oprzeć na osobistych przeżyciach  uczniów i wydarzeniach z ich domowego czy  szkolnego środowiska, wydarzeniach w których sami biorą udział. Analizu­jąc wspomnianą literaturę, można w tym złożonym procesie wyróżnić co ­najmniej kilka etapów. I tak, pierwszy z nich obejmuje uświadomienie dzie­ciom

istoty opowiadania i tworzenia wypowiedzi w tej formie. Chodzi o to, aby uczniowie zrozumieli, że opowia­dać można o wydarzeniach, że wyda­rzenia te wiążą się ze sobą w określo­nej kolejności, że jedno jest uwarun­kowane drugim. Dzieci uświadamiają sobie dokładniej istotę powiązania wydarzeń w opowiadaniu, jeżeli jest ono zilustrowane serią obrazków, przeźroczy lub filmem. Wtedy łatwiej uświadomić dzieciom powiązania przyczynowo- skutkowe poszczegól­nych zdarzeń, zwrócić ich uwagę na poszczególne ogniwa akcji, na to, że w opowiadaniu wciąż się coś dzieje, że czynności bohaterów musimy odpo­wiednio scharakteryzować przy po­mocy czasowników z przysłówkami.

W toku dalszej pracy należałoby zapoznać dzieci  ze strukturą opowia­dania i wdrożyć do jej praktycznego stosowania. Większość metodyków zaleca zapoznanie uczniów z trójczło­nową budową opowiadania, na które składa się: wstęp, rozwinięcie i za­kończenie. We wstępie ukazuje się sytuację, jaka była na początku, nim nastąpiło zdarzenie. W rozwinięciu wskazuje się na przyczynę wydarze­nia, opisuje jego przebieg i skutki. Wypowiedź kończy się wnioskami lub różnymi refleksjami.

Schemat struktury opowiadania

Kiedy dzieci znają już strukturę opowiadania można przystąpić do jego redagowania. Oczywiście pracę rozpo­czynamy od zbiorowego układania zdań tekstu, które zapisujemy na ta­blicy. Dzieci wspólnie poszukują naj­właściwszych zwrotów i sformułowań oraz powiązań między zdaniami. Pod­czas ćwiczeń redakcyjnych zapoznaje się uczniów z niektórymi zasadami poprawnego stylu np. unikanie zbęd­nych powtórzeń, stosowanie urozma­iconego słownictwa, przestrzegania właściwego szyku wyrazów w zda­niach itp.

Następnie opowiadania mogą po­wstawać jako odpowiedzi na pytania podane na tablicy lub na kartkach, do których materiału dostarczają teksty z podręcznika, wymagające rozwinięcia lub częściowej modyfikacji.

Dobrym ćwiczeniem uświadamia­jącym dzieciom strukturę opowiadania jest porządkowanie zdań wypowiedzi w odpowiedniej kolejności.

Nieco więcej samodzielności wy­maga dopełnianie zdań podanych na tablicy kilkoma brakującymi wyra­zami.

Jeszcze bardziej samodzielne będą odpowiedzi na pytania na podstawie obrazka. Dobór obrazka, względnie paru obrazków (praca w grupach), powinien stworzyć możliwość różnych odpowiedzi, które następnie podlegają ocenie pod względem opracowania formy i treści.

Wreszcie wspólnie utworzony niewielki tekst, powtórzony parokrot­nie i przeczytany po cichu, uczniowie zapisują samodzielnie, posługując się fragmentami, które pozostały na ta­blicy, aby ułatwić im odtworzenie ca­łości.

W końcu następuje próba samo­dzielnego pisania na podstawie obraz­ków i zgromadzonego słownictwa oraz po ustaleniu porządku relacjonowania poszczególnych wątków.

Kolejnym krokiem w nabywaniu samodzielności w konstruowaniu tek­stu może być pisanie opowiadania do podanych wyrazów, np. : słońce, dzieci, las, grzyby, jeż. Kolejność wąt­ków określa kolejność podanych wy­razów; do każdego wyrazu powinno powstać co najmniej jedno zdanie. Do­bór wyrazów powinien sugerować treść całości, która w dużej mierze za­leży od bogactwa słownictwa ucznia.  Praca ta nie jest  łatwa. Wymaga od uczniów umiejętności posługiwania się określonymi strukturami składnio­wymi, umiejętności logicznego wiąza­nia zdań w dłuższe całości, umiejętno­ści stosowania określonych zasad pi­sowni itp.

Zupełnie innego rozumowania wymaga wypracowanie na podstawie dwóch obrazków, przedstawiających początek i koniec wydarzeń. Tego ro­dzaju praca wymaga przedyskutowa­nia ewentualnych wersji wydarzenia środkowego, sposobu zrelacjonowania go słowami, sposobu nawiązania do początkowego wydarzenia oraz przej­ścia do wydarzenia kończącego opo­wiadanie.

