Rozdział III
TAJEMNICA BOGA W TRÓJCY OSÓB
I. Starotestamentalne przygotowanie nauki
o Trójcy Świętej
Uwagi wstępne
Stary Testament jest bezpośrednim przygotowaniem pełni ekonomii zbawienia, przyjścia Chrystusa, a zarazem ostatecznego Objawienia się Boga w Trójcy Jedynego. Stary Testament ma charakter profetyczno‑poprzedzający.
Z pewnością tajemnica Trójcy świętej po raz pierwszy a zarazem ostateczny została przybliżona ludzkości poprzez Nowy Testament. Objawienie nowotestamentalne jest miarodajne w zakresie wiedzy o Trójcy Świętej i wiary w Nią. Natomiast w Starym Testamencie można dostrzec w poszczególnych fazach historii zbawienia wzrastające przygotowanie, wyjaśnianie i rozwijanie Objawienia Bożego o trzech Osobach Boskich w pojęciu nowotestamentalnym. Trzeba jednak z góry zastrzec, iż tajemnica ta nie była tak objawiona w Starym Testamencie, by ludzie ówcześni znali i wierzyli w Trójosobowego Boga w nowotestamentalnym pojęciu.
Wchodzi tu w grę sens bliższy, dosłowny tekstu objawionego oraz sens pełny, tj. rozumiany w świetle pełni Objawienia nowotestamentalnego. To, co zawarte jest w tekście objawionym Starego Testamentu, a co ludzie, a nawet sam autor natchniony nie mógł w pełni rozumieć i nie rozumiał, to my możemy zrozumieć w świetle pełni Objawienia nowotestamentalnego.
Odczytanie więc w Starym Testamencie przygotowania Objawienia Trójcy Świętej w Nowym Testamencie jest możliwe jedynie w świetle Nowego Testamentu. Ale znów nie chodzi tu o udowodnienie, że człowiek starotestamentalny musiał wierzyć w sposób wyraźny w pełnię boskiego bytu trójosobowego i nie chodzi o wykazanie, co Izraelici wiedzieli w sposób wyraźny o tajemnicy Trójcy Świętej. Chodzi jedynie o odpowiedź na pytanie: co w Starym Testamencie zostało wyraźnie przygotowane o Bogu Jedynym, Ojcu, Synu i Duchu Świętym, to co jest oczywiste w Nowym Testamencie.
1. Ojcostwo Boga
Jako pierwszy element objawienia Boga w Starym Testamencie, który w świetle Nowego Testamentu wskazuje wyraźniej na jedną z Osób Boskich jest Ojcostwo Boga. Jest to pierwszy element, lecz nie dlatego, że według naszej dzisiejszej wiedzy o Trójcy Świętej. Ojciec jest pierwszą Osobą Boską. Podstawą jest fakt, że w Nowym Testamencie ho theos prawie wyłącznie, jak to wykazał K. Rahner, oznacza Boga Ojca. To Chrystus, a z Nim Nowy Testament nazywa Boga Ojca emfatycznie Bogiem. Chrystus przejmuje starotestamentalne nauczanie o Bogu, do którego uroczyście się przyznaje (Mk 12,28‑34) i obwieszcza Boga definitywnie jako swojego i naszego Ojca. Na tej podstawie możemy interpretować również starotestamentalne oznaczenie Boga jako Boga Ojca.
W początkowym okresie historii Izraela unikano wzywania imienia Jahwe jako Ojca. Powodem była zapewne okoliczność, że w religiach ościennych używano na oznaczenie boga imienia ojca, które rozumiano jednak w sensie fizycznym. Troska Izraelitów o utrzymanie prawdziwego obrazu Boga będzie stanowić przeszkodę w nazywaniu Jahwe Ojcem (Jr 2,26‑3,1).
