prawo rzeczowe
I. Ogólne wiadomości o prawie rzeczowym.
Podmiotowe prawo rzeczowe jest majątkowym prawem cywilnym o charakterze bezwzględnym, mającym za przedmiot rzecz. Prawo rzeczowe o znaczeniu przedmiotowym oznacza zespół przepisów, które regulują formy prawne korzystania z rzeczy przybierające postać podmiotowych praw rzeczowych. Jest wiec zespołem źródeł prawa regulującego problematykę podmiotowych praw rzeczowych. Źródła prawa rzeczowego:
· Księga II kc;
· Inne ksiegi kc;
· Ustawy np. z 6.7.82 o księgach wieczystych;
· Fragmenty kpc, Kro;
Prawo rzeczowe odnosi się do stosunków dotyczących rzeczy. Pojęcie rzeczy (art. 45 k.c.) – rzeczami są tylko przedmioty materialne. Rzeczami są dobra, które spełniają łącznie następujące przesłanki:
1) już istnieją;
2) są zindywidualizowane;
3) są materialnymi częściami przyrody;
4) maja charakter samoistny, czyli są na tyle wyodrębnione, że mogą być traktowane w obrocie jako dobra samoistne;
5) są dostępne i podlegają władzy człowieka.
Np. pieniądze – są rzeczami typu „sui generis” – ich ważność wynika z tego, iż państwo zapewnia im gwarancje; zwłoki ludzkie – nie są rzeczami, chyba, że mogą stanowić przedmiot badań naukowych; zwierzęta – nie są rzeczami, ze względu na ustawę o ochronie zwierząt.
Rzeczy przyszłe nie mogą być przedmiotem własności.
Przedsiębiorstwo – nie jest rzeczą, ponieważ w jego skład wchodzą również prawa i majątek; księgozbiór – (zbiór rzeczy) może być przedmiotem obrotu, ale pojedyncza książka może być tylko przedmiotem własności.
NIERUCHOMOŚCI (art. 46 k.c.; def. legalna) – części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.
Trzy rodzaje nieruchomości:
1. nieruchomości gruntowe (części powierzchni ziemskiej);
2. nieruchomości budynkowe, czyli budynki;
3. części budynków to nieruchomości lokalowe (lokale).
Ad. 1
Cechy nieruchomości gruntowej:
- musi to być część powierzchni ziemskiej wyodrębniona, tzn. oznaczona granicami;
- jest odrębnym przedmiotem własności (muszą być granice zewnętrzne pod względem przedmiotowym; musi być wyodrębniona pod względem prawnym – to stanowi ustawa z 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece – celem tej ustawy jest ustalenie stanu prawnego nieruchomości).
Szczególnym rodzajem nieruchomości gruntowej jest nieruchomość rolna – nieruchomość, która jest lub może być wykorzystywana do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.
Ad. 2
Nieruchomości budynkowe – budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane. Są one częściami składowymi gruntu i jako takie nie mogą być przedmiotem odrębnej własności (art. 47 i 48 k.c.).
Mówimy, że jest trwale związany, gdy:
- połączenie z gruntem musi być fizyczne;
- element czasowości jest ustalony na stałe a nie tylko tymczasowo (np. kiosk, namiot).
Wyjątek:
1. wzniesione przez użytkownika wieczystego budynki na gruncie Skarbu Państwa, gminy lub związku gmin albo nabyte przez niego na skutek zawarcia umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami z 1997 r.
2. przekazane na własność rolniczej spółdzielni produkcyjnej wraz z gruntem oddanym jej przez Skarb Państwa w użytkowanie wieczyste;
3. garaże wybudowane na podstawie pozwolenia na budowę na gruncie należącym do Skarbu Państwa, gminy lub związku gmin przez najemcę z jego własnych środków i przez niego nabyte, prawo to przysługuje również jego następcom prawnym;
4. są to budynki, jakie otrzymali rolnicy, którzy przekazali państwu w zamian za rentę, swoje nieruchomości rolne.