Kiedy dzieci są już w stanie napi­sać krótkie opowiadanie zachowując właściwą mu strukturę, musimy pod­jąć pracę nad tym, by ich wypowiedzi stawały się barwne i żywe. Jest to ko­lejny etap w kształtowaniu umiejętno­ści konstruowania wypowiedzi pisem­nej. Praca w tym zakresie powinna zmierzać do wzbogacania zasobu słownikowego ucznia. Potrzebny jest nie tylko większy zestaw określeń po­rządkujących zdarzenia i czynności (np. na początku, następnie, z kolei, wkrótce, zaraz, wreszcie ) lecz rów­nież zestaw wyrazów określających czas zdarzeń (np. przed chwilą, dzisiaj rano, wczoraj, w niedzielę, dwa lata temu), a ponadto pewien zasób przy­słówków częstotliwości (np. zawsze, codziennie, czasem, niekiedy, rzadko, nigdy).

Sposobu ożywiania i dynamizowa­nia akcji opowiadania uczymy dzieci wprowadzając takie środki stylistyczne jak:

·        wyrazy, zwroty i wyrażenia wskazujące na szybki bieg wy­darzeń (np. szybko, błyskawicz­nie, zaraz, nie czekając ani chwili, natychmiast);

·        szeregowe zestawienia różnych czasowników(np. dopadł, pod­skoczył, chwycił

·        powtórzenia tych samych cza­sowników (np. idzie, idzie, a tu...);

·        krótkie zdania oraz dialogi.

Barwność opowiadania uzy­skamy stosując następujące środki stylistyczne:

·        powtórzenia charakterystycz­nych zwrotów i wyrażeń (np. jak nie krzyknie..., jak nie zła­pie..., to z lewej to z prawej...)

·        używanie porównań i przenośni (np. ze wstydu był czerwony jak burak)

·        używanie odpowiednich wyra­żeń i zwrotów frazeologicznych (np. żeby lepiej pilnował swo­jego nosa).

Jak widzimy droga do tego, aby uczeń w klasie III samodzielnie napi­sał opowiadanie w pełnym tego słowa znaczeniu, jest długa i prowadzi przez szereg ćwiczeń rozłożonych zgodnie z zasadą stopniowania trudności na okres trzech lat nauki.

Dla doskonalenia wypowiedzi uczniów w formie opowiadania wyko­rzystuje się wszystkie działy edukacji językowej.

Pracę tę rozpoczynamy już w kla­sie I poprzez samorzutne i swobodne wypowiedzi na tematy bliskie dzie­ciom, ilustrowanie czytanki rysun­kiem, wyszukiwanie zdań odnoszą­cych się do ilustracji, nadawanie tytu­łów obrazkom, podział tekstu na wy­odrębniające się logiczne części i nadawanie im tytułów, wreszcie wspólne układanie i zapisywanie planu opowiadania.

Należy też podkreślić rolę ćwiczeń słownikowo- frazeologicznych, które stanowią nieodzowną część pracy nad doskonaleniem wypowiedzi dzieci.

W klasie II kontynuuje się wszyst­kie ćwiczenia rozpoczęte w klasie I, ale są one wzbogacone o pewne nowe elementy.

I tak w zakresie pracy z tekstem przewiduje się:

·        zbiorowe ustalanie kolejności zdarzeń w opowiadaniach i hi­storyjkach obrazkowych jako ćwiczenie zmierzające do usta­lenia przebiegu akcji;

·        układanie (w formie ustnej) opo­wiadań twórczych, dotyczą­cych np. dalszych losów  boha­terów.

Wśród ćwiczeń w mówieniu poja­wiają się też nowe elementy związane z opowiadaniem. Są to:

·        indywidualne opowiadanie ulu­bionych baśni;

·        zbiorowe układanie opowiadań, w formie ustnej i pisemnej, na podstawie wydarzeń z życia, hi­storyjek obrazkowych, audycji telewizyjnych itp.

Nadal też kontynuuje się rozpo­częte wcześniej ćwiczenia słownikowe wzbogacając je o nowe elementy, takie jak np.:

·        wprowadzanie wyrazów dotyczą­cych przeżyć dzieci;

·        rozwijanie zdań pojedynczych;

·        wdrażanie do poprawnego stoso­wania w mowie  zdań zło­żonych współrzędnie i podrzęd­nie.

W klasie III praca nad kompono­waniem opowiadań przybiera na inten­sywności. Zasadniczym celem jest wdrażanie uczniów do samodzielnych wypowiedzi pisemnych w tej formie stylistycznej. Celowi temu podporząd­kowano wiele ćwiczeń zawartych we wszystkich działach edukacji języko­wej. Najważniejsze z nich to:

·        wyodrębnianie postaci i zdarzeń w utworach literackich, ustala­nie kolejności zdarzeń, odróż­nianie zdarzeń istotnych od mniej istotnych, wskazywanie postaci głównych i drugorzędo­wych, ocena postępowania bo­haterów, wskazywanie wyda­rzenia decydującego o zmianie postępowania bohatera;

·        wybieranie najpiękniejszych i najciekawszych fragmentów opowiadania;

·        układanie opowiadań twórczych związanych z treścią utworu, np. dalsze losy bohatera;

·        wyróżnianie w utworach literac­kich opowiadań, opisów, dialo­gów;

·        zbiorowe i indywidualne układa­nie w formie ustnej i pi­semnej opowiadań na podstawie przeżyć i doświadczeń dzieci, lektury, filmów itp.

...