Specyficzne odnoszenie się w Starym Testamencie do Boga jako Ojca tkwi w fakcie, że wybrał On w sposób wolny swój lud i zawarł z nim przymierze. Wielokrotnie czytamy w Starym Testamencie, że Jahwe uczynił sobie lud (Iz 63,7‑64,12: długa pieśń dziękczynna za dzieła dokonane przez Boga dla Izraela: Sławić będę dobrodziejstwa Jahwe, chwalebne czyny Jahwe, wszystko co nam Jahwe wyświadczył i wielką dobroć dla domu Izraela, jaką nam okazał w swoim miłosierdziu i według mnóstwa swoich łask... to nie jakiś wysłannik lub anioł, lecz Jego oblicze ich wybawiło; Pwt 32,1‑48 hymn Mojżesza: On Bogiem wiernym, a nie zwodniczym, On sprawiedliwy i prawy... Więc tak odpłacać chcesz Jahwe, ludu głupi, niemądry? Czy nie On twym Ojcem, twym Stwórcą? Wszak On cię uczynił, umocnił), adoptował lud, dzięki czemu stał się dla niego Ojcem (Jr 3,1; Iz 1,2: Wykarmiłem i wychowałem synów, lecz oni wystąpili przeciw Mnie. Wół rozpoznaje swego pana i osioł żłób swego właściciela, Izrael na niczym się nie zna, lud mój niczego nie rozumie; Pwt 8,5; Ps 103,13: Jak się lituje ojciec nad synami, tak Jahwe się lituje nad tymi, co się Go boją), a dzięki temu bliski jest swemu ludowi w swej łaskawości. Takie duchowo moralne podstawy rozumienia ojcostwa Bożego w Starym Testamencie różni się w sposób diametralny od rozumienia fizycznego w religiach ościennych.
Dalszą podstawą odnoszenia się do Jahwe jako do Ojca była Jego wierność zawartemu przymierzu z niewiernym ludem (Iz 63,7‑64,12).
Izrael pogłębia swą świadomość społecznego charakteru ojcostwa Boga i niejako rozszerza je poza granice Ludu Wybranego na wszystkich ludzi i cały świat (Pwt 32,6; Ml 1,6: Syn powinien czcić ojca, a sługa swego pana. Lecz skoro ja jestem Ojcem, gdzież jest cześć moja, a skoro Ja jestem Panem, gdzież szacunek dla mnie; 2,10: Czyż nie mamy wszyscy jednego ojca? Czyż nie stworzył nas jeden Bóg? Dlaczego oszukujemy jeden drugiego, znieważając przymierze naszych przodków; Mdr 14,3: Ale steruje nim (okrętem) Opatrzność Twoja, Ojcze. Bo i na morzu wytyczyłeś drogę, wśród bałwanów ścieżkę bezpieczną, wskazując, że zewsząd możesz wybawić). Z czasem to rozumienie ojcostwa Boga ubogaca się poprzez podkreślanie większej wrażliwości wobec indywidualnego człowieka, zwłaszcza wobec ludzi słabych i ubogich (Ps 68,6: Ojcem dla sierot i dla wdów opiekunem jest Bóg w swym świętym mieszkaniu). Tu nawet łączy się ojcostwo i macierzyństwo Boga (Oz 11,1‑9: Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem, i syna swego wezwałem z Egiptu... A przecież Ja uczyłem chodzić Efraima, na swe ramiona ich brałem; oni zaś nie rozumieli, że troszczyłem się o nich; Jr 31,9‑29: Oto wyszli z płaczem, lecz wśród pociech ich przyprowadzę. Jestem bowiem ojcem dla Izraela, a Efraim jest moim synem pierworodnym; Iz 49,15‑66,13). Widoczne jest też połączenie ojcostwa Boga z Jego świętością i majestatem, które domagają się od człowieka czci i szacunku wobec Boga (Ml 1,6; 2,10; Pwt 32,18).
W idei ojcostwa Boga wobec ludu przesuwa się na pierwsze miejsce świadomość osobowej wierności Boga, a na drugie miejsce schodzi sam fakt przymierza i przynależności Boga do ludu przypieczętowanej krwią (Ps 68,6; 103,12; Mdr 2,10‑16; 14,3; Syr 23,1.4: Panie, Ojcze i władco życia mojego ‑ modli się autor o czystość w słowach i myślach). Pojawia się też określenie Jahwe jako ojca króla (2 Sm 7,14: w stosunku do Dawida Jahwe mówi: Ja będę mu ojcem, a on będzie Mi synem, a jeżeli zawini, będę go karcił rózgą ludzi i ciosami synów ludzkich; Ps 89,27: podobnie o Dawidzie: On będzie wołał do Mnie: 'Ty jesteś moim Ojcem, Bogiem moim i skałą mojego ocalenia. A ja go ustanowię pierworodnym, największym wśród królów ziemi'). Początkowo rozumie się ten rodzaj ojcostwa w sensie adopcji. Natomiast w Ps 2: Tyś Synem moim, Ja Ciebie dziś zrodziłem, w świetle Nowego Testamentu, wyrażony jest ponadto wewnętrzny, ścisły związek pochodzeniowy.