Ad. 3
Nieruchomości lokalowe. Problematyka własności nieruchomości lokalowej uregulowana jest w ustawie z 1994 r. o własności lokali – zgodnie z tą ustawą – samodzielny lokal mieszkalny lub lokal o innym przeznaczeniu może stanowić odrębną nieruchomość.
Odrębną nieruchomość lokalową ustanawia się:
1. w drodze umowy między współwłaścicielami nieruchomości;
2. w drodze umowy między właścicielem nieruchomości a nabywcą lokalu;
3. może to być jednostronna czynność prawna właściciela nieruchomości;
4. w drodze orzeczenia sądowego o zniesieniu współwłasności (np. zniesienie współwłasności małżeńskiej).
Wszystkie czynności prowadzące do ustalenia odrębnej własności lokalu powinny być dokonane w formie aktu notarialnego. Do powstania odrębnej własności lokalu niezbędny jest wpis w księdze wieczystej, oznacza to, że odrębna własność lokalu powstaje z chwilą dokonania wpisu nawet nie prawomocnego a nie z chwilą dokonania wzmianki o wniosku – ten wyjątek ma charakter konstytutywny, natomiast wpis ma zawsze charakter deklaratoryjny. Z chwilą wpisu powstaje prawo.
Ogół właścicieli stanowi wspólnotę mieszkaniową (ułomna osoba prawna, – tzn. że wspólnota może nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywaną, zarząd nieruchomości jest wspólny i powinien być ustalony w akcie prawnym).
RUCHOMOŚCI – wszystko, co nie jest nieruchomością jest rzeczą ruchomą.
Rzeczy dzielimy na:
- rzeczy oznaczone, co do gatunku (mają pewne cechy rodzajowe);
- rzeczy oznaczone, co do tożsamości (mają pewne cechy zindywidualizowane).
Samochód na placu przed fabryką między innymi samochodami jest oznaczony, co do gatunku, ale gdy jest przedmiotem sprzedaży jest oznaczony, co do tożsamości.
Ich cechą jest to, że połączone stanowią jedną całość, czyli utraciły swój samodzielny byt. Ich rozłączenie spowoduje uszkodzenie rzeczy lub odłączonej części (art. 47 §2 i §3).
Część składowa rzeczy musi mieć cechy:
1. musi być połączona z rzeczą nie tylko w sensie gospodarczym, ale i fizycznym;
2. samodzielny charakter części składowej musi polegać na tym, że da się ją przestrzennie wyodrębnić i połączenie jej z pozostałymi częściami składowymi stanowi całość;
3. połączenie to musi być na tyle silne, że odłączenie części spowoduje uszkodzenie lub istotną zmianę rzeczy lub tej części składowej. Połączenie musi być trwałe a nie przemijającego użytku.
Za części składowe gruntu uznaje się drzewa, rośliny, od chwili zasiania lub zasadzenia (art. 48 k.c.).
Rośliny i drzewa mogą stanowić odrębną od gruntu własność, gdy zostały zasiane lub zasadzone przez Rolniczą Spółdzielnie Produkcyjną na użytkowanym przez nią gruncie, należącym do Skarbu Państwa. Części składowe gruntu dzielą los gruntu – ‘superficies solo cedit’.
Przynależności – korzystanie z niektórych rzeczy wymaga posługiwania się innymi rzeczami ruchomymi, które ułatwiają korzystanie z rzeczy głównej, np. klucz i szafa. Przynależnością może być tylko rzecz ruchoma, musi być odrębna od rzeczy głównej, przynależność musi pozostawać z rzeczą główną w stosunku gospodarczego podporządkowania, musi być przynależność przydatna do korzystania z rzeczy głównej, przynależnością może być tylko rzecz ruchoma stanowiąca własność właściciela rzeczy głównej.