Lepsze zrozumienie ojcostwa Boga w Starym Testamencie mogą ułatwić wypowiedzi o tzw. synostwie ludu (Wj 4,22n; Oz 2,1; 11,1n; Iz 1,1n; Pwt 14,1; 32,1‑43; Iz 43,6: Północy powiem 'Oddaj' i Południowi: 'Nie zatrzymuj'. Przywiedź moich synów z daleka i córki moje z krańców ziemi. Wszystkich, którzy noszą me imię i których stworzyłem dla mojej chwały, ukształtowałem ich i moim są dziełem; 45,11), o synostwie pojedynczych osób, przede wszystkim króla (2 Sm 7,14; Ps 89,4n.27n), o synostwie Mesjasza (Ps 2,7; 110,3) i wreszcie o synostwie ludzi sprawiedliwych (Mdr 2,1‑23; 5,15).
Widać z tego, że chociaż nauczanie Chrystusa o tajemnicy trzech Osób Boskich było całkowicie nowe, to jednak było przygotowane postępowaniem zbawczym Jahwe, które utrwaliło Go w świadomości Izraelitów jako Ojca wobec Mesjasza i króla ludu, wobec ludu jako całości, wobec pojedynczego człowieka, a nawet wobec całej ludzkości i świata.
2. Anioł Jahwe
Już forma dopełniaczowa określenia Anioł Jahwe wskazuje, że chodzi o istotę lub też o siłę działania, które są Boga, należą do Boga. Trzeba tylko ustalić w jakim sensie są boskie.
Anioł Jahwe = Mal'ak Jahwe występuje w Starym Testamencie w różnych rolach: niekiedy jako ktoś indywidualny ze ściśle określonym zadaniem zbawczym. W czasie wędrówki po pustyni występuje jako posłaniec Jahwe wspierający Izraela (Wj 14,19: Anioł Boży, który szedł na przedzie wojsk izraelskich, zmienił miejsce i szedł na ich tyłach. Słup obłoku również przeszedł z przodu i zajął tyły; 23,20.23: Oto ja posyłam anioła przed tobą, aby cię strzegł w czasie twojej drogi i doprowadził cię do miejsca, które ci wyznaczyłem... Mój anioł poprzedzi cię i zaprowadzi...; 32,34; Lb 20,16). On działa jako prowadzący i ochraniający żyjących w bojaźni Bożej, szczególnie ochraniający proroków (Rdz 24,7.40; 1 Krl 19,5nn: A oto anioł trącając go (Eliasza) powiedział mu: 'Wstań, jedz'!; 2 Krl 1,3.15), niekiedy także jako Anioł nieszczęścia czy kary (2 Sm 24,16n: Anioł wyciągnął już rękę nad Jerozolimą, by ją wyniszczyć; wtedy Jahwe ulitował się nad nieszczęściem i rzekł do anioła, niszczyciela ludności: 'Wystarczy! Cofnij rękę!'... Dawid widząc, że anioł zabija lud, wołał do Jahwe: 'To ja zgrzeszyłem, to ja zawiniłem, a te owce cóż uczyniły? Niech Twoja ręka obróci się raczej na mnie i na dom mego ojca'; 2 Krl 19,35n) i jako sędzia (2 Sm 14,7.20: Pan mój jest jednak bardzo mądry: jak anioł Boży, wie wszystko, co dzieje się na ziemi; 19,28; Za 3,1: Potem Jahwe ukazał mi arcykapłana Jozuego, który stał przed aniołem Jahwe, a po jego prawicy stał szatan oskarżając go).