1) pożytki prawa – dochody jakie prawo przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem, np. odsetki od wkładów bankowych;
2) pożytki rzeczy – są to pożytki naturalne lub pożytki cywilne:
a) dochody, które rzecz przynosi tytułu stosunku prawnego, np. czynsz
b) płody rzeczy, np. zboże
c) odłączone od rzeczy części składowe, np. piasek, żwir, gliny.
Pożytki zwykle przysługują właścicielowi, ale mogą również przysługiwać użytkownikowi wieczystemu, dzierżawcy.
Cechy praw rzeczowych:
- są skuteczne względem wszystkich – erga omnes – mają charakter bezwzględny (np. własność)w przeciwieństwie do spraw względnych np. wierzytelności; w przeciwieństwie do praw bezwzględnych, prawa względne są skuteczne jedynie wobec określonej osoby.(określone roszczenie wobec oznaczonej osoby, lub osób)
- z praw rzeczowych wynika powszechny obowiązek nie czynienia czegokolwiek co miałoby te prawa naruszać;
- ochrona praw rzeczowych przed naruszeniem przysługuje względem każdego kto takie prawo narusza.
Klasyfikacja praw rzeczowych przyjęta przez polskiego ustawodawcę:
1. Prawo własności
2. Użytkowanie wieczyste
3. Ograniczone prawa rzeczowe (iura in re aliena – prawa do korzystania z rzeczy cudzej). Ustawodawca przyjął katalog zamknięty prawa rzeczowych (numerus clausus). Zainteresowani mogą więc ustanawiać takie prawa, jakie przewiduje ustawa. Zakazane jest poszerzanie lub ograniczanie treści praw rzeczowych:
a) użytkowanie
b) służebność
c) zastaw
d) spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego (reguluje je prawo spółdzielcze)
e) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego (jw.)
f) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej (jw.)
g) hipoteka – uregulowana w ustawie o księgach wieczystych.
Nie zakłóca tej systematyki odrębna regulacja prawna instytucji time sharing, zawarta w ustawie z 13.7.2000 o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku. Takie podzielone w czasie prawo korzystania z budynku lub lokalu przybiera postać użytkowania lub innego prawa rzeczowego albo ma postać wierzytelności.
Wszystkie prawa rzeczowe należą do kategorii praw majątkowych. Trzeba też wyróżnić prawa:
· samodzielne( własność, użytkowanie wieczyste i spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu) ;
· związane (służebność-związana z własnością nieruchomości);
· akcesoryjne (zastaw, hipoteka)
Jawność praw rzeczowych. Jawność praw rzeczowych jest gwarancją ich ochrony i poszanowania przez osoby trzecie. W przypadku nieruchomości najlepsza formą ujawniania praw rzeczowych jest wpis do księgi wieczystej. Istnieje domniemanie, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Księgi wieczyste są generalnie jawne. Metodą ujawniania praw rzeczowych(np. własności )jest posiadanie rzeczy. Domniemywa się, że ten kto rzeczą włada, jest jej właścicielem. Istnieje również powszechny system ewidencji gruntów i budynków( właściciel, położenie powierzchnia, rodzaj gruntu). Należy tez wspomnieć o metodzie ujawniania zastawu rejestrowego oraz zastawu skarbowego.
II. Kształtowany model stosunków własnościowych w Polsce.
Własność stanowi przede wszystkim kategorię ekonomiczną. W znaczeniu ekonomicznym właścicielem jest ten, kto faktycznie dysponuje w swoim interesie danym dobrem ekonomicznym. Natomiast w znaczeniu prawnym własność to tylko jedna, podstawowa forma władania. W technicznio-prawnym znaczeniu własność stanowi formę prawną korzystania z rzeczy.
Na płaszczyźnie prawnej wyróżnia się jeszcze szersze pojęcie mienia. Obejmuje ono własność oraz inne prawa majątkowe. Jest więc synonimem majątku w znaczeniu aktywów majątkowych. Obok własności mieszczą się tu jeszcze dalsze prawa rzeczowe oraz inne prawa majątkowe (np. wierzytelności).