Szczególne znaczenie posiadają opisy, w których Anioł Jahwe nie odróżnia się wyraźnie od swego Pana, ale utożsamia się z objawiającym się Jahwe i Jego mową (Rdz 16,9.13: Anioł Jahwe znalazł Hagar na pustyni... i zapytał... Wtedy anioł Jahwe rzekł do niej... Hagar nazwała Jahwe przemawiającego do niej 'Tyś Bóg Widzialny', bo mówiła 'Wszak tu widziałam Widzącego mnie, a jestem żywa'; 31,11.13: Wtedy anioł Boga wołał na mnie we śnie: 'Jakubie', a gdy mu odpowiadałem: 'Słucham', mówił... 'Ja jestem Bóg z Betel'...; 48,15n: Bóg, któremu wiernie służyli przodkowie moi, Abraham i Izaak, Bóg, który troszczył się o mnie przez całe me życie aż do dnia dzisiejszego, anioł, który mnie bronił od wszelkiego złego, niechaj błogosławi tym oto chłopcom). Jeszcze bardziej zdecydowanie charakter osoby przyjmuje Anioł Jahwe, gdy się porówna go z innymi formami objawienia się Jahwe: Oblicze, Imię, Chwała Jahwe.
Ojcowie Kościoła, a za nimi także późniejsi teologowie widzieli w postaci Anioła Jahwe oznaczenie preegzystującego Logosu. Oczywiście Izraelita nie mógł rozumieć Anioła Jahwe jako osobę równą Bogu, a zarazem inną od Boga. Ponieważ jednak w ten sposób doświadczał objawiającego się Boga, dlatego też wyraża to przy pomocy pojęcia Malak Jahwe. To zaś stanowiło przygotowanie nowotestamentalnego objawienia się drugiej Osoby Boskiej.
3. Słowo Boga
Bóg objawia się, działa, wyraża swą wolę i miłość poprzez Słowo. W ten sposób Dabar Jahwe ukazuje się jako szczególnie obecne, aktywne, działające w historii zbawienia.
Słowo Jahwe objawia się najpierw jako słowo stwórcze: Jahwe stwarza poprzez swoje słowo. Wołanie Boga (Iz 40,26: Podnieście oczy w górę i patrzcie: Kto stworzył te gwiazdy? ‑ Ten, który w szykach prowadzi ich wojsko, wszystkie je woła po imieniu; 48,13; Ps 147,4; Am 5,8; 9,6: Jahwe zbudował na niebiosach pałac wysoki, a sklepienie jego oparł o ziemię; nazywa wodę morzem...), czy mówienie Boga (Ps 33,9; Rdz 1,3), tchnienie Jego ust (Ps 33,6; 147,8; Jdt 16,14) jest rozkazem wejścia w istnienie wszystkiego co stworzone (Iz 48,13; Rdz 1,3; Syr 42,15).
Słowo Jahwe jako wzywające do bytu jest jednocześnie siłą utrzymującą świat w istnieniu (Hb 37,16n; Ps 147,15n; 148,6.8; Syr 39,3). Słowo stwórcze objawia się jako pierwsze i dające podstawy dla historii zbawienia. Poprzez swoje Słowo Bóg wszystko stwarza i prowadzi. Działanie Boga poprzez słowo objawia Jego transcendencję a zarazem immanencję, Jego obecność.
W historii ludu wybranego Słowo Jahwe oznacza słowo przykazania, które jest jednocześnie słowem przymierza, słowem, poprzez które Jahwe zawiera przymierze ze swym ludem. Poprzez swoje słowo Jahwe obwieszcza swą wolę wobec ludu (Wj 19,20), który sobie wybrał poprzez słowo. I poprzez słowo przykazania ustanawia i formuje swój lud. Tak rozumiane jest całe wydarzenie na górze Synaj. Z góry objawienia wychodzą słowa (Wj 19,3.14.20. 24n; 24,12‑15: Jahwe rzekł do Mojżesza: 'Wstąp do Mnie na górę i pozostań tam, a dam ci tablice kamienne, Prawo i przykazania, które napisałem, aby ich pouczyć'), zostaje ogłoszone dziesięć słów (Wj 20,1: Wtedy mówił Bóg wszystkie te słowa: 'Ja jestem Jahwe, twój Bóg, którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli'...; 24,3.3.8; 34,1.27) do Mojżesza, który jest ich pierwszym przyjmującym (Wj 3,1n; 3,4; 4,2) i który następnie miał dzielić się nimi z ludem. Słowa te stanowią fundament zobowiązań życiowych i moralnych wynikających z zawartego przymierza. Posiadają charakter ponadczasowy, nienaruszalną ważność we wszystkich pokoleniach.
Słowo prorockie ‑ jest słowem usłyszanym przez proroka, słowem widzianym = usłyszanym, które przychodzi z nieba, od Boga (Iz 5,9: Do moich uszu dotarł głos Jahwe zastępów: Na pewno wiele domów ulegnie ruinie; Ez 10,5; Am 1,4.7; Jr 1,11: I skierował Jahwe następujące słowa do mnie: Co widzisz Jeremiaszu? Odrzekłem: Widzę gałązkę drzewa 'czuwającego'. Jahwe zaś rzekł do mnie: Dobrze widzisz, bo czuwam nad moim słowem, by je wypełnić; Zach 1,8). To słowo prorockie zniewala proroka; on musi je w siebie wcielić (Ez 2,8n: tekst, w którym mowa jest o spożyciu zwoju księgi słów, jakie ma przekazać Izraelitom; Jr 15,16: Ilekroć otrzymywałem Twoje słowa, pochłaniałem je, a Twoje słowo stawało się dla mnie rozkoszą i radością serca mego). Słowo to ustanawia proroka posłańcem Jahwe (Iz 6,8; Jr 1,7: Jahwe skierował do mnie następujące słowo: nim przyszedłeś na świat, poświęciłem cię, prorokiem dla narodów ustanowiłem cię; 14,14n; 15,19). Przyjmując słowo prorockie człowiek staje się ustami Jahwe (Jr 15,19: Jeśli zaś będziesz wykonywać to, co szlachetne, bez jakiejkolwiek podłości, będziesz jakby moimi ustami; 2 Sm 23,2; Iz 50,4). Dzięki temu słowa proroka są słowem Boga (1 Krl 11,29nn; Iz 20,1nn; Jr 19,1n: To powiedział Jahwe do mnie: 'Idź i kup flakon gliniany'..,). Rzecz charakterystyczna, że prorok nie ma mocy na słowem, lecz słowo ma moc nad prorokiem (Jr 20,9).
Od czasów Samuela słowo prorockie ma szczególną moc w historii zbawienia Izraela: gdzie jest prawdziwe słowo prorockie, tam sam Jahwe działa, obwieszcza, prowadzi, zbawia, prostuje ścieżki (1 Sm 3,10n; 2 Sm 7,4nn; Jr 1,10; Oz 6,5: Dlatego ciosałem ich przez proroków, słowami ust mych zabijałem, a Prawo moje zabłysło jak światło). Słowo prorockie ukazuje się jako siła działająca w historii zbawienia.
Reasumując należy stwierdzić, że Izrael rozumie przez Słowo Jahwe historycznie doświadczaną siłę dynamiczną Boga, dostrzega wielkość jego obecności żywej i prawdziwej (Iz 9,7; 55,10n; Jr 20,9; 23,29; 1 Krl 13,9.17.32; 20,35; Jr 39,16). Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że wzrasta coraz bardziej tendencja do personifikacji Słowa Jahwe, które jako osoba dokonuje czynów mocy Bożej. Dzięki temu św. Jan Ewangelista natchniony objawieniem nowotestamentalnym mógł zebrać charakterystyczne cechy dabar Jahwe i łącząc je z wypowiedziami starotestamentalnymi o mądrości Jahwe, mógł je streścić w Logosie i utożsamić je z Chrystusem (J 1; 1 J 1,1).
4. Mądrość Boga
Jest ważnym pojęciem teologicznym i ściśle religijnym. Używa się go w czasach powygnaniowych, kiedy tworzy się literatura mądrościowa Izraela. W epoce tej oddaje się cześć mądrości jako boskiej, jako należącej do kręgu boskiego. Jako takiej doświadcza jej człowiek. Mądrość stawia się tu na równi ze słowem prorockim, jako słowem objawienia (Prz 1,20‑33: Mądrość woła na ulicach, na placach głos swój podnosi; nawołuje na drogach zgiełkliwych, w bramach miejskich przemawia; 8: Czyż mądrość nie nawołuje? nie wysila głosu Roztropność?; 9,1‑6; Hb 28; Syr 24; Mdr 6,12‑25: Mądrość jest wspaniała i niewiędnąca... Kto dla niej wstanie o świcie, ten się nie natrudzi, znajdzie ją bowiem siedzącą u drzwi swoich; 7,22‑8,1: Jest bowiem w niej duch rozumny, święty, jedyny, wieloraki, subtelny, wszechmogący i wszystko widzący... Autor wymienia 21 przymiotów mądrości, które mówią o jej absolutnej doskonałości, o przymiotach boskich, które wynoszą ją niemal do godności Osoby Boskiej). Ponadto mądrość jest tak silnie uosobiona jak to nie ma miejsca w żadnym innym przypadku słowa Jahwe, tak że widzi się Mądrość Jahwe często właściwą, mniej lub bardziej osobną hipostazę.