Własność przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:
· oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części ( nazwa);
· własność ruchomości i nieruchomości oraz inne prawa rzeczowe;
· prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy oraz prawa do korzystania z nieruchomości i ruchomości;
· wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
· koncesje, licencje i zezwolenia;
· patenty i inne prawa własności przemysłowej;
· majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
· tajemnice przedsiębiorstwa;
· księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Przedmiotem obrotu jest przedsiębiorstwo. Czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w jego skład. Przedsiębiorstwo stanowi zespoloną funkcjonalnie, zmienną ilościowo i rodzajowo, masę majątkową.
Własność gospodarstw rolnych. Wyodrębnionym prawnie rodzajem przedsiębiorstwa jest gospodarstwo rolne. Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego(art. 553kc)
Nieruchomościami rolnymi(gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej, rybnej (art. 461kc).
Gospodarstwo więc to zorganizowany kompleks majątkowy. Podstawowe znaczenie maja grunty rolne. Istnieje również pojęcie gospodarstwa rodzinnego. Jest nim gospodarstwo prowadzone przez rolnika indywidualnego o powierzchni nieprzekraczającej 300 ha użytków rolnych.
Ustrojowa funkcja własności. Własność jest jednym z filarów, na których wspiera się cała konstrukcja systemu prawa cywilnego. Cały system obowiązującego w danym społeczeństwie ustawodawstwa dąży do ochrony i umocnienia określonego typu (modelu) własności jako podstawy istniejącego ustroju społeczno-gospodarczego.
Współczesne przekształcenia własnościowe: Współcześnie rozpoczął się proces przemian ustrojowych państwa i związanych z tym przekształceń stosunków własnościowych. Ustawodawca współczesny dąży do utrwalenia przeciwnego gospodarce socjalistycznej modelu własności prywatnej. Tworzy się również instrumenty prywatyzacji istniejącego zasobu mienia państwowego.
1. Uwłaszczenie osób prawnych. W czasach PRL-u socjalistyczna własność ogólnonarodowa niepodzielnie przysługiwała państwu. Obecnie „własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym osobom prawnym” (art. 441 kc). Nastąpiło więc „upodmiotowienie” własności państwowej. W ten sposób zniesienie zasady jedności własności państwowej wkomponowało się w ogólny nurt współczesnych przekształceń własnościowych. Uwłaszczenie państwowych osób prawnych w trybie ustawy z 29.9.90 o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości, odbywało się poprzez przekształcenie zarządu gruntu w prawo użytkowania wieczystego. Obecnie państwowe osoby prawne mogą w trybie bieżących czynności nabywać własność, użytkowanie wieczyste oraz inne prawa majątkowe. W związku z wyodrębnieniem samorządu terytorialnego dokonano też uwłaszczenia komunalnych osób prawnych. Dokonano również uwłaszczenia spółdzielni, związków spółdzielczych oraz innych osób prawnych, które w dniu 5.12.90 były użytkownikami gruntów państwowych.
2. Komunalizacja mienia państwowego. Utworzenie samorządu gminnego pociągnęło za sobą wyposażenie gmin w osobowość prawną. Konieczne było również wyposażenie gmin w niezbędny zasób majątku. Źródłem majątku komunalnego(gminnego)stał się proces komunalizacji mienia państwowego. Mieniem właściwych gmin stało się mienie państwowe należące do:
· rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego;
· przedsiębiorstw państwowych, dla których organy wyżej określone pełniły funkcję organy założycielskiego;
· zakładów i innych jednostek organizacyjnych podporządkowanych tym organom.
Natomiast mienie państwowe służące użyteczności publicznej, należące w dniu wejścia ustawy ( 10.5.90) do:
· rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia wojewódzkiego;
-przekazywano jako mienie komunalne gminom i związkom gmin, jeżeli było ono niezbędne do wykonywania ich zadań. W sprawach komunalizacji mienia państwowego orzekał wojewoda.
3. Wyposażenie majątkowe powiatów i województw. W sprawach powiatu problematykę ta reguluje ustawa z 5.6.98 o samorządzie powiatowym. W sprawach województwa – ustawa z 5.6.98 o samorządzie województwa.
4. Kształtowanie modelu własności prywatnej.
a)Prywatyzacja mienia państwowego: w gospodarce rynkowej dominujące znaczenie przypada własności prywatnej. Własność państwa występuje w ograniczonym zakresie. Koniecznością stała się stanowiąca odwrotność nacjonalizacji, prywatyzacja mienia państwowego. Polega ona na wyzbyciu się przez państwo majątku znajdującego się w dyspozycji przedsiębiorstw państwowych na rzecz osób trzecich. Prywatyzację dzielimy na:
· bezpośrednią-polegającą na rozporządzeniu wszystkimi składnikami przedsiębiorstwa przez sprzedaż, wniesienie przedsiębiorstwa do spółki, oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.
· pośrednią- następuje po komercjalizacji dokonywanej w celu prywatyzacji przedsiębiorstwa. Komercjalizacja to przekształcenie w spółkę. Prywatyzacja pośrednia polega na zbywaniu należących do Skarbu Państwa akcji.
Szczególny rodzaj prywatyzacji zaproponowano w programie „powszechnej prywatyzacji”. Programem objęto ponad 500 przedsiębiorstw. W tym celu utworzono- w formie spółek akcyjnych „narodowe fundusze inwestycyjne”. Akcje funduszy zostały rozdzielone pomiędzy obywateli przez wyemitowane świadectwa udziałowe.
b)Prywatyzacja własności rolnej skarbu państwa: ustawa z 19.10.91 o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa reguluje proces likwidacji państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej. Ustanawia Agencje Nieruchomości Rolnych i powierza jej gospodarowaniem zasobem własności rolnej Skarbu Państwa. Wskazano możliwość sprzedaży mienia lub jego części. Wskazano również możliwość wynajęcia lub wydzierżawienia nieruchomości, wniesienia mienia lub jego cześci do spółki, oddanie mienia określonemu „administratorowi”, przekazanie mienia w zarząd i zamiany nieruchomości.
c)Reprywatyzacja: oznacza przywrócenie prawa własności niegdysiejszym właścicielom znacjonalizowanego mienia w formie naturalnej lub w postaci ekwiwalentu.
Współczesna stratyfikacja własności. Istnieją różne formy własności.
1.Własność prywatna: własność przysługująca jednostkom; osobom fizycznym lub zakładanym przez nie spółkom. Majątek spółek handlowych stanowi własność prywatną poprzez udziały(akcje) osób prywatnych.
2.Własność państwowa: obejmuje ona mienie przeznaczone do wykonywania ustrojowych funkcji państwa, jak i w znacznym rozmiarze mienie natury produkcyjnej. W przeszłości istniała zasada jedności własności państwowej. Obecnie należy wyodrębnić własność Skarbu Państwa oraz własność innych państwowych osób prawnych.
a)Własność Skarbu Państwa: jest pierwotną odmianą własności państwowej. Stanowi ją wszelkie mienie, nabyte przez Skarb Państwa, przed dalszym rozporządzeniem na rzecz państwowych osób prawnych oraz mienie pozostawione definitywnie w zarządzie ststionis fisci . Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych. W ścisłym znaczeniu własnością Skarbu Państwa jest mienie służące do wykonywania ustrojowych i społecznych zadań państwa( administracja, obrona, służba zdrowia itp.). Zarząd nad mieniem Skarbu Państwa sprawują różne państwowe jednostki organizacyjne, działając przez swoje organy ustrojowe.
b) Własność innych państwowych osób prawnych: katalog rodzajowy państwowych osób prawnych jest urozmaicony. Trzeba wyróżnić przedsiębiorstwa państwowe i banki państwowe, również jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Są również inne państwowe osoby prawne: Polska Ak...
gosicka