Nie chodzi tylko o poetycko‑literalną formę personifikacji mądrości, gdyż wtedy nie mogłaby być rozumiana jako przymiot Boga. Mądrość Boga jest czymś więcej: jest pewnym określonym stopniem samostałości, niewątpliwie w najściślejszej bliskości i zależności od Boga. Oczywiście w literaturze tej nie ma mowy o takiej osobowości mądrości jak to ma miejsce w Nowym Testamencie, gdzie rozpoznaje się Chrystusa jako Mądrość Boga, Słowo Boga, Jednorodzonego Syna Bożego. Mimo tego jednak nie można zostawić mądrości starotestamentalnej w jej nieokreśloności, gdyż takie ujęcie nie będzie harmonizować z całością Objawienia. Zaś Objawienie nowotestamentalne rzuca nowe światło na zrozumienie Słowa Bożego i Mądrości Boga (J 1; Kol 1,15; Hbr 1,2).
5. Duch Boga ‑ Ruah Jahwe
Słowo ruah ma wielorakie znaczenie w Starym Testamencie. Wszystkie te znaczenia mają związek ze starotestamentalnym rozumieniem Boga, człowieka i natury.
Najpierw ruah (LXX ‑ pneuma) oznacza wiatr, począwszy od lekkiego powiewu powietrza aż do wichury w całej jej sile żywiołowej. Rolnicy i pasterze doświadczali w sposób bezpośredni działania wiatru w naturze. Rolę ruah tak ważną życiowo przenosili na Boga jako Stwórcę i Podtrzymującego świat w istnieniu (Rdz 1,2; 8,1; 1 Krl 18,45; Hb 1,19; Ps 33,6; Mdr 1,17). Szczególną ingerencję Boga w historię Izraela przypisywano temu właśnie Ruah Jahwe (Wj 10,19: Jahwe sprowadził wiatr (ruah) zachodni, bardzo gwałtowny, który uniósł szarańczę i wrzucił ją do Morza Czerwonego; 14,21n: Mojżesz wyciągnął rękę nad morze, a Jahwe cofnął wody gwałtownym wiatrem (ruah) wschodnim, który wiał przez całą noc, i uczynił morze suchą ziemią; 15,10: w pieśni dziękczynienia za wyzwolenie Izrael śpiewał: Wionęło tchnienie (ruah) Twoje i przykryło ich morze; 19,16; 2 Sm 22,10‑16; Ez 13,13: przeciwko fałszywym prorokom tak mówi Jahwe Pan: Sprowadzę wicher gwałtowny na skutek mojej zapalczywości...). Nie rozumiano przy tym Ruah Jahwe jako samodzielnej mocy stojącej obok Boga, która działałaby bez Boga. Wręcz przeciwnie, Ruah Jahwe stoi całkowicie pod rozporządzającym majestatem Jahwe, który posługuje się tym ruah w sposób wolny (Am 4,13; Jr 10,13; Iz 40,7).
Ruah występuje jako tchnienie życia, oddech człowieka (Rdz 45,27: Kiedy powtórzyli mu (Jakubowi) wszystko, co Józef do nich mówił, i kiedy zobaczył wozy, które Józef przysłał, aby go zabrać, wstąpiło w niego życie (ruah). Ponieważ oddech jest znakiem życia, a życie jest od Boga, stąd sam Bóg jest źródłem ruah człowieka, jest jego początkiem. Ruah pozostaje na stałe Jego własnością (Rdz 2,27). W tym znaczeniu, ruah wskazuje na ścisły związek życiowy człowieka z Bogiem. Człowiek żyje dopóki Jahwe dzieli z nim jego ruah. Bóg zaś może człowiekowi w sposób wolny udzielić lub odebrać ruah (Hb 27,3: Dopóki mam oddech (ruah) w sobie, a w nozdrzach mam Boże tchnienie, usta moje nie wyrażą się podle; 33,4: I mnie też stworzył duch Boży, tchnienie Wszechmocnego mnie uczyniło; 12,10: W Jego ręku ‑ tchnienie życia i dusza każdego człowieka...
chomiaczok